Қазынаны толтырғанымен, халықтың қалтасын қақса...

Биылғы Президент Жолдауында көтерілген тағы бір мәселе – салық саясатына өзгеріс енгізу туралы бастама. Жолдаудан соң тапсырма аясында жаңа Салық кодексінің жобасын әзірлеуді бастаған Ұлттық экономика министрлігі қосылған құн салығын 12 пайыздан 16 пайызға дейін көтеруді ұсынған болатын.

Министрліктің мәлімдемесінен кейін қоғам пікірі екіге жарылды. Кей сарапшылар бұл қадамды құп­тады, ал кейбірі керісінше, дұрыс емес деп есептей­тін­дерін жеткізді. Қарсылардың қатарына кәсіпкерлер де қосылды. Тіпті, Ұлттық палата ресми мәлімдеме жа­сады.
Мәселені сараптап, қосылған құн салығының өсуі халыққа, Үкіметке, бизнеске қалай әсер ететінін, пай­дасы мен тигізуі мүмкін зардабын талқылап көрейік.

Айналып келіп халық  төлейтін салық

Қазір елімізде ҚҚС мөлшерлемесі – 12 пайыз. Бұл көрсеткіш Ресей, Беларусь, Армениямен салыс­тыр­ғанда төмен. Дегенмен Өзбекстандағы ҚҚС 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап 15 пайыздан 12 пайыз­ға дейін төмендеді. Қырғыз Республикасында да мөлшерлеме – 12 пайыз. Аустралия, Оңтүстік Ко­реяда – 10, БАӘ, Канада, Катарда – 5 пайыз. 

Сонымен, 2025 жылдан бастап бізде де ҚҚС мөл­шерлемесі 12 пайыздан 16 пайызға дейін өсуі мүм­кін. Бұл мәселе жаңа Салық кодексін әзірлеу ая­сында талқыланып жатыр. Оның жобасын Пар­ла­мент қарауына 2024 жылдың бірінші тоқ­са­нын­да жіберу жоспарланып отыр. 
Жалпы, салықтың өсетіні туралы ақпарат­ты жағымды жаңалық деп айту қиын. Де­генмен қосылған құн салығын өсіру өте дұрыс бас­тама дейді экономика саласындағы кей сарап­шы мамандар. Ал еліміздегі кәсіпкерлер бұл өзге­ріс­ке түбегейлі қарсы, тіпті қымбатшылықты одан әрі шарықтатып, инфляцияны аспандатады деп қауіптеніп отыр.

Қосылған құнға салынатын салық кейде қо­сыл­ған құн салығы немесе қосымша құн салығы деп те аталады. Қосылған құн салығы өндірістің әр кезеңінде алынған қосымша құнға ғана са­лы­натын салық. 
Кәсіпорындар, бір жағынан, сатылған өнімде­рі­нен қосымша құн салығын алады, екінші жа­ғынан, жабдықтаушылардан өндіріс құралдарын са­тып алушы ретінде қосылған құн салығын тө­лейді. Дегенмен салық тауардың бағасына тікелей әсер етеді немесе бағасына қосылады. Демек, ха­лыққа, яғни тұтынушыға да тікелей әсері бар. Сон­дықтан ҚҚС-ны тұтыну салығы десек түсі­нік­тірек болады. ҚҚС, ең алдымен тауарлар мен қыз­меттерді көбірек тұтынуға мүмкіндігі бар адам­дарға әсер етеді. 

Яғни, қосылған құн салығы, айналып кел­генде тауарлар мен қызметтердің бағасына қосылып, халықтың табысына тікелей әсер етеді.

Бюджеттің жыртығын жамауға талпыныс

Әлемдік тәжірибеде бұл жанама салық түрі са­лық салудың жақсы тәсілі ретінде танымал. Се­бебі ол – қарапайым және тиімді, сонымен қатар мем­лекеттің кірісін көбейтеді. Бюджеттің маңыз­ды көзінің бірі. Мәселен, биылғы 7 айдың қо­ры­тындысы бойынша салық түсімдерінің ішінде ең үл­кен өсім осы ҚҚС-да байқалған. Өткен жылғы сәй­кес кезеңмен салыстырғанда ҚҚС түсімдері 822,1 миллиард теңгеге, 39 пайызға өскен.

Үкімет те ҚҚС-ның түсімдерін бюджетті тол­тыра­тын маңызды көзге балап отырған сыңайлы. 2023 жылғы алғашқы 7 айда мемлекеттің бюджет кірісі 12 805,5 млрд теңгеге жетіп, былтырғыға қа­ра­ғанда 12,1 пайызға өскенімен, бюджет балан­сы бойынша көрсеткіш көңіл көншітпейді. Мем­ле­кет бюджетінде 2 393,1 млрд теңге мөлшерінде тап­шылық бар. Бұл ретте өткен жылғы сәйкес ке­­­зеңімен салыстырғанда тапшылық 4,5 есеге өс­кен. Негізінен, тапшылықтың ұлғаюы бюджет шы­ғыстарының едәуір өсуіне, ал кірістердің аз мөл­шерде өскеніне байланысты болып отыр. 

21 қыркүйекте Ұлттық экономика министр­лігі­нің өкілдері кәсіпкерлермен бірге қосылған құн салығы мөлшерлемесін көтеру мәселесін тал­қы­лады. Іс-шараға ҰЭМ басшысы Әлібек Қуан­ты­ров, Ұлттық экономика вице-министрі Азамат Әм­рин, «Атамекен» ҰКП Төралқасының төрағасы Райымбек Баталов, ҰЭМ салық және кеден саясаты департаментінің директоры Ерлан Сағынаев және бизнес-қоғамдастық өкілдері, атап айтқанда ма­шина жасау, өңдеу өнеркәсібі, сүт, тау-кен, метал­лургия, астық, электр энергетикасы салаларында жұ­мыс істейтін компаниялар қатысты.

Министрлік ұсынылып отырған мөлшер­леменің ұлғаюы туралы бастама бюджет­ке қосымша түсімдер әкеледі, сондай-ақ көрші елдерден әкелінетін тауарлармен салыстырғанда отан­дық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арт­тырады деп санайды. 

Талқылау кезінде «Атамекен» ұлттық кәсіп­кер­лер палатасы және бизнес өкілдері ҚҚС мөл­шерлемесінің жоғарылауы инфляцияны же­дел­дететінін айтты. Райымбек Баталов бұл мәселе егжей-тегжейлі зерттеуді қажет ететінін және бұл жаңа Салық кодексінің барлық мәселенің ішіндегі ең маңыздысы екеніне тоқталды.

Дегенмен Ұлттық экономика министрі Әлі­бек Қуантыров салықтың өсуінің ин­фля­цияға әсері шамалы екенін айтты. Министрдің есеп­теуінше, инфляция бір жылда ең көп дегенде 0,8 пайызға көтерілуі мүмкін.

Сондай-ақ Қуантыров Қазақстандағы қо­сым­ша құн салығы Ресеймен салыстырғанда тө­мен екенін айтты.

Кейін бірнеше күн өткен соң «Атаме­кен» ұлт­тық кәсіпкерлер палатасы ҚҚС мөл­шерлемесін өсіруге қарсы екендерін ай­тып, мәлімдеме жасады. 
Ұлттық палата басқарма төрағасының орын­басары және «Атамекен» ҰКП жаңа салық ко­дексінің жобасына ұсыныстар әзірлеу жөніндегі жұ­мыс тобының басшысы Тимур Жаркеновтың ай­туынша, «Атамекен» бизнес-қоғамдастықтың ба­сым бөлігімен бірлесіп, ҚҚС мөлшерлемесін кө­теруге үзілді-кесілді қарсы. Бұл шара тауарлар ба­ғасының күрт өсуіне, инфляцияға және шағын биз­нестің орташа, ал орташа бизнестің ірі биз­неске айналуына кедергі келтіреді.

Бизнес-қоғамдастық мөлшерлемені өсіруге жол бермеу керек екенін айтады. Олардың ай­туын­ша, бұл шара өсуге емес, Қазақстан Респуб­ли­ка­сындағы бүкіл кәсіпкерліктің құлдырауына әке­леді.  Оның үстіне қосымша құн салығының мөл­шерлемесін осылай тез өзгертуге болмайтынын да ескертті. 
ҚҚС-ны өсіру қаншалықты, кімге тиімді бола­ды? Оның салдары қандай? Осы және өзге де сұ­рақ­тарға жауап іздеп, экономист сарапшылардың пікірін білдік. Олардың сөзінше, бұл қадам азық-түлік бағасын одан әрі шарықтатып, елдегі ин­вестициялық климаттың нашарлауына әкеп соғады.

Мақсат Сералы,
экономист:

Бюджет тапшылығын реттеудің басқа да жолдары бар

Расул Рысмамбетов,
қаржыгер:

Бизнес одан сайын көлеңкеге кетуі мүмкін

Қорыта айтқанда, сарапшылар да, кәсіпкерлер де ҚҚС мөлшерлемесін бірден 4 пайызға көтеру туралы бастаманы қолдап отырған жоқ. Олар бұл шешім ең алдымен бағаның өсуіне, қызметтердің қымбаттауына әсер етіп, ең аяғы бизнесті көлеңкеге жасырынуға мәжбүрлейтін қадам деп бағалап отыр. Ал бастамашылар қазынаны қалай толтырудың қамымен бас қатырып жатқан сияқты. Жаңа Салық кодексін қабылдау аясында ұсынылып отырған өзгеріс әлі талқылана жатар. Не десек те, бұл қадам қазынаны толтырғанмен, халықтың қалтасын одан сайын ортайтатынын есте ұстаған жөн.