Вандализмге «тұсау» керек

Вандализмге «тұсау» керек

Соңғы жылдары елімізде тарихи ескерткіштерді, рухани-мәдени құн­ды­лықтарды, қоғам мүлкін қасақана жою, тып-типыл тонау әрекеттері жиі орын ала бастады. Аялдамаларда сынған әйнек, қираған орындық, жабыстырылған, жұлынған хабарландыруларды жиі көреміз. Қоғам меншігіне атүсті қарайтын, өзгенің мүлкін сыйламайтын, ойына келгенін ойрандап, қасақана қиратып, бүл­діріп жүретін бұзақыларға шектеу қою мәселесіне Мемлекет басшысы да баса назар аударып отыр. «Вандализм, кейбір азаматтарымыздың тәртіпсіздігі, мәдениетсіздігі, неше түрлі тұрмыстық жанжалдар еліміздің халықаралық аре­надағы абыройына нұқсан келтіретін болды. Біздің негізгі мақсатымыз – заңды қатаң сақтау, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету. Біз мәдениетті, білімді, ғылымды дамыту арқылы қазіргі ашық әлемнің бір бөлшегі болуға ұм­тылуы­мыз керек», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында. Тарихи ескерткіштерді, рухани-мә­дени құндылықтарды, қоғамдық орындардағы мүліктерді бүлдіру, қасақана жою, қирату, тонау әрекетін вандализм деп атайды. Бұл сөз 445 жылы Рим қаласын ба­сып алып, мәдениет туындыларын қиратқан жә­не тонаған ежелгі герман тайпасы – Ван­далдардың атынан шыққан. Әрине, Ван­дал­дар тарихтағы ең бұзақы жұрт болды дей ал­маймыз. Бірақ британ ақыны Джон Драй­ден: «Готтар, Вандалдар солтүстіктің дөрекі жа­байылары барлық бағалы мұраларды қи­ратып бітті», – деп жазып қалдырған екен. Вандализмнің түпкі мағынасы – қира­ту­шы, сындырушы. Тарихта вандализм тер­ми­нін алғаш рет 1794 жылы француз рево­лю­циясы кезінде Анри Грегуар деген кісі қол­данып, республикашылдар армиясының қыл­мыстарын айыптаған. Содан бері талай су ағып, талай заман өт­се де, вандалдардың дәуірі өтпеген екен. Тып-тыныш тұрған әп-әдемі дүниені сын­дырып кететін басбұзарлар әлі де арамызда.

Жеңіл жаза жарамайды

Вандализмге қатысты деректер әр өңір­­де өршіп тұр. Елордада ескерт­кіш­­терді сындыру, архитектуралық ком­по­зицияларды бүлдіру, аялдама тұрағы, де­малыс орындары секілді инфрақұрылым ны­сандарын бұзу фактілері жиілеген. Ашар­шылық құрбандарына арналған ескерт­кіш­тегі қола бала екі рет ұрланды. Екінші дү­ние­жүзілік соғыста құрбан болған жауы­н­гер­лерге қойылған ескерткішке де маза жоқ. Ол монументтен әлсін-әлсін жазулар жоғалады. Сонау жылдары белгісіз біреулер Алматыдағы 28 панфиловшылар паркінде тұрған Даңқ мемориалын бүлдірді. Қостанайдағы ван­далдар жат жерде қаза тапқан ұшқыштардың бейітін қорлаған. Мәрмар тіреулерді қират­қан. Оралда да бұзақылар жаңа алаңдағы Тәуел­сіздік монументінің тақтайшаларын жұ­лып, жарық шамдарын істен шығарғаны есі­мізде. Бұл тізімді шексіз соза беруге болады. Былтыр Мемлекет басшысы қоғамдық мү­лікті бүлдіру, бұзақылық және вандализм сияқты оқиғалардың жиілеп кеткеніне назар аударған болатын. «Елордада мас адам лифтідегі мониторды сындырғаны үшін оған 14 мың теңге ғана айыппұл салынған. Бұ­лай болмайды. Мұндай іс-әрекет үшін ке­мінде 15 тәулікке қамау керек немесе 1 жыл­ға түзету жұмыстарына салу жөнінде жа­за кесу қажет. Мұндай жағдайларға мүл­дем төзбеу керек. Жеңіл жаза жарамайды. Ал іс жүзінде жазаламау салдары құқық бұзу­шылық пен қылмыстың одан әрі өршуіне алып келеді. Сондықтан осы мәселе бойынша заңнаманы қатаңдату керек», – деген еді Президент. Мемлекет басшысы бұл бағытта құ­қық қорғау мекемелерінің жұмы­сын сынға алды. «Заң және тәртіп, өзара түсіністік, тілектестік пен жауапкершілік бә­рінен биік тұратын тиімді мемлекет бола­мыз. Қоғамдық тәртіпті бұзатын кез келген аран­датушылық әрекетке қатаң тосқауыл қою қажет. Өкінішке қарай, құқық қорғау ме­кемелері және аймақ басшылары осы жұ­мысты дұрыс атқармай отыр. Басқа сөзбен айт­қанда, заң үстемдігін қамтамасыз етпейді. Соның салдарынан қоғамымызда ұдайы келеңсіз оқиғалар болып жатады», – деді Пре­зидент. Биыл вандалдық әрекеттердің жиілеуіне бай­ланысты Қылмыстық кодекске арнайы бап енгізіліп, қаскөйлік әрекет жасау­шы­лар­ды жазалау шаралары күшейтілді. Жыл ба­сында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт То­қаев елдегі тұрақтылық пен қоғамдық тәр­тіпті қамтамасыз ету жолында Қылмыс­тық-процестік кодекстеріне экологиялық құ­қық бұзушылықтар және вандализм кө­рі­ністері үшін жауаптылықты күшейту мәсе­ле­лері бойынша заңға қол қойды. Елімізде заң бойынша егер адам тарих, мәдениет ескерткіштерін, табиғи ке­шендерді, мемлекет қорғауға алған ны­сан­дар­ды, тарихи, ғылыми, көркемдік, мәдени құн­дылығы бар заттарды және құжаттарды қасақана жойса немесе бүлдірсе, қылмыстық іс қозғалады. Қылмыстық кодекстің 203-ба­бы («Ерекше құндылығы бар заттарды қа­са­қана жою, әкету немесе бүлдіру») бойынша 3 жылдан 7 жылға дейінгі мерзімге бас бос­тан­дығынан айыру жазасы берілуі мүмкін. Атал­ған санатқа жататын нысанды өртеген, жар­ған, біреулердің денсаулығына зиян кел­тір­ген, қасақана әрекетін әлеуметтiк, ұлттық, нә­сiлдiк, дiни араздықпен жасаған адам бес жылдан он жылға дейін бас бостандығынан айырылады. Ішкі істер министрлігі Әкімшілік по­ли­ция комитеті басқарма бастығының орын­ба­сары Азамат Құрымбаев соңғы жылдары елі­мізде бөтеннің мүлкіне, оның ішінде аза­маттардың ортақ пайдаланылатын заттарына қасақана зақым келтіру фактілері жиілеп кеткенін мәлімдеген болатын. ІІМ өкілінің айтуынша, жаңа заңға сәйкес вандализм қылмыстық бабының диспозициясы анықталды және нақтыланды, (Қылмыстық кодекстің 294-бабы), оның нормалары «Тарихи-мәдени мұра объек­тілерін қорғау және пайдалану туралы» заңға сәйкес келтірілді. Заң бұзушыға ендігі жер­де ең төменгі шек –172 мың теңге немесе 50 АЕК айыппұл салынады. Сонымен қатар бөтеннің мүлкін қа­са­қана жойғаны немесе бүлдіргені үшін әкімшілік жауапкершілік енгізілді, яғни за­лал 690 мың теңгеге (200 АЕК) дейін айыппұл са­лынады. – Қала әкімдігімен келіспей ғимараттарға су­рет салып кететіндер көп. Өз атын әр жер­ге қайталап жаза беретіндер де аз емес. Сондай-ақ адреналин іздейтіндер де жиі кез­деседі. Олар түнде бетперде киіп, рұқсат етіл­меген жерлерге ба­рып сурет са­ла­ды. Егер по­лиция қыз­меткерлері кө­ріп қалса олардан қашып, содан адре­на­лин алады. Бұл – таза ван­дализм. Олар­­дың суреті әде­мі, қалаға кө­рік бе­руі мүмкін, алай­да жасаған әре­кеттері – заң бұзу­шы­лық, – дейді сурет­ші. Еуропаның дамыған елдері ван­да­лизм­ге толеранттылық танытпайды, қатаң жазалайды. Мәселен, Германияда мыңдаған дол­лар айыппұл салынады, тым шектен шық­қан жағдайда түрмеге тоғытылады. Тіпті Бранденбург қаласының басшысы ван­дал­дарды халық алдына шығарып жазалай­ты­нын мәлімдеген.

Мазарға маза бермейтіндер кім?

Алдыңғы буын өткен ғасырдың тоқса­нын­шы жылдары көшеде құрылыс жасау мүмкін емес еді дейді. Жарық салса, сын­ды­рып кететін, орындық қойса, жұлып тас­тайтын. Кейін халықтың жағдайы жасалды, тұр­мысы түзелді. Қоғамдық орындар қайта жаң­ғырып, көшелер жаңарып, жандана түс­ті. Мәселенің беті бері қарағандай болды. Алай­да соңғы жылдары өнер, мәдениет туындысын, тарихи ескерткіштерді, табиғат ны­сандарын, қоғам мен мемлекет меншігін­дегі басқа да мүлікті қасақана қирататын­дар­­дың қатары көбейді. Нысандардың, ғи­марат­тардың сыртына сурет салу, ши­майлау, лас нәрсе жағу, тіпті қайтыс болған адам­ның сүйе­гін қорлау фактілері жиі тір­келе бас­тады. Әмір Темір қиратуға қимаған, Алтын Орданың гүлденген дәуірінде бой көтерген ортағасырлық Сарайшық қаласы да кейбір жергілікті тұрғындардың қирату ны­санына айналды. 2018 жылы Сарайшық қазбасының темір қоршауын кесіп алып кет­кен қылмыстық оқиға тіркелді. Бір жыл­дан кейін археологиялық қазба жұмыстары кезінде жасөспірімдер қазбадағы ашылған адам сүйектерін бүлдіріп сындырған. Ал 2020 жылы Сарайшық шаһарын ішінара қал­пына келтіру жұмыстары кезінде әлде­кімдер нысанның кірпіштерін бұзып, кө­лік­ке тиеп әкеткен. Онсыз да Ақ Жайықтың суы шайып, біраз бөлігі қираған қалаға маза бер­мегендер тарихқа тас атып отырғанын түсінер ме екен?.. Молаларға маза бермейтіндер Алма­ты қаласында да жиілеп кеткен. Түс­ті металл іздегендер қоршауларды, ес­керт­­­кіш­терді ұрлап әкетеді. Зират қызмет­кер­лері ұры­ларды бір емес, бірнеше рет оқиға ор­нын­да ұстаса да олар айылын жияр емес. Аруақ­­тарды қорлағандар зират қоршаула­рын темір-терсек қабылдайтын орынға өт­кі­зетін көрінеді. Зираттың тәртіп сақшылары әр зиратты күзете алмайтыны анық. Сон­дық­тан түсті металл қабылдайтын пункт­тер­ге бақылауды күшейтсе, ұрылар саны азаяр еді дейді олар. Ал қайтыс болғандардың туыстары бақылау камераларын орнатса, мә­селе оң шешілер еді дейді. Мәселенің оң ше­шімін таппауы әзірге тек ұрыларға ұтымды болып отыр. «Өз эмоциясын бас­­қара алмайтындар вандализмге бейім ке­леді. Олардың жағымсыз эмоцияларын шы­ғаруға, конфликт мәселесін дұрыс ше­шуге көмектесу керек. 11-23 жас – жасөс­пірім­дік дағдарыс кезеңі. Бұл жаста бала бала­лықтан алыстағандай болғанымен, ересек те емес. Өмірінде үлкен шешімдерді қа­былдай алмайды. Дағдарыстан шығу жо­лын көрсетудің маңызы зор. Бұл олардың өзін дамытуға, танытуға, көрсетуге, жар­қы­рап көрінуіне мүм­кіндік береді. Со­ны­мен қатар құқық қор­ғау органдары­ның түсіндірме жұ­мыс­тарымен қоса педагогикалық ба­ғыт­тағы жұмыстар жүр­гізілгені дұрыс. Ал ең алдымен ата-ана баласымен ты­ғыз қарым-қаты­нас­­та болса, бұл мәселенің алдын алар едік», – деді психолог Жансая Серікова (@zhansaya_rulanovna). Вандализмнің алдын алудың тағы бір жолы – тұрғындармен ашық әң­гі­ме­лесу. Бірлескен күш-жігермен бұзақылық фак­тілерінің алдын алу, қолдағы бар әдістер­мен қала тұрғындарына, әсіресе, жастарға қала мен қоршаған ортаға ұқыптылықпен қа­рау керегін түсіндіру қажет. Осы бағытта та­мыз айынан бастап елордада қала менші­гіне нұқсан келтірмеу, тәртіпті сақтауға ба­ғытталған «Тоқта, вандал!» акциясы өтіп жа­тыр. Құқық қорғау органдарының қыз­мет­керлері акцияның арқасында қала кө­шелерінде қоғамдық тәртіп бұзушылықтың үлесі біршама азайып келе жатқанын айтып отыр. Жыл басынан бері ӘҚБтК 147 бабы 1-пункті (бөтеннің мүлкіне залал кел­тіру) бойынша 35 құқықбұзушылық ту­ралы іс тіркелген. Сондай-ақ 678 ұсақ тәртіп бұзушылық дерегі анықталған. Олардың бар­лығы заң жүзінде әкімшілік жауап­кер­шілікке тартылған. – Кейінгі уақытта осындай акциялармен қа­тар тұрғындардың жанашырлығының ар­қасында қоғамдық тәртіп бұзушылық азайып келеді. Атап айтқанда, көпқабатты үй­лердегі жеделсатылар мен шлагбаумдарды сын­дыру сияқты бұзақылық қылықтар жиі орын алып жатады. Осындай жағдайда біз­дерді еріктілер мен қоғам белсенділері, жа­на­шыр қала тұрғындары түрлі интернет ре­сурстары, оның ішінде әлеуметтік желілер арқылы хабардар етіп жатады. Негізінде кез кел­ген тәртіп бұзушылық санының азаюына ең бірінші кезекте алдын алу мен түсіндіру жұ­мыстары ерекше әсер етеді. Жасалған жұ­мыстың өз жемісін беруі – қоғамның ортақ жеңісі болмақ, – дейді Астана қаласы ПД жергілікті полиция басқармасының бастығы Арман Аймағанбетов. Ислам діні бойынша вандализм – жа­байы­лық пен зұлымдықтың шектен шығуы. Зорлық көрсету, қорқытып-үркіту, қол жұм­сап ұрып-соғу, сол сияқты өзгенің мүлкін жойып жіберу не бүлдіру де – бұзақылық. Ва­н­дализм – мәдениетке жасалған ең ауыр қас­тандық. Сондықтан оған қарсы күресті қа­таңдату қажет. Бүлдіргіш бұзақылар ұста­лып, жазалануға тиіс. P.S. Ошақтың үш бұты секілді дүниені тіреп тұрған үш нәрсе бар дейді. Біріншісі – деннің саулығы, екіншісі – ұрпақтың адалдығы, соңғысы – мәдени құндылықтарға құрмет. Осы үшеуі түгел болса, адамзат арманына жетеді. Ал біреуі олқы тартса, орны толмас өкінішке ұшырайды.