Құрылысы баяу LRT-ның жүрісі қашан жүрдек болмақ?

2 жылдан кейін LRT құрылысының басталғанына 20 жыл толады. Сонша күткен жүрдек пойыз жолы 2 жыл­да салынып біте ме?

Елордадағы LRT-ны білмейтін адам кемде-кем. Оған қатысты халық арасында «жем­қорлыққа арналған ескерткіш» деген мысқыл сөз де кең тарады. Сонау 2005-2006 жылдары басталған жоба уақыт өте келе жемқорлардың ордасына ай­нал­ды. Осының бәрі елдің көз алдында жүріп жатты. Сондықтан болар халықтың LRT-ға деген сеніміне селкеу түскен. Бүгінде құрылысы қайтадан қарқын алған LRT-ға өткен-кеткен жұрт қызығушылықпен қара­майды, самарқау ғана көз тастап өтеді. Жеңіл рельсті жүрдек көліктің ха­лықтың пайдасына жарайтынына халық әлі де илана қоймайтын секілді.  Мемлекет басшысының да жеңіл рельсті көлік құ­рылысын сынға алып, жобаның тиім­ділі­гіне сенбейтінін айтқаны есімізде. Есеп комитеті де бұл жобаның өзін ақтамай­тынын мәлімдеді.

LRT жобасы жапон сәулетшісі Кисё Курокаваның бастамасымен шыққан. Ол алғашында қаланың Бас жоспарының жалғасы іспеттес болған. Үлгі ретінде 4 нысан салу жоспарланған. Біріншісі – тұрғын үй кешені, екіншісі – саябақ. Сәулетшінің үшінші жобасы – үш қабатты су бульвары. Төртіншісі –  LRT. Бүгінде Курокава ұсынған 4 жоба­ның ішінде тек көпқабатты тұрғын үй кешені жос­пары ғана сәтті іске асқан. 

Аққу, шортан һәм шаян...

Сонау 2000-жылдары қаланың Бас жоспары бекітіліп, құрылыс са­ла­сы тоқтаусыз жүріп жатқан тұста біраз сәу­летші LRT құрылысына қарсылық біл­дірген. Алайда елорданың сұлулығын ас­қақтататын ерекше жоба ретінде 2005-2006 жылдары  LRT жобасын жасау мә­се­лесі қайта көтеріле бастады. Сол кездегі Пре­зидент тапсырмасымен бас шаһардың сол тұстағы әкімі Өмірзақ Шөкеев жоба­ның техникалық-экономикалық не­гіз­демесін ұсынады. Алайда Шөкеев қала әкі­мі қызметінен ауысқан соң жоба аяқ­сыз қалады. Кейін  елорда әкімі болған Ас­қар Мамин LRT-дан бас тартып, BRT (жүр­дек автобустар жүйесі) салу керек деп шешті. Қала халқын немен тасы­мал­дай­мыз деп бас қатырып жүргенде Мамин қа­ла әкімі қызметінен кетіп, LRT да, BRT да тоқтап қалды. «Тартады Аққу көкке, Шаян кейін, Жұлқиды суға қарай Шортан шір­кін» дегендей, бірі LRT  қажет десе, қа­ла әкімдігіне келген келесі «команда» BRT керек деп, елді әуре-сарсаңға салды. 

2008 жылы бас шаһарға әкім болып кел­ген Иманғали Тасмағамбетов LRT идея­сының бойына қан жүгіртті, жобаны қол­дады. Сөзден іске көшті, «Astana LRT» ЖШС мекемесі құрылды. Жобаны Фран­ция үкіметі мақұлдап, 570 мың еуро грант бөл­ді. Сөйтіп, 2011 жылы қала күніне орай жобаның қазығы қағылды.  Жобаның қыруар қаржыны талап ете­тіні басынан анық еді. Сол кездің өзін­де LRT-ның құны 2,3 млрд доллар деп ай­­тылып жүрді. Жоба бағасы тым қым­бат­тап кеткен соң сарапшылар қайтадан ба­лама нұсқалар іздей бастады. Осы тұста BRT жобасы қайта қаралды. Алайда сол кез­дегі қала әкімі Әділбек Жақсыбеков жеңіл рельсті трамвай құрылысын аяқ­тау­ды қолға алды. 2014 жылы ҚХР Төрағасы Си Цзиньпинмен LRT құрылысы жайында келісімшартқа қол қойылды. Жобаның жал­пы құны 1 миллиард 900 млн теңгеге жет­ті. Аталған келісімшарт бойынша ҚХР Даму банкінен 20 жылға несиеге алып, үстемеақысымен 2 млрд 600 млн долларға жуық қайтаратын болған. Алғашқы жос­пар бойынша LRT рельсінің ұзындығы – 22 шақырым, аялдамасы – 18,  ал жұмыс іс­тей­тін пойыз саны 19 болады деп бекі­тілді.  

Ашық дереккөздерде «Астана LRT» 2016 жылғы қыркүйекте құрылыс келі­сім­шартынан бөлек, сырттан негізсіз қа­рыз алуға өтініш берген. Сол жылдың жел­тоқсан айында қаржы «Астана бан­кі­нің» шотына түскен. Осылайша, Қытай да­му банкінен алынған 415,5 млн дол­лар­дың тек 86 млн-ы ғана құрылысқа жұм­сал­ған. Есеп комитеті «257,6 млн «Астана бан­­кінің» салымына салынып, оны алу мүм­кіндігі төмендеген» деп есеп берген. Жоба 2017 жылы ЭКСПО әлемдік көр­ме­сіне дейін толығымен бітуге тиіс еді.  Көр­ме ашылған жылы тек LRT бағаналары ға­на тұрғызылды. Осылайша, бір орында та­бандап тұрған құрылыстан тағы да ши­кілік шыға бастады. 2018 жылы «Астана бан­кі» лицензиясынан айырылып, құры­лыс­қа деген 258 миллион доллар банкте «кү­йіп» кеткен. Кейін Проблемалық кре­дит­тер қоры қаражаттың тек 3,4 млрд тең­гесін әзер қайтарып алғанын жария­лады. 

Қу кетті, іс бітпеді

LRT-ға 2015-2019 жылдары бюджет 150 млрд теңге бөлді. Оның 40,7 мил­лиар­ды − жерді алуға, 124 миллиарды − құ­ры­лыс келісімшартын жасауға, 31,4 мил­лиар­ды несиені жабуға жұмсалған. Соның өзін­де жұмыстың бар-жоғы 17 пайызы орын­далған. 

Жаңа жоспар бойынша LRT-ның құрылысы 2019 жылғы 31 жел­тоқ­санда аяқталып, 2020 жылы жазда пай­далануға берілуге тиіс еді. Алайда қы­тайлық инвесторлар құрылысты қаржы­лан­дыруды тоқтатты. Құрылысы толық­тай тоқтаған LRT-ға байланысты 2019 жылы «Астана LRT» ЖШС-ның бұрынғы бас­қарма төрағасы Талғат Арданға халық­аралық іздеу жарияланды.  Аса ірі жоба­ның құрылысы барысында 5,8 млрд теңге қаржыны жымқыру ісі бойынша сот про­цесі 2020 жылғы 29 қазанда басталған. Сот барысында «Astana LRT» жобасын іске асыру кезінде 5,8 млрд теңгені талан-тараж­ға салды деген күдікпен бірнеше лауазымды тұлғаның ісі қаралды. Ақша жымқыру ісі бойынша жеті айыпталушыға үкім жарияланды. Оларға «ұйымдасқан топ құру және оған жетекшілік ету» және «өзіне сеніп тапсырылған мүлікті иемдену және жұмсау» баптары бойынша айыптар тағылған еді. Қылмыстық іс  155 томға жеткен!

Алайда қылмысқа шын жауаптылар­дың шетелде қашып жүргені қынжылтады. Ұзынқұлақтан естуімізше, компанияның бұрынғы басшысы Талғат Ардан Түркияда, ал екінші күдікті Астана қаласы әкімінің бұрын­ғы орынбасары Қанат Сұлтанбеков АҚШ-та жүр. Олар 7 жылға сырттай сот­тал­ды. Осылайша, қаймақ жегендер құты­лып, қазан жалағандар тұтылды. Әзірге...

LRT жобасы десе, есімізге қазақтың «Бір қазан сүт» ертегісі түседі. Ертегіде ай­ты­латын: «Көбелек келіп күмп етіп, Көбігін ішіп ол кетті. Жапалақ келіп жалп етіп, Жарымын ішіп ол кетті. Қарға келіп қарқ етіп, Қалғанын ішіп ол кетті. Сауысқан келіп саңқ етіп, Сарқып ішіп ол кетті. Қырғауыл келіп қиқу сап, Қазан түбі қаспағын, Қырнап ішіп ол кетті» деген жолдар нақ осы сағызша созылған LRT құры­лы­сындағы жемқорлыққа арналғандай.  Бұл жобадан бірі жымқырып, екін­шісі ұрлап, үшіншісі қап түбін қа­ғып, әйтеуір, қолынан келгендер қо­ныш­тан басып, өз «несібесін» алды. Зиянын шегіп, зардабын тартқан халық. Биліктегі кейбір тойымсыз, қанағатсыз, беттің арын белге түйген безбүйректердің кесі­рі­нен халық жайлы, сапалы тасымал құра­лынан құр қалды. Қаланың көркін құрт­қан алып бағандар тұрғындарға ың­ғайсыздық тудырып, кептеліс жасады. Ал осыған нағыз кінәлілер халықтан алыста, шетелде. Қағанағы қарқ, сағанағы сарқ. Ал талан-таражға түскен ақшаның обал-сауабы кімнің мойнында? Қашқан қыл­мыс­керлерді ұстап, шығынды өндіруге мемлекетіміздің қауқары жетпегені ме? Сұрақ көп, жауап жоқ... 

LRT өзін өзін ақтай ма?

Мемлекетімізді миллиардтаған шы­ғынға батырған жоба құрылысы биыл қай­та жанданды. Оған себеп Мемлекет бас­шысының: «Көпшілікті, әсіресе елорда тұрғындарын ашуландыратын тағы бір мәселе – LRT құрылысы болып отыр. Ол кәдімгі инфрақұрылымдық жобадан елдің абырой-беделіне нұқсан келтіретін күр­делі проблемаға айналды. Қазірдің өзін­де орасан зор қаражат жұмсалды, қарыздар тартылды, шетелдік әріптестер алдында ауқымды келісімшарттық міндеттемелер қабылданды. Бұл жоба бастапқыда-ақ үл­кен қателік болды, оны мойындау керек. Сонымен қатар сыбайлас жемқорлықтың иісі мүңкіп тұрған жоба. Оны жай ғана бұза салу уақыт пен ақшаны жоғалтуды білдіреді. Демек, отандық және шетелдік сәулетшілер мен урбанистерді шақырып, жобаны іске асырудың ықтимал нұсқа­ларын анықтаудан басқа жол жоқ», – деген сөзі. Осылайша, Үкімет пен әкімдік күмән туғызатын «даулы жобаны» қайта іске қосуға бел буды. Себебі басқа амал жоқ. Басталған шаруа аяқталуы керек. Өйт­кені тым көп күш, қыруар қаражат жұм­салды.  

Damu Capital Management компа­ния­сының бас директоры Мұрат Қастаев  LRT құрылысына қатысты Kursiv Media Казахстан порталында өз ойын бө­лі­сіпті. Сарапшының пікірінше, LRT жо­басын салудың ешбір экономикалық тиім­ділігі жоқ. 

– Оны жалғастыру, аяғына дейін салу – бұл саяси шешім және оны Президент қа­былдады. Жоба іске қосылғанның өзін­де оған әрдайым бюджеттен субсидия бөліп тұру қажет. Мүмкін, болашақта, Аста­наның халық саны күрт көбейсе, кел­ген туристер көп болса, алыс бола­шақта LRT өзін-өзі ақтайтын да шығар, бір­ақ алдымыздағы жылдарда бұл тек мем­лекеттік не қалалық бюджеттен ақша­ны сорып отыратын жоба, өкінішке қа­рай. Мысалы, Алматы қаласының метросы да бастапқыда үлкен шығын әкелетін ж­ба болды. Алайда оны ұзартып, жаңа стан­са­лар іске қосылған сайын, адамдар тасы­ма­лы өсуіне байланысты  бұл жоба шы­ғыны азайып келеді. Айтарлықтай пайда әкелмесе де, өзін-өзі ақтап тұрады. Себебі метроны пайдаланатын адам саны өсіп келе жатыр. Сәйкесінше,  метрополитеннің  табысы да жылдан-жылға артуда. Сол сияқ­ты LRT да болашақта өзін ақтауы мүм­кін. Ал субсидиялау туралы өзге сарап­­­­шылар айтып жүргендей,  нақты 20 млрд бола ма, әлде  одан көп пе, аз ба, оны айта алмаймын. LRT жобасы – бұл инвестициялық емес, жоғарыда айтылғандай, саяси жоба. Нақ­тылай айтсақ, Астананың имиджін көтеру үшін жасалған жоба. Әрине, әрбір тиы­нының қайтарымын есептейтін  жеке бизнес-жоба  болғанда, бұл құрылысты әл­деқашан тоқтатып тастайтын еді.  Алай­да саяси шешім қабылданып қойды. Сон­дық­тан жоба тиімсіздігіне қарамай аяғы­на дейін жеткізіледі деп ойлаймын, – дей­ді ол. 

Мемлекет басшысының шешімінен кейін сең қозғалып, әкімшілік сарап­шылармен кеңесіп, ел пікіріне құлақ түре бастады. Халықаралық мамандар мен ел азаматтарынан 400-ден астам ұсы­ныс түскен. Нәтижесінде, азаматтардың 51 пайыздан астамы жобаның жалғас­қа­нын қаласа, 42 пайызы өзге балама нұсқа қарас­тыру керегін алға тартқан. Ал ұсы­ныс білдіргендердің 7 пайызы құрылысты толық сүріп тастау қажет деген. 

– Біз бірнеше нұсқаны қарастырдық. Оның ішінде осы нысандарды бұзып, ор­нын тазарту идеясы да болды. Бірақ қа­­ла­да 500-ден астам бағана бар. Оны толық бұ­зып тастау үшін шамамен 20 млрд теңге қа­жет. Сондықтан бюджеттен көп қаржы жұм­салғанын ескере келе, LRT құрылысын толық аяқтау ойға қонымды деп шештік. Де­ген­мен үнемдеуге тура келеді. Бастап­қыда жобаға 1 млрд доллардан астам ақша қажет болатын. Ал біз шығындарды қыс­қар­ту арқылы құрылысты аяқтауға 577 млн доллар қажет деп отырмыз, – деген бо­латын елорданың сол кездегі әкімі Алтай Көлгінов. 

Біршама оңтайландырылып барып құрылысы қайта жанданған LRT-да енді бұрынғыдай 18 емес, 8 станса ғана қал­ған.  Жоспарланған 19 жылжымалы құрам­ның бесеуі ғана жүрмек. Осының есе­бінен жобаны аяқтауға қажетті қара­жат 1 млрд доллардан 577 миллионға дейін түсіпті-мыс. Енді әр құрамға жалпы саны 600 адам сиятын 4 вагон жалғанады. Ал транспорттың жүру жиілігі 15 минут бо­лады. 

Біз тұрғындарды жүрдек пойызбен та­симыз деп алаулатып-жалаулатып жүр­гелі 18 жылға жуықтапты. Қанша ақша жел­ге ұшқаны бір Аллаға ғана аян. Бір жо­баны аяқтай алмай жатқанымызда, Ду­байдағы әлемдегі ең биік ғимарат Бурдж-Халифа 6 жылдың ішінде салынып біт­ті. Жұмсалған қаражат – 1,5 млрд дол­лар. 822 метрлік ғимарат бізден арзан шық­­­қанына таңғалмасқа амалың жоқ. Ыстанбұл мен Барселона секілді мегапо­лис­тердегі жеңіл рельстің 1 шақырымына ша­мамен 7,2 млрд теңге жұмсалған. Ал Қа­зақстандағы LRT-ның 1 шақырымы 38 млрд теңгеге бағаланып отыр. Салыс­тыру­ға Дубайды алыссынсақ, мына тұрған Өз­­­бекстанды алайық. Ташкенттегі жер үсті метросы LRT-дан 2 есе ұзын және құ­ны 4 есе арзанға түскен. Жалпы құны – 422,3 млн доллар. Жобаның 11 шақы­рым­дық 1-кезеңін үш-ақ жылда салған. Ұзын­дығы 52 шақырымдық жерүсті жолы Таш­кенттің халық тығыз қоныстанған 8 ауда­ны аумағынан өтеді. Сарапшылардың айтуынша, біздегі ұзындығы небәрі 22  ша­қырымды  құрайтын  LRT өзін-өзі   ақ­тауы  үшін 125  жыл керек екен.

Серік РҮСТЕМБЕКОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген сәулетшісі: 

LRT басқаларға сабақ болды

– Саяси шешім қабылданды, енді соңын күткеннен басқа амалымыз жоқ. LRT бірнеше он жылдықта өзін-өзі ақ­та­майды, тек шығын әкеледі. Егер ша­қы­рымын ұзартып, стансаларын кө­бейт­сек, ақтауы мүмкін. Кисё Куро­кава­ның жобасы бойынша LRT ескі вокзал мен әуежайды қосатын. Бүкіл қаланы қам­титын. LRT оң жағалау мен сол жа­ға­лауды қосатын магнит болатын. Ал қа­зір оң жағалау өз бетімен қалды. Жо­баның екінші кезеңінде оң жаға­лау­ды қамтимыз деп жатыр. Мүмкін сол кез­де тиімді болатын шығар. Бірақ оған та­ғы да 10 шақты жыл керек.  Жобаның басынан қате екенін сол кез­де білікті мамандар айтты. Бірақ би­лік мамандармен кеңескен жоқ, өз­де­рі шешті. Менің білуімше, мемлекеттік сарап­таманың өзі тиімсіз жоба деп пікір білдірген. Кисё Куракова жердің бе­тімен жүретін жоба ұсынды. Бірақ біз­дікілер оны жердің үстіне шығарды. Сон­дықтан жобаның құны да қым­баттады. 

P.S.  2 жылдан кейін LRT құрылысы-ның басталғанына 20 жыл толады. Сонша күткен жүрдек пойыз жолы 2 жыл­да салынып біте ме? Сақалды құ­ры­лыс басталғалы қалада 6 әкім ауы­­сып­ты. Қай әкім болмасын «біті­ре­міз» деген жауаптан танбай келеді. Алай­да біткен құрылыс жоқ. Бүгінде жал­ғастырып салып жатқан қытай­лық «China Railway Asia Europe Co., Ltd» компаниясы. Компания осыған дейін Қытайда ұзындығы 16 мың ша­қырымға жететін 300-ден аса темір­жол магистралін салған. Құрылыс басында жүрген 700-ден аса маман Қытайдан келген. Жыл соңына дейін тағы 1 000 маман шақырылмақ. Осы істің бәрі LRT құрылысын жандан­ды­рып, жолаушылар тасымалына үлес қос­са қуанарымыз анық.

Арайлым  ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ