Алимент: қарыз ба, парыз ба?

Алимент мәселесі ажырасқандардың бас ауруына айналғалы қашан. Құқық­тық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитет мәліметінше, биылғы 9 айда Қазақстанда алимент төлемегені үшін 1 618 адам іздестірілуде. Олардың ішін­де ерлер саны – 1 476, әйелдер саны – 142. Іздестіруде жүргендердің көбі 31 жас­тан 40 жасқа дейінгілер екен.

Алимент төлеуден қашатындардың көп бөлігі Астана қала­сын­да – 361 болса, Алматы қаласында – 191. Облыстар бойын­ша Ақтө­беде – 143, Қостанайда – 140, Жамбыл облысында – 140, Пав­лодарда – 108, Алматыда – 102, Маңғыстауда 59 адамға іздеу жа­рия­ланған. Алимент төлеу жөніндегі міндеттерді қасақана орын­дамау бойынша Қылмыстық кодекстің 139-бабына сәйкес 427 қылмыстық іс тіркелген. 
139-бап бойынша борышкерге 600 сағатқа дейінгі мерзімге қо­ғам­дық жұмыстарға тарту не екі жылға дейінгі мерзімге бас бос­тандығын шектеу, болмаса сол мерзімге бас бостандығынан айы­ру түріндегі жаза көзделген. Өңірлер бойынша мұндай қыл­мыстық құқықбұзушылықтардың ең көп бөлігі Маңғыстау об­лы­сында – 46, Алматы облысында – 45, Қостанай облысында – 44, Шығыс Қазақстан облысында – 43, Павлодар облысында – 40, Қарағанды облысында – 35, Абай облысында – 32, Ақмола об­лысында – 26, Солтүстік Қазақстан облысында – 21, Астана қала­сында – 17. 
жалғасы 5-бетте
2023 жылдың 9 айында 139-бап бойынша 207 адам сотталған. Оның 4-еуі бас бостан­ды­ғынан айырылса, 2-еуі шартты түрде сот­тал­ған. Ал 196 борышкердің бас бостандығы шек­­­теліп, 5 адам қоғамдық жұмыстарға тар­тыл­ған. 
Биылдан бастап алимент төлемей жүрген бо­рышкерлерге жаза қатаңдатылып, олардың шетелге шығуына тыйым салынды. Әділет ми­нистрі Азамат Есқараевтың айтуынша,  биыл шамамен 7 мыңға жуық адамға алимент бойынша берешектігіне байланысты елден шы­ғуға уақытша шектеу қойылды. 

Министр атағандай, орындалып жатқан али­мент өндіріп алудың 13 316 құжаты (5 пайыз) проблемалық алимент болса, 6 072 (46 пайыз) құжаттың қарызы мүлде өтелмегендер (7 млрд теңге).
Елімізде алимент төлеуге шамасы кел­мей­тіндер де, төлеуден жалтарып жүр­ген­дер де көп. Әділет министрлігі таратқан мә­­ліметке сүйенсек, ел аумағы бойынша ер­лер­дің қарызы 14 миллиард теңгеге жеткен. Ал жалпы алимент төлемей жүрген 16 мың ер адам­ға Қазақстанның аумағынан шығуға рұқ­сат жоқ. Олар әуежайдан немесе шекарадан ке­рі қайтарылады. Алайда борышкер шекарада немесе әуежайдағы терминал арқылы бере­ше­гін түгел өтесе, қарызы жарты сағатта жа­бы­ла­ды екен. Содан кейін шекарадан шығуға рұқ­­сат. 
Заң бойынша елімізде алимент төлеуге мін­деттелген ата-ананың бірі ай сайын бір ба­лаға табысының 4/1 бөлігін төлесе, екі бала­ға табысының 3/1 бөлігін, одан көп балаға та­­бысының жарты бөлігін төлеп отыруға мін­деттеледі.
Министрдің айтуынша, борышкерлердің тұрақты жұмысы, мүлкі болмағандықтан сот орындаушылары олардан алимент өндіріп ала алмайды. Осыған байланысты, өңірлік Әділет департаменттері әкімдіктермен бірлесіп бо­рыш­керлерді жұмысқа орналастыру үшін тұ­рақты негізде бос жұмыс орындары жәр­мең­кесін өткізеді. Мысалы, 2023 жылдың 8 айын­да республика бойынша 2 101 борыш­кер жұ­мысқа орналастырылды. Алайда бұл борыш­кер­лер мәселесін түбегейлі шеше алмайды. 

Сот орындаушы солқылдақ па, әлде заң жұмсақ па?

Алимент өндіру оңай жұмыс емес. Бо­рыш­керлермен жұ­мыс істеуде сот орын­даушыларға шы­­дамдылық пен тө­зімділік қажет. Өйт­кені али­мент тө­легісі келмейтін­дер­дің айласы көп. Кей борышкерлер жұ­мыс­қа орналасқанда әдейі келісімшарт рәсімдемейді. Сот орын­дау­шылары тексерсе жұмыссыз болып шыға ке­леді. Бұл әдіс жұмыс беруші үшін де тиімді. Ар­тық салық төлемейді, зейнетақы қорына ақ­ша аудармайды. Қысқасы, бала-шағасынан ақ­шасын аяп отырғандар саны көбеймесе, азай­май отыр. Сондықтан алимент өндіруде бар салмақ жеке сот орындаушылардың мой­ны­на түседі. Астана қаласы Жеке сот орын­дау­­шыларының республикалық палатасы бас­шысының орынбасары Әсет Рапих «Сот орындаушылар өздеріне берілген құқықтар мен міндеттер аясында, заң шеңберінде ғана жұ­мыс істейді»,  – дейді. 

Жауапкершіліктен жалтару жарға жығады

Елімізде баласының қажетіне ақша бер­мей қашып жүрген 142 әйел борышкер­ге іздеу жарияланғанын жоғарыда айттық. Олар­дың арасында бақытын өзгеден іздеген, өз баласынан безген, тіпті ішімдікке салын­ған­дар бар. Сондай-ақ күйеуінен қорлық кө­ріп, енесінен азап шеккен, амалсыз ажырасқан нәзік жандылар да жетерлік. Алимент төлей алмай жүр­ген әйелдердің көпшілігі – еш жерде жұ­­мыс істемейтіндер. Жеке сот орын­дау­шы­лары­ның республикалық палатасы бас­шы­сы­ның орын­басары Әсет Рапихтың айтуынша, әйел­дер­дің көбі жағдайы келмегендіктен алимент тө­лей алмайды. Өз басын асырау мұң болғанда ба­ласына қайдан қамқор болсын? Борыш­кер­лер арасында тапқан жұмысты мен­сінбей, ай­лығын азсынатындар да кездеседі екен. Алайда ер адамдарға қарағанда, әйелдер­дің жауап­кершілігі жоғары екенін сот орын­дау­­шы­лары да біледі. Мәселен, алимент бойын­ша қара­лып жатқан істердің тек 2-3 пайы­зы ғана борышкер әйелдерге тиесілі екен. 
Ешкім ажырасамын деп үйленбейді. Алай­да әр отбасында болатын ыдыс-аяқ сылдыры бүгінде сол шаңырақтан сыртқа шығып, мемлекетішілік мәселеге айналып отыр. Кеше сүйіп қосылған ер мен әйел қиын­дықтарға төтеп бере алмай, ортақ тіл табысып, түсінісе алмай, соңында ит пен мысықтай жау­ласып, ажырасады. Сондықтан болар біз­дің қоғамда ер адамдар арасында «Не үшін ажырасқан әйеліме айлығымды беруім керек? Алимент балама жаратылмайды, сондықтан алиментті ақшалай бергенше заттай беру керек» деген көзқарас басым. Ал бұрынғы күйеуі­нің мұндай көмегін әйел құптамайды, алиментті ақшалай алғысы келеді. Сондай-ақ ерлер тарапынан «Алиментті алып тастаса, сот ба­ланы әкесімен қалдырса, әйелдер ажыра­са­мын демес еді» деген пікірді де жиі құлағымыз шалады. Алимент аясындағы жыр мұнымен бітпейді. Борышкердің жауапкершіліктен қа­шуының себебі тереңде жатқан секілді. 
Астана қаласы По­­­лиция депар­та­мен­ті Іш­кі және сырт­қы комму­ни­кация бөлім басты­ғы­ның мінде­тін ат­қару­шы, полиция подполков­нигі Гү­л­мира Шрахметова алименттің күрделі мәселеге айналуы­ның бір себебі әйел­дердің отбасылық жауапкершілікті өз мойын­дары­на жүктеп алуында дейді. 

Маманның айтуынша, алимент мәсе­ле­сі­мен хабарласатын әйелдердің санында есеп жоқ. Отбасынан бақыт тауып, жылулық сезін­бе­ген нәзік жандылардың ажырасқаннан кейін тағы да алимент үшін табанынан тозып жүруі – ер-азаматтарға сын, – дейді.  

Борышкерлер қоғам үшін қауіпті ме?

Елімізде ажырасу процесінде баланы әке­сі­мен қалдыру тәжірибесі сирек кездеседі. Әйел­дің де өз баласынан бас тартуы – өте си­рек кез­десетін жайт. Мамандар бала үшін бә­­ріне дайын ана отбасындағы жауап­кер­ші­лік­ті өзі­не алып, ер адамды жауапсыздыққа итер­ме­лей­ді деп отыр. Отбасында ер адамның ба­ла­­сы­мен еркін араласуына мүмкіндік бер­мейтін әйел ажырасқан соң бұрынғы күйеуінен жауап­кершілік күтуі ақылға сый­майтын се­кілді. 
Шымкент қала­сы Заң консультант­тар па­латасының заң кеңесшісі Жа­зи­ра Молдиова: «Бо­рыш­­керлердің кө­беюіне жауап­кер­ші­лік­ті мойнына алу­дан қорқатын, өз­де­рі бала позиция­сын­да жүрген, өзін құр­бан етіп көрсеткісі келетіндердің артуынан» дейді. 

Психоанализ ба­­­ғы­­тын­да­ғы психо­лог Ин­дира Иба­то­ва­­ның ай­туын­­ша, ел ішін­­де кең та­ралған «Әке­нің қадірі жез­де­дей-ақ», «Қа­тын – жол­­да, ба­ла – белде» де­­ген сөз­­дерді ер-аза­­­­мат­та­рымыз ті­ке­лей тү­сі­ніп  жүр. 

Шетелде заң қандай?

Жалпы, алимент мәселесі әлем ел­де­рінде де өзекті. Әр елдің салты бас­қа дегендей, борышкерлерге қатысты қолда­ны­латын жазаның да сан түрі бар. Түркияда ба­ла­ға ғана емес, анаға да алимент төленеді. Ба­лаға төлейтін алимент мөлшері – айына 100 бен 1 000 доллар аралығында. Ажырасқан еркек әйелі екінші рет тұрмысқа шыққанша алимент төлеуге міндетті. Өйткені отбасын асы­рау міндеті әкеге жүктеледі. Түркия аза­маты баласының бар қажетін өтеуге мін­дет­теледі. Түркияда тұратын қазақтардың ай­туын­ша, ер адамдар балаларына тамағын бе­ріп, тіпті жөргегіне дейін ауыстырады екен. Де­­мек, бұл жұмыстар біз ойлағандай әйелдің шаруасы емес. Егер ерлі-зайыптылар ажырасса, сот көп жағ­дайда баланы әкесімен қалдырады. Ал жауап­кершіліктен қашқандар түрмеге тоғытылады, үш жылға дейін бас бостан­ды­ғы­нан айыры­ла­ды. Абақтыдан мерзімінен бұ­рын босау үшін али­ментті толық төлеуі қа­жет. Бар жауапкер­шілік өз мойнында бол­ған­дықтан ер адамдар бірінші отбасының, ба­ласы мен әйелінің жағ­дайын жасауды ой­лайды. Сондықтан бо­лар, Түркияда ажырасу аз кездеседі.  
Оңтүстік Корей елі де алимент төле­ме­ген­дерді аямайды. Егер бір жыл бойы алимент тө­лемесе, 8 мың доллар айыппұл салады, көлік жүр­гізу құқығынан айырады, шетелге шы­ғуы­на тыйым салады. 
«Хабар 24» арнасының мәліметінше, Оң­түстік Кореяның Гендерлік теңдік және от­ба­сы министрлігі өз сайтында алимент төлеуден жалтарып жүрген 49 адамның жеке мәліметін жариялаған. Безбүйрек ата-аналар балалары алдындағы қарызын өтемейінше, бұл дерек өшірілмейді. Тек борышкерлер қайтыс бол­ғанда немесе қарызын өтеген жағдайда ғана жойылады екен.  
Дамыған Еуропаның кей елдерінде али­мент төлеуден жалтарғандар бір жылға дейін темір торға қамалады. Мәселен, Францияда қашқын ата-аналарға 2 жылға дейін бас бос­тандығынан айыру жазасы тағайындалуы мүм­кін. Сонымен қатар оларға 15 мың еуро көле­мінде айыппұл салынады. Франция елінің заңы бойынша, алимент төлеуші тұрғылықты мекенжайы, жұмысы өзгерсе, тиісті органдарға дер кезінде хабарлауы қажет. Ұмытып кетсе, немқұрайлылық танытса, үкімет аямайды. Борышкерді 6 айға дейін темір торға қамап, 7,5 мың еуро айыппұл төлетеді. Елде алимент­ке арналған бірыңғай платформа жүйесі ен­гі­зілген. Арнайы агенттік берешектерді жинап, алимент алушыларға жолдайды. Төлем жаса­мағандарға мемлекеттік орган бірден шара қолданады. Алайда заңның қаталдығына, ор­на­тылған бірыңғай платформа жүйесіне қара­мастан, алименттің 30-40 пайызы уақы­ты­лы төленбейтін көрінеді.
Бельгияда жауапсыз ата-аналарға жаза жеңіл екен. Тек, жүргізуші куәлігінен айырылу­мен шектеледі. Тіпті, 50/50 жүйесі арқылы али­мент төлеуден түбегейлі құтылуға болады. Ол үшін бала апта сайын әкесімен де, анасы­мен де кезек-кезек бірдей уақыт өткізуі қажет. 

Айна Досмахамбетқызы, 
«Ажыраспа» жобасының авторы, блогер:

Бала манипуляция құралы болмауы керек