Асқар Дүйсенбі: Әні бұзылған елдің жаны да азады

Кейінгі дәуірде ел арасына тараған көптеген та­­­­ны­мал әннің сөзін жазған және өзі де біраз әсем ән­­дердің авторы Асқар Дүйсенбімен әңгімеміз бү­гін­гі ән өнеріндегі олқылықтар мен өз шығармашы­лығы жайында өрбіді.

Дүйсенбі Асқар − ақын, композитор, фольклортанушы ғалым. Филология ғылымдарының кандидаты, PhD докторы. Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.  Қызылорда облысы Жаңақорған ауданы Қандөз ауылында дүниеге келген. «Махаббат көктемі» (1996), «Ләйлә ғұмыр» (2003, 2015) жыр жинақ­тары­ның, «Жан арманым» (2006), «Тойға тілек» (2016) ән альбомдары мен «Түркі аңыздары мен әпса­на­лары» (2011), «Аңыздар мен абыздар» (2017), Абай Құ­нанбайұлының 175 жылдығына арналған «Еди­ница жақсысы» (2020) атты ғылыми монография­лар­дың авторы. Әдебиет номинациясы бойынша 2014 жылғы Президент стипендиясының иегері. Қазір әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық универ­си­тетінде оқытушы болып қызмет етеді.

Кейінгі дәуірде ел арасына тараған көптеген та­­­­ны­мал әннің сөзін жазған және өзі де біраз әсем ән­­дердің авторы Асқар Дүйсенбімен әңгімеміз бү­гін­гі ән өнеріндегі олқылықтар мен өз шығармашы­лығы жайында өрбіді.

− Алғаш Ұлықпан Жолдасов орын­дайтын бір әннің өлеңін жаз­саң, одан бері 500-ден аса ән сөзінің ав­торы атаныпсың. Мұнша көп ән­дер­дің мәтінін жазу оңай емес. Бұл осы бағытта көп еңбектенудің нәти­же­сі ме әлде қабілеттіліктен бе?

 −  Иә, дұрыс айтасыз, бұл Ұ.Жолдасов­тың орындауындағы марқұм досым Ар­ман Дүйсеновтің «Шаттығым сенсің» деп аталатын туынды. Басында ән үшін емес, поэзиялық шығарма күйінде туған өлең бо­латын. Өзіндік шығу тарихы бар туынды. Алғашқы деп айтуыңызға келісу­ге де, келіспеуге де болады. Себебі, мен осы­ған дейін өзім де ән шығарып, сол әуен­деріме ептеп мәтін жазып жүрген жан болатынмын. Бірақ бұл ән менің есі­м­імді танытқан эстрадалық жанрдағы та­бысты қадамым деп айтуға болады.  Ол кезде Арман екеуміз бір-бірімізді сырт­тай танитынбыз. 2003 жылы жаз айы­ның басында Арманмен кездейсоқ ке­зігіп қалдық. Түркістаннан Алматыға бір­жола көшіп бара жатқанын айтты. Тура сол кезде «Ләйлә ғұмыр» деп атала­тын кезекті жаңа жыр жинағым шыққан. Соны тарту еттім. Кешке Арман телефон шалып тұр: «маған поэзияң ұнады. Түгел оқып шықтым. Тіпті екі, үш өлеңіңе ән де жазып тастадым» деді. Ыңылдап айтып та берді. Шынымды айтсам, маған сол сәтте тіпті ұнамады. Арада 2-3 ай өткенде Ұ.Жолдасовтың орындауындағы әннің әр­ленген соңғы нұсқасын тыңдатты. Өз құ­лағыма өзім сенбедім. «Мә, мынаны мен жаздым ба?» деген де таңданыстың бол­ғаны рас. Осыдан бастап Арман екеу­міздің шығармашылық одағымыз кү­шейіп кетті.  Мен Алматыға келдім. «Хабар» арн­а­сын­да тың бағдарламалар жасадық. Сол кез­ден бастап біз өндіре ән жаздық. Мен еш­қашан әндерімнің санына есеп жүр­гіз­ген емеспін. Бірақ әнге деген құштарлық жаңа тынысымды ашты. Әнге мәтін жазу­ды оп-оңай дүние деп жеңіл бағалайтын жан­дар аз емес. Тіпті, «ақын емес» деп  қарай­тындар да жетерлік. Бірақ әннің та­биғатын түсініп, оның буын, бунақ­тары­на дәл келетін сөзді тауып жазу ас­қан шеберлікті, үлкен қабілетті талап ете­ді. Сонымен қоса өзіңіз айтқандай, ерін­бес еңбекті, шегінбес төзімді де қажет қылады.

− Белгілі нәрсе, ақындардың өте аз то­бында ғана әнге сөз жазу қабіле­ті бар ән сөздері несімен ерекше? 

 − Қазақ ақынға кенде емес. Жалпы, өт­кен дәуірдің 60-жылдарынан бері қа­рай­ғы тарихқа ой жүгіртсек, әнге мәтін жа­за­тын ақындар соншалықты көп деп те айтпас едім. Қадау-қадау ғана. Соған қа­ра­ғанда, әнге мәтін жазуға да өзгеше қа­білет керек пе деймін. Әннің сөздері бірін­шіден, айтуға оңай, тілге жеңіл бол­уы шарт. Екіншіден, оған жазба поэзияға тән терең ұғымды теңеулер, астарлы пәл­­­сап­алық тұжырымдар сия бермейді. Сол себептен болса керек, Қадыр ағамыз­дың «өлеңдерім – ұлдарым, әндерім – ұза­тылған қыздарым» деген ойын бекерге айт­паған болса керек... 

− Бүгінгі заманауи эстрадалық ән­­­дердің көбінің сөздерін жұрт ұнат­пай жатады. Солардың біразын ән ав­торларының өздері жаза салатын кө­рінеді. Қазіргі әндерде өлеңнің сон­шалық маңызы жоқ па сонда, әл­де ән сөзін жаздыру қымбатқа түсе ме? 

− Сөзін ғана емес, әлем-жәлем әуенін тың­дағанда сол ұнатпай жүрген жұрттың қа­тарынан кейде өзімді де көріп қала­мын. Бүгінгі жастардың тамсанып тыңдап жүрген әндеріне қарап, заманның азып бара жатқаны ма деп жаным жабығып, жү­регім ауырады. Маған ләззат емес, азап сый­лайды. «Адам 40-тан асқан соң тым кінәм­шіл, күмәншіл келеді. Ештеңе жаға бер­мейді, анаған да, мынаған да тыжы­ры­нып, сын айтқыш болады...» дейді. Ол пси­хологиялық заңдылық. Әні бұзылған ел­дің жаны да азады. Себебі, ән – сезім мен күйдің бесігі. Рух пен жанның азығы. Мұх­тар Шаханов ағамыздың: «ән түзелсе, тү­зейміз ғой сәнді де...» деуінің астарында үлкен мағына жатқан жоқ па? Бүгінгі ән әлеміндегі тағы бір өзекті мә­селе, өзі орындаушы, өзі композитор, өзі ақын − шетінен әмбебеп «дарындар» қап­тады. Соның салдарынан сахнада сән, қа­сиетті өнерден мән кетіп барады. Ме­нің түсінуімше, қазір бүгін бар, ертең жоқ сайран құрып жүрген әнсымақтардың жас­тар сөзіне емес, ритміне, әуеніне кө­бі­рек елтитін сияқты. Сөз − олар үшін соң­ғы сатыдағы нәрсе. Егер әннің сөзі маңызды деп ойласа, оның қаламақысына қанша қымбат болса да, қарамаушы еді. 

− Бір сұхбатыңда шынайы поэзия мен ән мәтіндерін салыстыра сара­лай келе «...әнге мәтін жазатын жан­дар­ды ақын емес, өлеңші деп атаған дұрыс сияқты» депсің...

− Солай дегенім рас. Бірақ мен ол жер­­де ойды басқаша мағынада айтқым кел­ді. Бір сөзі сәтті, бір сөзі шатты-бұтты жа­зылып, қазіргі тілмен айтқанда «хит» бо­лып жүрген әндердің мәтінін жазушы белгілі бір топты меңзеп айтқанмын. Олар әнге мәтін жазсам, табысты әрі та­ны­мал болып кетемін деп ойлай ма, сол шең­бердің ішінде ғана бақ сынайды. Жаз­ба поэзияда аты тұрмақ ізі жоқ. Өзі­нен басқа ешкімді танымайды, ешкімді мен­сінбейді. Мәселен, Мұқағали, Қадір, Тұман­бай т.б. аға буын ақындарымыздың әнге жазылған қай шығармасын алсақ та, айтары бар, тағылымы терең дүниелер. Бір ән мәтінінде бос тұрған сөз жоқ. Ал поэ­зиялық туындылары тұнып тұрған тәр­бие. Маздап тұрған махаббат. Мөлді­реп тұрған өмір. Мен өлеңші мен ақын дегенде осы жағын меңзедім. 

− Жұрттың көбі сені ән сөздерін жа­затын ақын ретінде біледі. Бұл жағ­дай сенің ақындығыңа көлеңке­сін түсірмей ме?

− Медальдың екі беті болатыны секіл­ді, оның да екі жағы бар. Жұрттың біразы әнге сөз жазатын ақын деп білсе, мен өз за­мандастарымның ішінде бұл салада кө­бірек қалам тартып, танымал әншілер­мен қоян-қолтық өндіре жұмыс істеген­ді­г­імнен деп ойлаймын. Шынында да, бұл менің есімімді ел ішіне етене танытты. Қа­зіргі заман оқырмандардан гөрі тың­дар­мандардың белсендірек кезеңі ғой. Кім нені қалайды, нені құндылық деп са­найды, мәселе сонда. Әйтпесе, менің осы күнге дейін бірнеше жыр жинақ­та­рым шыққан, қанша мүшәйраларда жеңім­паз еткен шығармаларым бар. Ол ең­бектер менің поэзия саласында да тұрақты қалам тартатын ақын екенімнің дәлелі. Ол кітаптарымды білмесе, оқыма­са, менің кінәм қанша? Сондықтан да әнге мәтін жазу − шала дарын, поэзиямен ғана өмір сүру − таза талант деген өлшем­ге мен келісе бермеймін. Данышпан Абай бабамыз айтпай ма, «ісім өнсін десең, ретін тап» деп. Өзімнің жаным қалаған дү­­ние, маған рахат сыйлайды. Мен көк­пар да шабам, бәйгеге де бел шешіп қаты­са аламын деген сенім – ең бастысы өзіме аян. Қалған сыпсың сөздің, дәйексіз дә­лел­дің бәрі мен үшін жай бір соққан жел­мен тең.

– Бүгінде әнге мәтін жазатын­дар­дан кімдерді ерекше атай алар едің?

− Өз замандастарымның ішінде Р.Зайы­тов, Т.Арғынғали, Б.Әшірбаев, Ә.Ше­ге­бай, Б.Шойбеков, Қ.Сарин, Қ.Алагөзов, С.Әбенов, Е.Қайболдин, Б.Әлқожа секілді т.б. көптеген ақынды ауыз толтырып ай­тар едім. Олар ән әлемінде де, поэзия май­данында құлаштай қалам сілтеп жүр­ген жандар. 

− Айтысқа қатыстың, өлең жазып кітап­тар шығардың, фильмдердің сце­нарийін жаздың, сондай-ақ ғы­лым­мен айналысасың. Бәрімен бір­дей шұғылдану қиын емес пе?

− Оңай емес. Алғашқы қадамымды ай­­тыстан бастадым. Мектеп қабыр­ға­сы­нан бастап республикалық олимпиада­лар­­ға қатыстым. Бала көңілім мені фут­бол­­шы болуға да жетелегенін несіне жа­сы­райын. Өлең мен өнердің әсерін се­зі­ніп, өмірлік бағытымның да, бақы­тым­ның да қағаз бен қаламнан боларын ұғын­дым. Барлығы жазу өнері десек те, әр саланың өзіндік қалтарыс, бұлта­рыс­тары, қиылыспайтын, қиыспайтын қиын­дықтары жетерлік. «Немен ауырсаң, содан ем ізде» дегендей, тағдыр-талайы­мыз­да осы дүниелер жазылған соң, арт­қан жүкті атандай арқалауға тура келеді. Ол өзіңді шексіз сынау − қажетсіз қинау емес, қарым-қабілетіңді қажетті іске жа­рату деп білемін. Бұлар менің өмір мек­те­бім. Әрқайсысынан тәлім жидым десем, жалған айтпағаным. Ән – қалықтауды, жазу – жалықпауды үй­ретті. Поэзия – фантазияны, ғылым – факт жинауды үйретті. Бұл саладағы көз­ге көрінетін еңбегім болса, босқа өмір сү­ріп келе жатпағаным деп білемін. Ар­ман қанатында қиялдай, еңбек етіп ұял­май өмір сүре білу – мызғымас мұратта­рым­ның бірі деп түсіндім.  Биыл, ер жасы – елуге иек тіредім. Осы өзіңіз санамалап айтқан қырларым­ның шет жобасын 31-қазанда Республика сарайында өтетін «Ән дәурен» атты шы­ғар­машылық кешімде жұртшылыққа ұсы­намын деген жоспар бар.

− Әңгімеңе рахмет! Ән кешіңнің табысты өтуіне тілектестігімді біл­діре­мін!

Сұхбаттасқан  Ахмет ӨМІРЗАҚ