Отбасын сақтау – ерлікпен тең

Отбасын сақтау – ерлікпен тең Отбасы – шағын мемлекет. Бірақ сол шағын мемлекеттің ішінде мәміле болмаса, оның кесірі ортақ Отанымызға тиеді. Статистика бойынша елімізде әрбір үшінші жұп ажы­ра­сады. Ал әрбір екінші жұп ажырасу туралы ойлайды екен. Ажырасу тек Қазақстан қоғамына тән дерт пе? Бұған қалыпты құбылыс деп қарау керек пе? Алдын алуға бола ма?

Статистика көңіл көншітпейді

Соңғы 20 жылда елімізде некеге тұрушылар саны азайып, керісінше ажырасу саны өскен. Қазақстандағы БҰҰ Тұрғын халықтың қоныстануы саласындағы қорының (ЮНФПА) мәліметтері бойынша 2013 жылдан бастап 2018 жылға дейін жалпы ел бойынша неке саны 18 пайызға қысқарған. 2000-2018 жылдары ажырасу саны орта есеппен екі есе өскен. Елімізде ажыра¬судың жалпы коэффициенті 2019 жылдың соңында 3,23-ті құрады. Ал былтыр 17,7 мың отбасы бұзылған. Статистикаға сәйкес 2020 жылы ұзақ уақыт ішінде алғаш рет Қа­зақ­станда ажырасу саны күрт қысқарды. Олард­ың саны 48 002-ге төмендеп, 1 000 адамға шаққанда 2,54-ті құрады. Алайда ажы­расу санының, жалпы коэф­фиц­иен­ті­нің төмендеуіне қарамастан, Қазақстан ажы­расу бойынша ең жоғары деңгейлі ел­дердің ондығында қалып отыр. Ажырасу тек ерлі-зайыптылардың жеке мәселесі емес. Оның әсері ортақ ба­ла­лардың, қала берді қоғамның мәсе­ле­сі. Ажырасудың салдары елімізде де­мог­рафиялық жағдайдың нашарлауы, толық емес отбасылардың пайда болуы, жалғызбасты адамдар санының көбеюіне алып келеді. Ерлі-зайыптылардың екі жақ­қа кетуі балаларға моральдық тұр­ғыдан ауыр екені анық. Ал ажырас­қан­дардың қайта қалыпты өмір салтына оралуы­на, апатия, депрессиядан шығуы­на, қаржылық жағдайының бір қалыпқа келуіне біраз уақыт кетеді. Сарапшы­лар­дың пікірінше, ажырасу – ауырлығы бойын­ша, жақын адам қайтыс болған се­кіл­ді эмоциялық күйзеліске алып ке­леді. Біз ажырасудың ең негізгі 3 сал­да­рын сараптадық, енді себебіне үңілсек. Өмір болған соң түрлі жағдайлар бо­лады. Некеден кейін жұптар­дың сөзі, мінезі, әрекеті, тағдыры өзгеріп жатады. «Сүйдім-күйдім» деп қосылған жұп­тардың арада аз уақыт өтпей бірін-бірі көргісі келмей, ит пен мысықтай жау­ласуына қандай факторлар әсер ете­тінін «Рухани жаңғыру» қазақстандық қо­­­­ғамдық даму институты зерттеген екен. Зерттеу мен сауалнама нәтижесінде ажы­расудың кең тараған себептері анық­талған. Респонденттер ажырасуға зиянды әдет­терді (маскүнемдік, нашақорлық, ойын­құмарлық), махаббат сезімінің жо­ғалуын, қызғаныш, отбасылық міндет­тер­ге жауапсыздықты, қаржының жетіс­пеу­шілігін, жұмыссыздықты, ерлі-зайып­тылардың опасыздығын, тұрмыстық зор­лық-зомбылықты, мінез-құлықтың сәй­кес келмеуін, өмірге деген әртүрлі көзқарастарды, ата-ананың және басқа туыстардың араласуын, балалардың болмауын, сезімдердің салқындауын атап өткен. Сауалнамаға қатысушылар ең көп тарал­ған себеп ретінде ерлі-зайып­ты­лар­дың опасыздық жасауын немесе басқа отба­сының пайда болуын, екінші себеп ретінде туыстарының отбасылық өмір­леріне араласуын атап өткен.

Әйелдердің қаржылай тәуелсіз болуы қауіпті ме?

Сауалнама нәтижесімен қаржылық коуч, бизнес-тре­нер, кәсіп­кер және кә­сі­би ментор Роза Әшірбаева да келіседі. Спикердің Instagram әлеуметтік желідегі парақшасына күніне жасы, араласатын ортасы, жағ­дайы, білімі, сырт келбеті мен айтатын уәжі әртүрлі 200-ге жуық қыз-ке­ліншек хат жазады. Елімізде тұрмыс­тағы келін­шектерді күйеуімен, енесімен қарым-қаты­нас және қаржы мәселесі толған­дыра­тын көрінеді. – Қазақстанда маскүнемдік, есірткіге тәуелділік, ойынқұмарлық, тұрмыстық зорлық-зомбылық, ерлі-зайыптылардың бір-біріне опасыздығы және сексуалды ориен­тациясының сәйкес келмеуі – жұп­тардың ажырасуының жиі себебі. Жеке өзімнің ойым бойынша, ажырасуға бей­ресми себеп – қазіргі кезде әйелдердің эман­сипациясы деп ойлаймын. Қазір әйел­дер қаржылай тәуелсіздікке ұмтылу­да. Үйде баламен отырса да, онлайн алаң­­дар­да кәсіп жасап, табысын көбей­ту­де. Ер-азаматтардан әлдеқайда көп та­­батын қыз-келіншектер жетерлік. Рес­­ми деректерде көрсетілген ажыра­су­дың себептеріне әйелдер бұрын көнсе, қазір көнгісі келмейді. Одан бөлек, «От­ба­сындағы әйел адамның құқығы қан­дай?», «Мен отанасы, ана деген рөлмен ғана шектелуім керек пе?» деген сұрақ­тар­мен қыздар тұрмысқа шыққан соң ға­на бас қатыра бастайды. Қыздар тұр­мыс­қа шықпай тұрып сүйіктіммен бірге тату-тәтті өмір сүремін, отбасымызды, тұр­мыс-тіршілігіміздегі мәселелерді ол екеу­міз бірлесіп шешеміз деп ойлайды. Ал шындығына келгенде, екі жастың орта­сына жігіттің бүкіл әулеті кіріседі, соны­мен жаңа отбасы құрылмай жатып ажы­расып кетеді, – дейді сарапшы. Ата-анасынан «кіндігі ажырамаған» ер де, әйел де отбасы болуға қанша күш сал­ғанымен, түбі ажырасуға әкеледі дей­ді мамандар. Адамның өз жеке басына қатысты шешім қабылдай алмауы, үнемі үлкен­дердің кеңесіне мұқтаж болуы өз өміріне жауапкершілік алғысы келме­ген­діктен болады екен. Аналар көп жағдайда ба­ла­сына жар емес, өзіне келін таңдап жа­тады. Өзіне жауапкершілік алмаған ер адам жар таңдауды үлкендердің еншісіне қал­дырады немесе ата-анасына ұнайтын жар іздейді. Отбасын құрудағы негізгі қа­те­ліктердің бірі – осы. Бұрын қызды ата-анасы таңдаса да тату өмір сүрген деп дау айтуға болар. Иә, өткен ғасыр­ларда бесік құда, бел құда болу қалыпты болатын, өйткені отбасы құндылығы жо­ғары бағаланатын. Бұрын жастар ақ­са­­қалдар мен үлкендердің сөзін екі ет­пей­тін. Олардың кесіп айтқан шешімді тал­қыламайтын. Ауыл ақсақалдары тен­те­гін түзеп, бұзығын тыйып, ұрыс-керіс­ті ақылмен шешіп, реттеп отыратын. Сон­дықтан да ажырасу өте сирек бола­тын. Алайда қазір адамдардың отбасына, өмір­ге деген көзқарастары өзгерді, құн­ды­лықтар алмасты. Содан болар, отба­сын сақтау мәселесіне келгенде жастар шы­дамсыздық, эгоистік танытады.

Отбасы құндылық болудан қалды

Елімізде «Отбасылық-демография­лық саясат» тақырыбында жүр­гі­зіл­ген сауалнама нәтижелері бойынша рес­понденттердің 45,1 пайызы ажырасу­ды құптамайтынын, бірақ ажырасу тұ­рақ­ты жанжалдан гөрі жақсы екенін жет­кізген. Қазақстандықтардың 43,2 пайыз ажырасуға үзілді-кесілді қарсы бол­са, құптайтындардың үлесі 8 пайыз екен. Бұл топтағылар ажырасқан дұрыс, ол жаңа отбасын құруға мүмкіндік береді деп санайды. Отбасын құрар алдында некенің қа­дір-қасиеті түсіндіріліп, ерлі-зайыпты­лар­дың міндеттері анықталып, екі жас бірауыз­дан келісіп, үлкен өмірге қадам бас­қанымен уақыт өте келе бұл ұмыты­лып кететін сияқты. Ұрыс-керіс кезінде олар отбасы алдындағы борышын, мін­де­тін емес, құқығын пайдаланады. Екі жақ та жауапкершілікті сезінбегеннен кейін мәмілеге келе алмайды. Елімізде отбасының іргесі сетіней бас­таған тұста маман кеңесіне жүгіне­тін­дер өте аз. Психолог кеңесіне жүгініп, ашық сөйлесудің орнына бір-бірін жер­ден алып жерге салып қаралайтындар көп. Оған себеп – біздегі қалыптасқан тап­таурын көзқарас болса керек. Әдетте, отбасылық кеңеске әйелдердің жиі жүгі­не­тінін байқаймыз. Ерлер тарапы мұн­дай шешімге түбегейлі қарсы болып жа­татыны жасырын емес. Мүмкін эго­цент­ристік көзқарастан арылып, бір уа­қыт психолог көмегіне жүгінген де дұ­рыс болар. Өйткені ашық сөйлесе ал­ма­ған жұптар сырттан тон пішіп, бір-бірін менсінбей, жауласып өмір сүреді. Алай­да шыдам шегіне жеткенде, екі жұп бірін-бірі тыңдаудан, естуден қалады да ажырасып кетеді. «Адам бала­сы фәни дүниеге жалғыз ке­­ліп, жалғыз кетсе де өмірін жұп құрып, бала тәрбиелеуге ар­найды, сон­дық­­тан от­басы мә­селесіне күйеу де, әйел де тең­дей жауапты» дей­ді Қазақ-Орыс Халық­ара­­лық универ­си­теті «Құқық» ка­федра­сы­ның меңгерушісі, PhD Венера Балма­ғам­бетова. – Ажырасудың басты себебі – жұп­тар­­дың өз міндетін дұрыс атқармауы, жауап­кершіліктің болмауы. Одан кейінгі себеп – жұптардың бірінің ішімдікке, есірт­кіге, ойынға тәуелділігі. Жұбайының бір нәрсеге тәуелділігі толық отбасылық өмірге мүмкіндік бермейді. Тәуелді адам­ның отбасылық мәселелерді шешуге құл­қы болмайды, бала тәрбиесіне атса­лыс­пайды және отбасылық бюджетті өз қа­жетіне жұмсайды. Осыдан келіп ажы­расудың тағы бір себебі, қаржылық қиын­дық пайда болады. Қаржылық қиын­дықты еңсере алмай екіге кеткен жұп­тарды жиі кездестіреміз. Қуанышта да, қайғыда да біргеміз деп ант-су ішіп, адал­дыққа серттескендер өмірдің уақыт­ша қиындығына келгенде күресе алмай, бірін-бірі қолдаудың орнына кінә­лай­тыны өкінішті-ақ, – дейді сарапшы. Заңгердің айтуынша, құндылықтар ауыс­қан қазіргі заманда отбасын сақтап қалу ерлікпен тең. Қарапайым сөзбен айтсақ, ша­ңырақты шайқалтпау жыр­тық шал­барды тігу секілді. Шалбар­дың жыр­ты­ғын білдірмей тігіп, ары қарай кие беруге болады. Алайда жұптар шалбарды тік­кеннен гөрі жаңасын сатып алғанды жөн көреді. Отбасын сақтау үшін еңбек­те­ніп, ізденгісі келмейді. Олар уа­қытын жеке тұлғалық дамуына, көбі­рек ақша табуға жұмсағысы келеді.

Келісіп ажырасушылар азая ма?

Ажырасуға әсер етіп отырған тағы бір елеулі фактор бар. Ол – мемлекеттен те­гін баспана, әлеуметтік көмек алу мақ­сатында ерлі-зайыптылардың өтірік ажы­расуы. Статистиканың қанша пайы­зын осындай өтірік ажырасушылар құ­рай­тынын ешбір орган нақты есептеп ай­та алмайды. Баспана үшін келісіп ажы­расқандардың қанша пайызы кейін қай­та заңды түрде қосылатыны да бел­гісіз. Жылдар бойы баспана тауқыметін тартқан отбасылардың мұндай қадамға баруын шарасыздық деп ақтап алуға да бо­латын шығар. Алайда тұрмысы жақсы от­басыларды, тіпті шенеуніктердің бас­па­налы болу үшін осындай қадамға бара­­­­тынын естігенде таңғалғанымыз рас. Бұл тағдырдың жазуымен ерінен айы­рылған немесе ажырасқан аналар­дың мемлекеттен алатын жәрдеміне ортақтасу емей, немене?! Әлеуметтік қажеттіліктен туындаған өті­рік ажырасушылар елімізде 2019 жылы «Бақытты отбасы» бағдарламасы қо­сылғаннан кейін күрт өскен. Құрылыс жә­не тұрғын үй-коммуналдық шаруа­шы­лық істері комитетінің мәліметінше, бағ­дарлама іске қосылған сәттен бастап әкімдіктерде толық емес отбасы санаты бойынша кезекте тұрғандар саны 72 пайыз­ға артқан. Бұл басқа кезекте тұр­ған санаттардан әлдеқайда көп. Мәселен, өтініштердің 50 пайыздан астамы атал­ған санат бойынша келіп түскен. Сондай-ақ статистика бойынша 2019 жылы ажы­расулардың ең көп саны тіркелген. Сол жылы 59 796 жұп ажырасқан. Былтыр «Бақытты отбасы» бағ­дар­ламасының шарттары өзгерді. Оған себеп – кейінгі төрт жылда «Толық емес отбасы» санатының аса жоғары қарқынмен өсуі. Бағдарламаға бұған дейін көпбалалы, мүгедек баласы бар жә­не толық емес отбасылар қатысып, тө­мен пайызбен баспана алатын. Ажы­расу көбейгендіктен, Үкімет бұл тізімнен толық емес отбасы санатын алып тастады. Дегенмен олар басқа бағдарла­ма­ларға қатыса алады. Яғни, әлеуметтік қажеттілік себебінен келісіп ажыраса­тын­дар саны азаймайды деген сөз. Өйт­кені жас отбасылардың баспаналы болуы­на арналған мемлекеттік бағдарла­ма­лар аз, ондағы орын саны да шектеулі. Түймедей нәрсені түйедей мәселе қылатын, ажырасуға асығатын ерлі-зайып­тылар қатары көп екенін статис­тика көрсетті. Ажырасамын деген адамға сылтау да, себеп те жетерлік. Екінің бірі ажырасуды ойлаған қоғамда өмір сүрудің өзі қорқынышты. Ал отбасын сақ­тап қалуға тұтас отбасы және ме­диация институты керек. Мамандар ажы­расудың алдын алуға тәжірибелі пси­хологтар көмектесе алады дейді. Қалай десек те, отбасы мәселесін оны құрған ер мен әйел шешуі тиіс. Өйткені ашық әңгімеге келген жұптардың ажы­расуы сирек.