Нұрлан Қами, жазушы, драматург, аудармашы: Аға ұрпақтың жетістіктерін жоққа шығаруға хақымыз жоқ

Еуропа өйтіпті, жапон бүйтіпті, біз неге сөйтпейміз деп желпіне бергеннен түк шықпайды, осыны түсіну керек. Бірақ олар­ға қараушы болма, көрсең де көзіңді жұма қал деп отырған жоқпын, көп білген дұ­рыс. Бірақ білгішсінбеу керек. Білгеніңнің бә­рін әкеліп таңа бермеуді үйренген жөн. Қыс­қасы, бізге ондай «измдерден» пайда жоқ, зия­ны – жастарды шынайы нәрселерден ау­лақтатып, жасандылыққа үйірсек қылуы мү­мкін.

Әдебиетке біреу ерте, біреу кеш келіп жатады. Біреу ерте бастаса да кеш танылады. Қалай десек те өзінің қаламгерлік миссиясын терең сезіне білгендер, ерте ме, кеш пе көркем сөз әлемінде өзін таныта біледі. Осы тұрғыдан алғанда, белгілі жазушы өткен ғасырдың сексенінші жылдарында алғашқы туындысымен көрініп, жаңа ғасырда қалам қайратын танытқан Нұрлан Қамидің қазақ прозасында өзіндік орны бар.  Біз оны әңгіме тартып, өз шығармашылығы және қазақ әдебиеті туралы ойларын білгіміз келді.

− Нұрлан Ізғалиұлы, әдебиеттің есі­гін ерте қақсаңыз да шығарма­шы­лы­­­ғыңыздың өз­геше қарқынмен өрлеуі − жаңа ғасырда. Ал­ғашқы әңгімеңіз өткен ғасырда, 26 жа­сыңыз­да жарияланса, төр­тінші әңгімеңіз жаңа ғасырда, 42 жасыңызда басылып шы­­­ғыпты. Содан кейінгі 22 жылда бірнеше бес-алты кітап шығардыңыз, оның сыртында бір­­неше аударма кітаптарыңыз да оқыр­ман қо­лына тиді. Шығармашылық жолыңыздың ал­ғашқы 16 жылында неге төрт-ақ әңгіме жаз­ғаныңыздың се­бе­бін сұрамаймын, бірақ осын­ша уа­қыт ішінде − жалындап тұрған ша­ғыңызда тым аз жазуыңыз кейінгі қа­лам­гер­лік тағдырыңызға қандай да бір зиянын ти­гізбеді ме? − Бұл сұраққа жауап беру үшін әуелі бір нәр­сенің басын ашып алғанымыз дұрыс шы­ғар. Әдебиет деген не өзі? Жалпыға ортақ қа­лыптасқан пікір бойынша, әдебиет − өмір­дің көркем бейнесі. Тек бұл ғана емес, әрине, бірақ ең басты құрамдас бөлігі осы. Әдебиет­ке келген екенсің, өмірді білуің керек, сол біл­геніңді көркем тілмен сипаттап, суреттеп, бейн­елеп, өзгелерді соған сендіруге тиіссің. Біл­месең – зертте: адамдардың сырт келбе­тін, жүріс-тұрысын, қимыл-ишарасын, мі­нез-құлқын, бір-бірімен – әкемен, шешемен, аға­мен, інімен, қарындаспен, әйелмен, бала­мен, туысқанмен, көршімен, бастықпен, ба­ғы­ныштымен, т.б. қарым-қатынасын, өмір­танымын, дүниетанымын, табиғатпен, жан-жануарлармен байланысын түсінуге ты­рыс. Шын жазушының жас шағы осындай із­деніспен, үйренумен, тәжірибе жинақ­тау­мен, зерттеумен өтеді. Әрине, жазғандар да бар. Олар – Құдайдың өзі көкейіне нұр құйып, өмірді зерттемей-ақ білген кемең­гер­лер, бұл орайда Лермонтов пен Сұл­тан­мах­мұт­ты айтсақ та жетіп жатыр. Керісінше, бар біл­генін жасында жазып тастап, кейінгі жаз­ғандары сол бұрынғыны қайталау неме­се білмесе де осылай болса керек деп дол­бар­лаудан шыққан, әрінен, нәрінен, ақыр түбін­де бәрінен айырылып, құр сұлбасы ғана қал­ған шалажансар туындыларын малданып жүр­гендер де толып жатыр.  Біздің буындағы жазушылардың кінә-сі – біз сонау алпысыншы жылдар­да­ғы қуатты толқынның орбитасында қалып қой­дық. Көпшілігіміздің жазып жүргеніміз сол кездегі қазақ әдебиетінде қалыптасқан ата, әже, әке, ана, бала, келіннің образы,  ауыл – жақсы, қала – жаман деген сияқты түсініктердің айналасы ғана. Өз атамызды, өз әжемізді, өз әке-шешемізді, баламызды, да­ламызды, қаламызды таба алмай қойдық. Мен осы тұрғыдан іздендім, екінші жа­ғы­нан, елдегі әлеуметтік жағдай да ықпалын ти­гізді. Балаңның қарны ашып жатқанда тұқ­шиып алып кітап жазып отыра бермейсің ғой. Жалпы, Толстой айтыпты деген бір сөз бар: «жазбауға амалың қалмағанда ғана жаз» дейді. Дәл сондай емес, әрине, бірақ мені жа­зуға итермелеген намыс болатын. Неге біз­дің жазушылар нашар жазады? Неге оқы­ғың келмейді оларды? Шетелдің жазушылары неге мықты? Біз олардан кембіз бе? Міне, осы сияқты сұрақтар жазбауыма қоймады. Әйт­песе мен жалқау адаммын, егер қазақтың прозасы мықты болса өз-өзімді қинамай, ойлы оқырман болып қала берер едім. Осы жерде екінші мәселе шықты – қазіргі күнде жазғаныңды ешкім оқымайды. Жүрегіңді сығып, сыздықтаған қаныңмен жазған шығармаң ешкімге керек емес! Бұл трагедия емей немене? Көк тиын пайда таппайтының өз алдына. Енді қайттік? Бұл орайда маған намаз оқитыным көмекке келді. Мен намазға екі мыңыншы жылдың соңына таман жы­ғыл­ғанмын, сөйтіп жаңа ғасырдың табал­ды­рығын мұсылман болып аттадым. Мұсыл­ман­ның бес парызының алғашқысы – иман кел­тіру. Иман келтіру деген шүбәсіз сену де­генді білдіреді. Біраз нәрсеге иман келтіре­сің, солардың бірі – жақсылық та, жамандық та Құдайдан екеніне иман келтіру. Ой­ланыңыз – жақсылық та, жамандық та! Дұрысы – тек жақсылық қана емес, жа­ман­дық та – Құдайдан!.. Қытайдан, Ресейден, ма­сондардан, Путиннен емес – Құдайдан! Осы­ны түсіне аласыз ба? Шүбәсіз сенесіз бе? Сенсеңіз мұсылмансыз. Сенбесеңіз има­ныңыз кәміл болмағаны, яғни толыққанды мұсылман емессіз. Ал мен өзімді толыққанды мұсылманмын деп есептеймін. Демек бұл да сынақ! Егер сен шынымен жазушы болсаң, көкірегіңдегі сәуле еліктеу-солықтаудан пай­да болған жасанды шам емес, Жаратқан Жалғыздың өзі жаққан шынайы шырақ болса – жазасың. Уақыттың талабын ескеріп едім деген желеумен фэнтэзи ме, детектив пе, әлсін-әлсін баспасөз беттерінде көрініп қалатын ойдан шығарылған неше түрлі «изм­дер» ме – адамды бағытынан адастырып, бағдарын өзгертіп жіберетін жасанды ағымдарға ілеспей, ғасырлардың сынынан өткен кәдуілгі шынайы әдеби туындыларды өмірге әкелуің керек. Ондай шығармашылық тә­сілді реализм дейді.  Сонымен не керек, жыйғаным толып, кө­кіректен кері серіпкенде жаңа туындылар өмірге келе бастады. Сондықтан арадағы үзілістің пайдасы болмаса зияны тиген жоқ. − «Үркер» бағдарламасында «Көк қақ­па» де­ген кітабыңыз талданғанда «Тауық ізі» деген әңгімеңіз туралы айта келіп, «Мұхтар Ма­ғауин сол әңгімеде өзім білетін үш қатені және өзім біл­мейтін үш қатені көрсетті» деп­сіз. Бү­гін­гі жас жазушылар үшін сабақ бол­сын, сол «алты қате» туралы айта аласыз ба? − Мен ҚазҰУ-дың филология фа­куль­те­тіне 25 жасымда түстім. Өзіммен бірге үш әң­гіме ала келгенмін, екеуі ғылыми-фан­тас­тикалық, үшіншісі жай әңгіме. Бірақ оған да «ғы­лыми» дегенін алып тастап, фантастика де­ген айдар тағып қойғам. Әуелі студенттер оқы­ды, біртіндеп жазушыларға көрсете бас­та­дым, бәрі мақтайды, ал мен әлгі әңгімемнің үш қатесін білемін, бірақ соны шұқып көр­сетіп беретін ешкім жоқ. Сәуір айында «Жі­гер» фестивалі өткізіліп, мен де қатысқанмын, сол әңгімем Мұхтар Мағауинге тап болғаны. Ол кісі өзім білетін үш қатеге қоса өзім сол уа­қытқа дейін білмей келген үшеуін тағы қо­сып берді. Әдебиетті жазушылардың өз­дері де түсінбейтін болған ба деп күмәндана бастағаным бекер болып шыққанына қуан­дым. Үш қате – әңгіменің атауы дұрыс емес бо­латын; фантастика емес еді; әңгіме аяқтал­маған. Сосын түзеттім – әңгіменің аты «Тау қызы» болды, фантастика деген айдарын алып тастадым, жігіттің әңгімесіне қыздың айт­қанын қостым. Ал өзім білмейтін үш қате қайсысы еке­нін ұмытып қалыппын, бұрын айтып жүре­тін­мін, соған қарағанда көптен бері бұл тура­лы сұраушылар болмаған шығар, содан ұмытылса керек.  − Кеңестік кезеңде төл тарихын білу­ге қолы жетпеген халқын біздің қа­лам­герлер тарихи шығармалар жазып, аз да болса елдің рухани сұранысын қана­ғат­тандырғандай болды. Қазір ұлт тари­хын білуге мүмкіндік көп. Ендігі жа­ғын­да тарихи шығармалардың жа­зылуы бәсеңдеуі мүмкін дейді кей сыншылар. Айт­қым келгені, сіз де елге белгілі уақи­ғаның бірі туралы «Қыз Данайдың қыр­ғыны» деген хикаят жаздыңыз. Тари­хынан жұрт хабардар бұл әңгіме туралы көркем шығарма жазуға неліктен бел бай­ладыңыз? Жұртқа былай да белгілі нәрсе туралы жазудың жауапкершілігі ауыр емес пе? − Жасың елуден асқан соң туған жер, өс­кен өлке туралы неге жазбайсың, олардың алдындағы қарызың мен парызың бар емес пе деген сияқты сұрақтар мазалайды екен. Кейбір тақырыптарды қазір жазбасам ертең ұмытылып қалады-ау деп күдіктенесің. Со­лардың бірі – Қыз Данайдың қырғыны. Тап осы сөз тіркесін білмейтін қазақ жоқ, бірақ со­ның не екенін, қайдан шыққанын, не бол­ғанын, ол қандай қырғын, кімді кім қырып-ты – ол жағын білетін адам жоқтың қасы, көбісі құр дақпыртын ғана естіген. «Жұртқа он­сыз да белгілі нәрсе туралы жазудың жауап­кершілігі ауыр емес пе?» депсің. Мәселе сонда – жұртқа ештеңе де белгілі емес. Ал жауап­кершілік – қалам ұстаған әр адамның тө­бесінен төніп тұрған айбалта! Бірақ оған тоқ­талмаймыз, ол жайында айтсақ әңгіме ұза­рып кетеді, тақырыптан ауытқымайық. Бұл оқиға менің туып-өскен жерімде – Жы­лыой өңірінде болған. Мен жазбағанда кім жа­­зады оны? Әуелі Рахымжан Отарбаев жа­зып жатыр дегенді естіп, телефон шалып едім, дұрыс жауап ала алмадым. Сосын ол өз нұсқасын жазар, мен өзімдікін жазайын деп тақырыпты зерттеуге кірісіп кеттім. Тарихи оқиға туралы жазғанда нақты шындықты қатаң ұстану керек, қызы мен келінін, ағасы мен інісін, т.с.с. шатастыруға болмайды. Көр­­­кем шығарма болғасын кейбір тұстарын ойдан шығарасың, әрине, бірақ соның өзі де та­рихи шындыққа көлеңкесін түсірмейтін­дей болуы керек. Екі жылдай іздендім, талай адаммен сөй­лестім, интернетті қопарып шық­тым, осы оқиға туралы екі кітап жазған Аман­ғали Әміржанов деген ағамыз бар еді, сол кісіден сұрастырдым, оның білетіні де ме­нің білетінімнің о жақ-бұ жағы екен, нақ­ты дерек жоқ, өйтіпті де бүйтіпті деген әңгі­ме ғана. Ал менің тапқан дерегім – Самай қо­жаның өліміне байланысты 1851 жылы орыстың бір тергеушісі Төремұрат батырдан жауап алыпты. Төремұратты түрікпеннің Бөрі батыры өлтіреді, ал оның өзін 1856 жы­лы әйгілі Қараған-Босаға соғысында Балуанияз батыр найзамен сайып түсіреді, әлі де кеудесінен жаны шықпай жатқанда содан сәл бұрын кім-кімнің қанын ішер екен деп серттескен Тұрманбет батыр қанжары­мен тамағын орып жіберіп, қос уыс қанын ішкен. Демек, Төремұрат 1856 жылға дейін қаза тапқан. Оқиғаның уақыты анықталды, сол дәуірге сай келетін дәстүр-салтты, ха­лық­тың тұрмыс-тіршілігін, өміртанымын өзгерт­пеуге тырысып, әлгі оқиғаның шын мә­ні­сін баяндайтын көркем нұсқасын жа­зып шықтым. Оқығандар мақтап жатыр.  − Жазушы ғана емес, аудармашысыз. Драма да жаздыңыз. Сұрағым келгені, қа­ламгерлігі қабілеті қалыптасқан әрі проза жанрында әлі берері көп жазу­шы­ға өзге жанрлармен айналысу қиындық ту­дырмай ма? Аудармада біреудің ой-идеясын жеткізу үшін кейде өз қазы­наң­нан «шығын» шығару керек деп жа­тады ғой... − Аударма да керек. Кейде өзіңді солай сы­найсың. Ал кейбір жайттер прозамен емес, драматургия арқылы жеткізуге сұранып тұрады. Бірақ қазіргі театр пьесаны керек қы­лып жүрген жоқ, әркім ойына келген қойыртпағын қоя береді, драма да әдебиеттің бір саласы еді, ол жайына қалды, «қайран өнер-ай!» деп қынжыласың.  − Сіздің шығармашылығыңыз ту­ра­лы біраз әңгімелестік, енді жалпы әде­биет туралы ойларыңызды білсем дей­мін. Бүгінде кейінгі буын жазушылар ара­сында қазақ прозасындағы жетістік са­налатын туындылардың көбі кеңестік кезеңнің өнімдері, сондықтан бүгінгі талапқа сай емес деген мәнде айтылатын пікірлер көрініп қалады. Расымен солай ма? Бұл жайында не дер едіңіз? − Жалпы, әдебиет туралы ойларым басқа жазушылардың ойларымен үндес болар, илегеніміз бір терінің пұшпағы емес пе. Тек, ме­нің қадап айтар бір нәрсем бар – әдебиет адам­ның өмірінен жоғары тұрады! Адам ке­теді, әдебиет қалады. Жауапкершілік деген осы­ны шынымен ұғынғанда ғана пайда бо­лады. Сонда ғана әр шығарма халықтың шы­найы қазынасына айналады, қазіргідей нө­пір дүние жазылмайды, ешкімнің де есегі ал­тын құспайтынын түсіну керек. Жазу­шы­лық­тың әліппесі − Паустовскийдің «Алтын рау­шаны», қалам ұстауды соны оқудан бас­таған абзал. Ешқашан «шөп те өлең, шөңге де өлең» болған емес, болмайды да! Жазға­ның­ды сиясы кеппей жатып баспасөзге ала жү­гірумен әдебиетті көгертпейсің. «Күніне жүз ойланып, мың толғану» аз, ішкі сын­шың­ды тыңдай білу керек, бір жазғаныңды ең кемі үш рет түзетпесең, графомандыққа ұры­насың. Қазіргі жазушыларға ұстаз жетіс­пейді, мақтайтын ұстаз емес, сынайтын, шыңдайтын ұстаз жоқ. Сөйтіп, «өнер алды қызыл тілдің» бүгінгі қайраткерлері қар­ғыс­тың ең жаманына ұшырап, «өзі білмейтін, біл­геннің тілін алмайтын» нойысқа ұқсап бара­ды. Мен мұны ақылым асып, білігім та­сып бара жатқаннан емес, «қауіп еткеннен ай­тамын». Әдебиеттегі үш ұстазымның бірі әрі біріншісі Эдгар Аллан По айтқандай, «бү­кіл шығармаңда түпкі мақсатқа тікелей не­месе жанама түрде қызмет етпейтін бірде-бір сөз болмауы керек». Осындай сараптаудан өт­кен шығарманы ғана халыққа ұсынуға бо­лады. Қысқасы, көркем әдебиетке қойы­ла­тын ең басты талап – көркемдік! Қазақтың бү­кіл ауыз әдебиеті – тұнып тұрған көркем­дік, нағыз шедевр. Жырларың, аңыз-ерте­гі­лерің, мақал-мәтелдерің, жұмбағың, әнің, күйің, тағы нең бар – бәрі де ғасырлардың тезі­нен өтіп, бүгінге жеткен шын жаухар, ал­тын­нан да қымбат гаухар дүниелер! Сон­дай мектебіміз бар, ал біз «алтынның үстінде тұрып басқаның күмісіне таңғаламыз».  «Қазақ прозасындағы жетістік сана­ла­тын туындылардың көбі кеңестік кезеңнің өнім­дері, бүгінгі талапқа сай емес» дей ме? Әуелі сол жетістіктерді атап берсін, сосын «бү­гінгі талапты» санап шықсын. Жалпы, не нәр­сенің де түбіне жететін – осындай білгіш­тер. Жетістігі не екен – мемлекеттік сыйлық па, тиражы ма? Кеңестік кезеңде Брежневтің үш кітабынан асқан тираж болған жоқ, сыйлықтан да кенде қалмаған болар. Сол ма же­тіс­тік? Кейбір детектив жанрындағы шы­ғар­малар рекордтық тиражбен шығарылды, әлде сол ма?  «Ақбілек» жетістік пе, жоқ па? Бейім­бет­тің әңгімелері ше? Бір ғана «Шұғаның белгі­сі­нің» өзі неге тұрады! Мұхтар Әуезовтің әң­гімелерін қай жетістікке жатқызуға бола­ды? Ғабит Мүсіреповтің «Оянған өлкесін» оқы­маған адам қазақша жаза алмайды десем сенер ме едіңіз? Сәбит Мұқановтың «Өмір мек­тебі», Ғабиден Мұстафинның «Дауылдан кейін», Сәкен Сейфуллинның «Тар жол, тай­ғақ кешу» романдары, «Бандыны қуған Ха­мит» хикаяты. Тағы қандай жетістік керек? Сосын 60-шы жылдар. Сол жылдары әдебиетке келген прозашылардың оса­лы жоқ, бәрі мықты. Шын жүйріктердің ара­сынан оза шапқан тұлпарларды ғана атап өтейін – Әбіш Кекілбаевтың халық фило­со­фия­сына негізделген «Күйшісі» мен «Шыңы­рауы», «Аңыздың ақыры» романы кеңестік идео­логияның құралы ма еді әлде қандай тал­ғампаз оқырманның да таңдайына татыр шы­найы туындылар ма? Оралханның «Қар қы­зы», «Кербұғы», т.б. әңгімелерін оқығанда өзіңізді қай заманда жүрмін деп сезіндіңіз? Мұх­тар Мағауиннің «Көкбалағын», «Сары қаза­ғын», «Шақан шерісін» жаздырған кеңес­тік билік пе еді? Төлен Әбдіковтің «Тозақ оттары жымыңдайды», «Айтылмаған ақиқат» хи­каяттарын қай ғасырға жатқызуға бола­ды? Дулат Исабековтің «Тіршілік», «Дермене», «Сүйекші», т.б. хикаяттарындағы қым-қуыт тағдырларды да кеңестік дәуірдің жетістігі деп есептейміз бе? Сайын Мұратбековтің «Жа­байы алма» романы – Екінші дүние­жү­зілік соғысы кезіндегі тыл өмірін суреттеген шы­ғармалардың ең шынайысы. Титтей жал­ғандық жоқ. Қанша адамның образы сом­далған! «Кәментоғай», «Отау үй», т.б. әңг­і­ме­лерін тағы бір оқып шығыңыз, бәрі өз ба­сыңыз­дан өткендей таныс жайттар. Әде­биет­тану ғылымында ондайды типтендіру деп атайды, біздің пікіріміз бойынша, типтік бей­ненің бойынан әркім өзін көруге тиіс. Жал­пы, халқымыздың жиырмасыншы ға­сыр­­дағы азды-көпті мамыражай өмір сүрген кезі 1956-жыл мен 1986-жылдың арасы де­сек, сол кездегі қазақтың бар болмысын Сайын­ның прозасынан табасыз. Әсірелеу жоқ, дабырайтып, бадырайтып, қоңырайтып көрсетуден аулақ, бәрі қаз-қалпында. Оқи­ғаға, ойға, идеяға, қандай да бір мақсатқа құ­рылмаған, барды бардай қылып бейне­леудің озық үлгісі! Жасы олардан үлкен бол­са да прозадағы жолын алпысыншы жыл­дары бастаған Ілияс Есенберлинді кеңес­тік дәуірдің жыршысы деп қалай айту­ға болады? Иә, бәлкім оның шығармаларының көр­кемдігі кемшін шығар; иә, журнализм тәсіл­дері кездесетін болар, бірақ ол қазақ әде­биетіндегі орнына көркемдікпен емес, сол кеңестік идеяға еріп, «жарқын бола­шақ­қа» қарай емпеңдеп бара жатқан халықтың көзін ашып, коммунизмнің жалған елесіне елігіп, қалғып кеткен қауымды ұйқысынан оя­туымен ие болған қаламгер! Алғаш рет 1969 жылы жарық көрген «Қаһар» романы шын мәнісінде Кеңес Одағының іргесін сө­гіп, қабырғасын қақыратқан алғашқы соққы бол­ды. Шынтуайттап келгенде, қазақтың қа­зіргі әдеби тілін қалыптастырған сол дәуір­дің жазушылары. Олардың ең сорлы­сының өзі әдебиеттегі жолын тәуелсіздік ке­зеңінде бастаған жазушылардың ең мық­ты­сынан оқ бойы озық тұрады. Неге? Өйт­ке­ні олар өршіл болатын. Жан тазалығына, ар тазалығына, рух биіктігіне ұмтылатын. Өзін емес, халқын ойлайтын. Мұны оқыр­ман­дар да білетін. Ол кезде біз де оқыр­ман­быз, білгесін айтып отырмыз. «Ғасыр хал­турщигі» сияқты өзін ғана ойлайтындар жоқ еді ол кезде. Бар болса да алға шыға алмай­тын. Ал қазір ше? Өз басым прозадан ешкімді көре алмай қойдым.  Поэзияда − бар. Әлемдік тұлғаларды айтамын. Бір ғана Тыныштықбекті алайық. Оның өлеңдері поэзияға қойылатын талаптардың шеңберіне сыймай, тасып-тө­гіліп, шырқау биікке көтеріліп, түпсіз тұң­ғиықтан да тереңге бойлап кеткенін мойын­дайтын шығарсыз? Ондай «таудан мұнартып ұшқан тарланға» қай білгіштің «ұсынса қолы жетер» екен? Орыстар өздерінің Александр Бло­гын әлемдік тұлға деп есептейді. Екеуін са­лыстырып көріңіз. Кім биік тұрады? Ал Светқали ше? Жыраулар поэзиясы десе делебесі қозбайтын қазақ жоқ, Светқали сол заңғарлардың бүгінгі жалғасы емес пе! Осы екі ақын қандай «бүгінгі талапқа» сай кел­мейді? Екеуі де кеңестік кезеңнің пер­зент­тері. Өз пайымдауымша, жиырма бірін­ші ғасырда жазылған прозалық шы­ғар­ма­лардың ең үздігі − Мұхтар Мағауиннің «Қып­шақ аруы» хикаяты да кеңестік кезеңде жа­зылған жоқ. Тұрысбек Сәукетаевтың «Мен жындымын», «Өлгендер қайтып келеді» ро­мандары қай талаптың тақиясына тар ке­ліп­ті? «Жасында жаман болған шал көрген жоқ­пыз, олардың бәрі мықты» деп кекетуге бо­лады, әрине. Бірақ уақыт озған сайын тайыз­дап бара жатқанымызды мойындауы­мыз керек. Мұхтар Әуезов пен Әлкей Мар­ғұлан­ның білімі кейінгі буындағылардың бойына біте қойған жоқ. Әнуар Әлімжанов пен Әбіш Кекілбаевтың оқығаны мен тоқы­ға­ны біз үшін де, қазіргі жастар үшін де қол жет­пес биік. Осылай біртіндеп ұсақтай бере­тін шығармыз, бірақ өреміз жетпегені үшін алдыңғыларды «талапқа сай келмейді» деп сызып тастауға болмайды ғой. Көркем дүние қа­шан да көркем, тек соны тани білейік, аға ұрпақтың жетістіктерін жоққа шығаруға хақымыз жоғын, өйтуге бойымыз қораштық ететінін мойындайық. − Кейінгі кезде біздің әдебиетте мо­дер­низм, постмодернизм бағытына үйір­сектік байқалады. Біз де, әрине, жал­пыәлемдік әдеби үдерістен сырт қа­ла алмаймыз, алайда ұлттық әдебиет­тің өз бағыты бар емес пе? Сырттан кел­ген ...измдер бізге қандай қауіп ту­дыр­уы немесе пайдасын тигізуі мүмкін? − Менің түсінігім бойынша, модернизм – түрлендіру деген сөз, постмодернизм – түр­лен­діруден кейінгі кезең дегенді білдірсе ке­рек. Кім нені түрлендіріп қарық қылыпты? Бұл да әлгі білгіштердің шығарып жүргені ғой. Жарайды, модернизм болсын, одан не өзгерді? Әлде әдебиеттің заңдылықтары оған жүрмей ме? Онда ол әдебиет болмай шығады. Постмодернизм ше? Түрлендіру аяқталып, қайтадан баяғы қалпына келіп пе? Қайтадан әдебиеттің заңдарына бағына ма екен? Онда не үшін ат қойып, айдар тағамыз? Осының бәрі білгішсінуден басқа ештеңе емес.  Еуропа өйтіпті, жапон бүйтіпті, біз неге сөйтпейміз деп желпіне бергеннен түк шықпайды, осыны түсіну керек. Бірақ олар­ға қараушы болма, көрсең де көзіңді жұма қал деп отырған жоқпын, көп білген дұ­рыс. Бірақ білгішсінбеу керек. Білгеніңнің бә­рін әкеліп таңа бермеуді үйренген жөн. Қыс­қасы, бізге ондай «измдерден» пайда жоқ, зия­ны – жастарды шынайы нәрселерден ау­лақтатып, жасандылыққа үйірсек қылуы мү­мкін.  − Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан  Ахмет ӨМІРЗАҚ