Жүз жыл бұрын шыққан қазақ журналдары

Әрине, баспасөздің пайдасы − оның халықты­ғын­да, ең бастысы жұртқа керекті нәрселер жарияланып, жұрт­тың одан өзіне қажетті рухани азық алуында. Бұл жағынан алғанда, алғашқы қазақ оқырмандарына ар­нал­ған басылым бұдан 153 жыл бұрын пайда болса да, ол мақсатты түрде елдің білімін көтеруге емес, Ре­сей империясының құрамындағы қазақтарды патша өкіметінің заңдарымен таныстыруға арналған еді.

Ұлтты ұлт ететін ана тілі болса, сол тілдің дамуына пайдасын тигізетін бірден-бір құрал − баспасөз. Баспасөзін ертерек қолы жеткен елдер ұлттық сананы ұйыстыруға, біртұтас мемлекет құруға өзгелерден бұрын жетіп білімін көтерді, ғылымын жасады. 

Әрине, баспасөздің пайдасы − оның халықты­ғын­да, ең бастысы жұртқа керекті нәрселер жарияланып, жұрт­тың одан өзіне қажетті рухани азық алуында. Бұл жағынан алғанда, алғашқы қазақ оқырмандарына ар­нал­ған басылым бұдан 153 жыл бұрын пайда болса да, ол мақсатты түрде елдің білімін көтеруге емес, Ре­сей империясының құрамындағы қазақтарды патша өкіметінің заңдарымен таныстыруға арналған еді.  1870-1882 жылдар аралығында Ташкентте шы­ғып тұрған «Түркістан уәлаяты» газеті мен 1888-1902 жыл­дар аралығында Омбыдан шығып тұрған «Дала уәлая­ты» газетін патша үкіметінің жергілікті басқару ор­ган­дары шығарып тұрды. Бұл газеттердің кейбір сан­дарын­да қазақ еліне бірен-саран құнды мате­риал­дар жария­ланды де­месек, басылымдарда, негізінен, пат­ша үкі­ме­тінің қаулылары, заңдары жергілікті ұлт тіл­­де­ріне ау­дарылған, жарияланып тұрды. Солай болса да, бұл екі басылымды біздің тілімізде шыққан ал­ғаш­қы баспасөз құрал­дары ретінде танимыз. 

Одан кейінгі кезеңде жарық көрген газет-журналдардың ішінде 1907 жылы Санкт-Пе­тербургта татардың «Улфат» (қазақша мағы­насы – бірлесу, келісім) атты газетінің қосым­ша­сы ретінде шыққан «Серке» газетінің өз орны бар. Татар ғалымы И.Рәмидің зерттеуіне қарағанда, жа­лпы бұл газеттің 87 саны ғана шығып, патша цен­зурасының күшімен 1907 жылғы 9 маусымда жа­былып калған. 1911 жылы қазақ зиялыларының ұйымдас­тыруы­мен Тpoицк қaлacындa қaзaқтың тұңғыш ұлт­тық жypнaлы − «Айқап» (1911-1915 жылы Троицк қаласында, басында айына бір рет, кейін­нен айына екі рет шығып тұрған. 1-2 мың дана­мен 88 нөмірі жарық көрген. Алғашқы редакторы − Мұ­хамеджан Сералин) шықса, одан соң «Қазақ» газеті (قازاق) (1913 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым. №1 нөмері 1913 жылы 2 ақ­пан­да шыққан. 1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан) басылып шықты. Газеттің құрылтайшысы – «Азамат» серіктігі. Жалпы, 265 нөмірі жарық көрген. «Қазақ» газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы – Ахмет Байтұрсынұлы, оның өкілетті өкілі М.Дулатұлы болды. 1918 жылы газетті Жанұзақ Жәнібекұлы бас­қарды. «Қазақ газетінде» А.Байтұрсынұлы, Ә.Бө­кейхан, М.Дулатұлы, М.Шоқай, М.Тыныш­пай­ұлы, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш, Р.Мәрсеков, Ж.Тілеулин, Ғ.Мұсағалиев, М.Жұмабаев, Х.Бол­ған­баев, Х.Ғаббасов, Ж.Ақпаев, Ж.Сейдалин,  С.То­райғыров, А.Мәметов, С.Дөнентайұлы, Х.Дос­­мұ­хамедұлы, т.б. қазақ тарихында орны бар тұл­ғалардың түрлі тақырыптағы материалдары жа­рияланып тұрды. Бұлардың қай-қайсысы да қазақ халқына ағар­тушылық бағытта қызмет көрсетіп, өзінен кейінгі қазақтілді басылымдардың іза­шары болып, ұлттық баспасөзіміздің төл­ба­сы­лары болды. Белгілі ғалым Шepияздaн Eлeyкeнoв жалпы қа­зақ жерінде peвoлюцияғa дeйiнгі кезеңде, яғни XX ғacыpдың бac кезінде opыc тiлiндe 71 гaзeт, 44 жypнaл басылып шыққaнын жазған. Бұл − сол кез­дегі ұлт зиялыларының өз халқын өркениет кө­шіне ілестіру үшін зор еңбек сіңіргенінің ай­қын көрінісі. Бүгінде қазақ баспасөзі өсіп-өркендеген, өзге ел­дермен терезесі тең елдің қалпын танытатын ру­хани құралға айналды. Олардың арасында түр­лі бағыттағы газет-журналдар бар, кейбірінің та­ралымы жүз мыңнан асып жығылады. Ал осы­дан тура 100 жыл бұрын қазақ тілінде қандай жур­налдар жарық көрді, оларда қандай мәсе­лелер көтерілді? Біз бұл орайда шыққанына бір ға­сыр толып отырған үш қазақ журналы туралы айт­қымыз келеді. Сол кездегі қазақ журналын шығарушылар өз­дері кіндігін кескен басылымдарға «Сана», «Жас қазақ», «Темірқазық» деген атауларды бер­ген екен. Бұл атаулардың қай-қайсысы да сим­во­ликалық мәнге ие.

«САНА» ЖУРНАЛЫ 

«Сана» журналының 1923 жылдың қаңтар айында алғашқы нөмірі жарық көріп, 1924 жыл­дың қарашасында жабылды. 22 айда бар болғаны 3-ақ нөмірі жарық көрген «Сана» − Түркістан қа­зақ білім комиссиясының «екі айда бір шығып тұра­тын тәрбие, білім, әдеби мақалалар жинағы» ре­тін­де Ташкент қаласында басылып шыққан. Жур­налдың Бас редакторы – сол кезде қазақ-қыр­ғыз білім комиссиясының төрағасы болған Алаш қозғалысының қайраткері, дәрігер, ұстаз әрі ғалым Халел Досмұхамедов (24 сәуір, 1883 – 19 тамыз, 1939) еді.  «Сананың» авторларына қойған талабында Х.Досмұхамедов былай деп жазған екен: «Жазу­шы­ларға ескертетін нәрсе мынау: әрі болса қара ха­лық үшін, бері болса ауыл мектептеріндегі мұ­ғалімдер түсінетін сөздер жазуға, жазған сөз­дердің қойыртпақ болмай, таза, татымды бол­сын. Сырты бар, іші жоқ, құр тізілген қаріптің ке­регі де жоқ. Әрбір жазылған сөздің журна­лы­мыз­ға лайық мағынасы болсын. Кем мағынаға оза жайылып, кең сөйлеудің керегі жоқ». Бас ре­дактордың бұл талабы күні бүгінге дейін бас­пасөзге қойылатын талаптың жоғары деңгейінде айтыл­ған сөз.  Сондай-ақ ол журналдың алғашқы нөмірінде ба­сылымның бағыты мен мақсаты жайында: «За­манымыз мәдениет заманы, мәдениетке білім жет­кізеді: Білім оңайлықпен қолға түспейді. Бі­лім алуға көп еңбек, асқан сабырлылық керек. «Са­наны» шығарғандағы мақсатымыз аз да бол­са, кемшіліктерімізді жойып, елге, мұғалімдерге, жа­сөс­пірім шәкірттерге түсінікті сөз беру. Бұл өте ауыр жұмыс. Дегенмен кіріспеске амал жоқ», – деп, «Сананың» елге берер пайдасы туралы ашып жаз­ған. Қазіргі кездегідей түрлі салалық басы­лым­дар­ды жеке-жеке шығаруға мүмкіндік жоқ кезде «Са­на» журналын шығарушылар түрлі бағытты ба­рынша кеңірек қамтуға тырысты. Оның жур­нал­да басылған материалды саралап көргенде білуге болады. «Санада» білім мен мәдениет са­ла­ларына қатысты, сондай-ақ түрлі ғылым са­ла­ларына қатысты танымдық бағыттағы мате­риал­дар жарияланған. Сонымен бірге журналда түрлі пәндердің оқу жоспарлары, бағдарламалары, қа­­зақтың би-шешендерінің сөздері, сал-сері­лер­дің өміріне қатысты жазбалар, халық ауыз әде­бие­тінің үлгілері басылып тұрған. Оқу-ағарту, білім беру, мәдениет, ғылым се­кілді салаларды қамтыған сан салалы журналдың авторлары Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов, Әбубәкір Диваев, Мұхамеджан Тынышпаев, Қошке Кемеңгеров, Мағжан Жұмабаев қазақтың тұлғалы азаматтары еді. Мұның өзі журналдың деңгейі қандай бол­ға­нын көрсетсе керек. Сол тұстағы қазақтың оқыған тұлғаларының ба­сын қосқан «Сана» журналының басты ұс­та­ны­мы қазақ халқына қызмет ету болғандықтан, олар елді ғылым-білімге шақырды. Елді жаппай сауаттандыру, жүйелі түрде терең білім беру мен ғы­лымды дамыту – халқын өркениет көшіне ілес­тіретін жол екенін түсіндіргісі келді. Алайда бар нәрсеге өз идеологиялық талаптарын үстем ететін кеңестік билік журналда саясат бөлімі жоқ, сол кездегі көкейкесті Әлеуметтік, саяси мә­селелерді жазбайды, жаңаны насихаттамайды, өткенді сөз ете беретін ескішіл деп айып тағып, «Сана» журналын 1924 жылдың қараша айында жауып тынады. Осылайша, қазақ зиялыларының үлкен тобының бірігіп елге қызмет етейік деген үлкен арманына зор зардабын тигізді.

«ЖАС ҚАЗАҚ» ЖУРНАЛЫ

Қазақ жастарының тұңғыш қоғамдық-саяси және әдеби журналы − «Жас қазақ» еліміздің тұң­ғыш астанасы − Орынбор шаһарында 1923 жыл­дың қазан айынан 1925 жылдың сәуіріне дейін шығып тұрды. «Жас қазаққа»  Ерғали Ал­доңғаров (1901 Қостанай облысы Шұбартеңіз ауы­лы − 1930, Қызылорда), Алма Оразбаева (28 жел­тоқсан 1898, Бөкей ордасы, − 1948, Жамбыл об­лысы, Тұрар Рысқұлов ауданы, Луговой стан­сасы), Аманғали Сегізбаев (1897, Қостанай облы­сының бұрынғы Орджоникидзе ауданындағы Ақсу колхозы − 1944, Кенгисберг) секілді қай­рат­керлер редакторлық жасады. Журнал сол кездегі қоғамдық даму үдерісіне сәйкес ең алдымен қазақ жастарының сауатсыз­ды­ғын жоюға, жастардың өнер-білім игеруіне, сондай-ақ  халық шаруашылығын қалпына кел­тіруге үндеді. Сонымен бірге кеңестік идеология­ның талабына сәйкес «тап жауларымен аяусыз күрес жүргізуге» де шақырды. «Жас қазақ» журналы өз беттерінде сол кез­дегі қазақ ақын, жазушыларының шығармаларын, көне әдеби мұраларды жариялап тұрды.  «Жас қазақ» 1925 жылы Ташкентте шығып тұр­ған «Жас қайрат» журналымен қосылып, «Ле­нин­шіл жас» атты журналға айналдырылды. «Жас қазақ» өз кезінде қазақ жастарының үні бол­ды. «Жас қазақ» атымен 1925 жылға дейін шы­ғып, жалпы 13 саны жарық көрді.  Басылымның толық түпнұсқасымен Қа­зақ­стан Республикасы Ұлттық кітапханасының «Си­рек қолжазбалар» қорынан танысуға болады. «Жас қазақ» журналының алғашқы редак­то­ры Ерғали Алдоңғаров бұдан бұрын 1922 жылы Түркістан жастарының «Жас Алаштан» кейінгі органы «Жас қайрат» газетіне редактор болған еді. 1925 жылы Түркістан құрамындағы Сыр­да­рия, Жетісу губерниялары Қазақ АССР-іне қо­сылуына байланысты бұрын «Еңбекші қазақ» газетінің жастарға арналған «Лениншіл жас» беті жеке газетке айналғандағы жастар басылымы «Ле­ниншіл жастың» да алғашқы редакторы Ер­ғали Алдоңғаров болды. Сондай-ақ 1925 жылы «Пионер» журналы (қазіргі «Ақ желкен» жур­налы) ашылғанда оған да алғашқы редактор болған Е.Алдоңғаров еді.

«ТЕМІРҚАЗЫҚ» ЖУРНАЛЫ

Журнал 1923 жылы Мәскеуде Ұлттар ко­мис­сариаты жанынан шыққан. Бар-жоғы 3-ақ саны шығып жабылған «Темірқазық­тың» редакторы − Нәзір Төреқұлов 1892, Қандөз, Сыр­дария уезі, Түркістан өлкесі (қазіргі Қандөз ауылы, Жаңақорған ауданы, Қызылорда облы-сы) – 3 қараша 1937, Мәскеу) еді. Сол тұста елге сыймаған Алаш зиялылары Мәс­кеудегі «Күншығыс баспасы» (ресми атауы КСРО халықтары кіндік баспасының қазақ-қыр­ғыз бөлімі) маңына топтасқан-ды. «Темірқазық» жур­­налының ашылуына да солар ықпал жаса­ға­ны белгілі. Журналда «Темірқазықтың» шығарушысы Нә­зір Төреқұлов екені көрсетілсе, оның жазу­шы­лары (авторлары) ретінде Әбдолла Бөкейханұлы, Әбдрахман Байділдаұлы, Әміржан Ситықұлы, Ш.Нау­шаруанұлы, Сұлтанбек Қожанұлы, Санияр Аспандиярұлы, Ғаббас Тоғжанұлы, Ғази Мұр­за­ұлы, Ғапар Мырзәліұлы, Қыр баласы, Қошмұхамет Кеменгерұлы, Сымағұл Сәдуақасұлы, Сымағұл Қазбекұлы, т.б. кісілердің аты жазылған. «Темірқазықтың» алғашқы санында ма­те­риал­дар бес бөлімге бөлінген: І.Саясат бөлімі. ІІ.Оқу бөлімі. ІІІ.Әдебиет бөлімі. ІV. Жаңа кітап­тар, журналдар. V. Басқармадан. Журналдың «Күншығыс баспасөзі бас­қар­масынан» деген бас мақаласында былай деп жазылған: «Күншығыс елдерінде сая­сат кіндігі – жол көсемі, іс көсемі, ел тәрбиешісі бо­лып тұратын әдебиетке негіз салатын, елге бі­лім кілтін ашатын журналдың керегі көптен сезілетін. Ел жоғын білетін, ел тілегіне – ел мұңына құлақ салатын журнал, елге тура жол сілтейтін, терісін-қисығын тергейтін журнал – елдің шын қамқоры, шын досы болып көрінбек. Елдің осындай журналға осы кезде сусап отыр­ғаны білінеді. Сондықтан: бірінші, жоғарыдағы қыс­қаша айтып өткен кейбір елдердегі кемші­лік­терге баспасөз арқылы шара табамыз ба деп; екінші: білім, ақылға, үлгі өрнекке сусап отырған қалың бұқара елге, ел ішіндегі азаматтарға дұрыс жол, жөн сілтеп, жоғын-тілегін табамыз ба деген оймен Күншығыс баспасөзіндегі Күншығыс аза­маттары болып татар-башқұрт тілінде, түрік ті­­­лінде, өзбек тілінде «Қызыл шырақ», журнал­да­рын, қазақ тілінде қолдарыңыздағы «Темірқа­зық» журналын шығарып отырмыз. Бұл журнал­дар айына бір шығады. Күншығыс елінің тіршілі­гі­не керек мәселелердің бәріне орын берерліктей журналымыз саясат, шаруашылық, білім-әдебиет жо­лын тұтып отыр. Журналдың жолынан да бел­гілі – журналымыздың көздеген мақсаттары зор, түскен жолы кең жол» деп жазылған. Журналдың алғашқы санында Төреқұлұлы Нәзір, Қыр баласы (Ә.Бөкейхановтың бүркеншік аты) тағы басқа авторлардың 15-тен аса ма­те­риал­дары жарық көрген. «Темірқазық» журналының 2-3 сандары, бү­гінде Алматы қаласында Құжаттану және мұ­ра­ғат ісі жөніндегі ғылыми-техникалық ақпарат ор­талығы сирек кездесетін кітаптар мен мате­рия­лдар қорында сақтаулы тұр. Журналдың №1 санын Қазақ ұлттық уни­вер­ситеті Журналистика факультетінің PhD док­то­ранты Алтын Ақынбекова – араб қарпінен ки­рил­лицаға ауыстырып, кітап қылып шығарып, ғы­лыми айналымға енгізді. («Темірқазық» жур­налының 1-саны, Көмекші оқу құралы, Алматы, «Қазақ университеті», 2018).

P.S. 

Баспасөз – ұлт, мемлекет тарихының жанды шежіресі. Себебі уақыт өте келе хатқа түскен жазулар тарихқа айналып, белгілі бір кезеңде мемлекетте қандай уақиғалар болды, қандай тұлғалар еңбек етті, олардың еңбегінің қоғам дамуына, өнердің өркендеуіне қандай әсері болды деген сауалдарға нақты жауап беріп, өткенді көз алдыңа келтіреді. Сол заман мен өзің өмір сүріп отырған дәуірдің артық-кемін салыстыра қарап ой түюге, ақиқатты тануға мүмкіндік береді. Демек, біз әңгімелеп отырған «Сана», «Жас қазақ», «Темірқазық» журналдарын парақтау арқылы біз бұдан тура бір ғасыр бұрындағы ғылым мен білімнің деңгейін, баспасөз бен әдебиеттің мән-жайын, халықтың әл-ауқатының жағдайын біле аламыз. Сондықтан ұлттық баспасөздің қарлығаштарын әрқашан еске алып, оларды парақтап отыру – маңызды.

Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ