Думан Рамазан: «Жошы ханның» жолы болды!

Думан Рамазан: «Жошы ханның» жолы болды!

Маусымның 22-24 күндері аралы­ғында қатарынан үш күн Астана­да­ғы Қалибек Қуанышбаев атындағы қа­зақ мемлекеттік академиялық му­зы­ка­лық драма театрында «Жошы хан» спек­так­лінің тұсаукесері өтті. Алғашқы күні Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі барып кө­ріп, оң бағасын берді. Біз осы орайда «Жо­шы хан» тарихи драмасының авторы, та­лантты жазушы-драматург, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Думан Рама­зан­ға жолығып, пьесаның жазылуы мен сахналануы жайында аз-кем әңгімелескен едік. – Думан Әмірғалиұлы, «Жошы хан» та­ри­хи драмасын жазуыңызға не түрт­кі болды? Бұл өз қалауыңыз ба, жоқ әл­де, тапсырыспен жазылды ма? – Мен тапсырыспен көркем шығарма жаз­­­бай­мын. Өздеріңіз білесіздер, бұдан бұ­рын «Кенесары – Күнімжан», «Абылай хан­ның арманы», «Керей – Жәнібек» тари­хи драмаларын жаздым. Олардың барлығы театр сахналарында қойылды. Енді осы хан­дар тақырыбын Жошы ханмен түйін­де­гіміз келді. Себебі Жошы хан жалпы қа­зақ хандарының түп атасы, ұлы бабасы. – Жалпы, хандар тақырыбына қа­лай келдіңіз? Ең алдымен, осы жайын­да аз-кем айтып өтсеңіз? – Алдымен қазақ халқының тәуелсіздігі үшін алып империямен жан аямай алысып, сол қасиетті жолда ғазиз басын құрбан ет­кен ұлы Кенесары бабам туралы жаздым. Ұлы ханның асыл сүйегін іздедім. Рухын жоқ­тадым. Сол асқақ рухтың қайта орал­уын аңсадым. Қазақ ұлтының асқақ рухы Кенесарымен бірге құрдымға кеткендей, жоғалғандай, өшкендей көрінетін. Үш ғасыр талмай жырлаған өтірік «достықты» быт-шыт қылғым келді. Қазақтың Ресейге өз еркімен қосылмағанын дәлелдегім келді. «Ұлы» халықтың қазаққа жасаған жауыз­ды­ғын, озбырлығын, зұлымдығын, қиянат-қысастығын барынша ашып көрсеткім келді. Олардың қазаққа жаны ашыған жоқ, кең-байтақ жерін тартып алып, ұлт ретінде жойып жібергісі келді. Отарлауды шо­қын­дырудан бастады. Кенесары көтерілісінен кейін отаршылдар қазақпен байқап сөйлесу керегін түсініп, бұндай ашық зор­лық-зомбылықтан еріксіз бас тартты. Жы­мыс­қылық, аярлық әрекетке көшті. Бәрі­бір ойын­дағыларын толық жүзеге асыра алмады. Кенесары бабам тірі кезінде де, тіп­ті о дүниеге аттанып кеткеннен кейін де «ұлы» халыққа ойындағысын толық жү­зе­ге асыруға жол бермеді. Дегенмен сол бір асқақ рух әлсіреп, білте шамдай сығырайып, сөнуге шақ қалды. Қазақтың Құдайы бар... Қол­дады... Тәуелсіздік алдық... Құдайға тәуба! Істі неден бастау керек еді?.. Абдырап қалдық. Өйткені рухымыз әбден жан­шыл­ған, жанышталған, езілген. Кенесары ба­бам­ды іздеу, жоқтау, жазу сол үшін керек бол­ды. Қазаққа ұлы ханның асқақ рухын оралтқымыз келді. Қайсарлықты, ерлікті, батырлықты дәріптегіміз келді. Сол се­беп­тен де Абылай хан, Керей мен Жәнібек хандар туралы жаздым. Енді міне соларды осы Жошы хан туралы шығармамен түйін­деп отырмыз. Жалпы алғанда хандар та­қы­рыбын қазақ халқының тарихы туралы баян деп түсінген абзал. – Сөзіңіз аузыңызда, сіз жақында «қазақ хандығының тарихын Жошы ұлы­сынан бастау керек» деп, Пре­зи­дентке ашық хат жаздыңыз. Бұған қандай жауап алдыңыз? – Әзірше ресми жауап келген жоқ. Де­ген­мен өткенде Президент әкімшілігі бас­шы­сының орынбасары Аида Балаева ха­ным­мен Қаллеки театрында кездесіп, азы­рақ тілдесіп қалдым. «Тарихи драмаңыз жақсы шығыпты. Айтар ойы, сөздері қан­дай тамаша?! Біз келесі жылы Ал­тынор­даның 800 жылдығын атап өтпекпіз. Бұл мә­селені өзіңіз де көтеріп жүрсіз. Бәрін кө­ріп-біліп, қадағалап отырмыз», – деді Аида Ғалымқызы қолымды қысып тұрып. Шы­нында да, келесі жылы Жошы ханның тақ­қа отырғанына 800 жыл толады. Бұны қаз­ақ хандығының 800 жылдығы ретінде атап өткен жөн. Сонда әділеттілік орнайды. Се­бебі Жошы ұлысы – протоқазақ мем­ле­кеті, бүгінгі Қазақстан. Оны құрған қазір­гі қазақ құрамындағы ру-тайпалар. Біз со­лар­дың тікелей мұрагеріміз. – Артистердің ойынына көңіліңіз тол­ды ма? Өздері кейіптеген тарихи тұл­­­­­­ғалардың көркем бейнелерін өз дең­гейінде шығара алды ма? Сахна­да­ғы Шыңғыс хан (Асылбек Қапаев пен Жанқалдыбек Төленбаев) мен Жошы ханға (Қайыржан Садықов) қандай баға бересіз? – Асылбек Қапаевтың Шыңғыс ха­ны­нан бәлендей олқылық байқамадым. Өте сәтті ойнап шықты. Жанқалдыбек Төлен­баев та жақсы ойнады. Бөліп-жара алмаймын. Қайыржан Садықов Жошы хан­­ның көркем бейнесін сәтті сомдады. Жас дарынның таудай талабы мен шебер­лігіне риза болдым. Жошы сынды тарихи тұл­ғаның рөлін ойнау оңай емес. Әрине, әлі де ысылу, ширау, ширығу керек. Қайыр­жаннан болашақта мықты сахна саңлағы шығарына бек сенімдімін. Болашағы зор екен. Құлан қатынның, Бектомыштың, Ша­ғатайдың, Үгедейдің, Төленің, Көкеш бақсының көркем бейнелері де сәтті шық­ты. Артистердің бәріне ризамын, алғысым шексіз. Жеке өзімнің ғана емес, қалың кө­рер­меннің көңілінен шықты ғой деп ойлаймын. Жалпы, халық жылы қабылда­д­ы. Ең басты қуаныш та осы. – Әрине, Жошы хан туралы тарихи шы­ғарма жазу оңай емес. Қандай та­ри­хи еңбектерге сүйендіңіз? – Шыңғыс хан мен Жошы туралы жаз­ба­лардың бәрін сүзіп шықтым. Ғылыми ең­­бектер мен көркем шығармалардың бар­лы­ғын оқыдым. Кинофильмдердің бәрін көрдім. Әрине, Шыңғыс хан туралы жаз­балар өте көп, ал Жошы туралы дерек-дәйек­тер тым тапшы. Міне, осы жағынан сәл-пәл қиындықтар туды. Оның үстіне бұрын­ғыларға еш ұқсамайтын өз Шыңғыс ханым мен Жошы ханымды жасағым келді. Сондықтан да бұл шығармада айғай-сүрең­ге, атыс-шабысқа, соғысқа мүлде жолама­дым. Негізінен, Шыңғыс хан мен Жошының ада­ми қадір-қасиеттерін, болмыс-бітім­дерін, пенделік құпия-сырларын, көзқарас қай­шылықтарын көбірек көрсетуге ты­рыс­тым. Кез келген туындыда кейіп­керің­нің жан дүниесін қойма қопарғандай аша ал­саң, ол міндетті түрде халықтың жанын тер­беп, жүрегіне жол табады. – «Жошы хан» тарихи драмаңызды қан­ша уақытта жазып біттіңіз? Бас­қаны қойыңызшы, өз шығар­маңыз­ға өзіңіздің көңіліңіз тола ма? – Әрине, жазу аса қиынға соққан жоқ. Екі айда жазып шықтым. Бірақ, қалай және нені жазу керегін көп ойландым. Оқып-із­денуге де біршама уақыт кетті. Өздеріңіз де көріп-біліп отырған шығарсыздар, көп­шіліктің ықылас-пейілі ғажап болды. Соған қарап жаман шығарма жазбаған шығармын деп ойладым. Әрине, ешуақытта тоқмейіл­суге болмайды. Болдым-толдым дей алмай­мын. – Астана театрына ұлттық мәртебе бе­ріл­ді. Бұны қалай қабылдадыңыз? – Қаллеки театрына ұлттық мәртебе бе­рілуі «Жошы хан» тарихи драмамыздың тұ­саукесерімен тұспа-тұс келуі қуантты. Бұл – тарихи оқиға. Үлкен қуаныш! Өте орынды. Қалибек Қуанышбаев театры бұл мәртебеге әбден лайық. Себебі өз басым Аста­на театрын еліміздің бас театры деп есеп­теймін. Мұнда аса дарынды, талантты сах­на шеберлері көп. Жеткен жетістіктері де ауыз толтырып айтарлықтай. Қаллеки теат­рының ұжымына, басшы-қосшы­лары­на, артистерге, қоюшы режиссер Болат Ұза­қов мырзаға айтар алғысым шексіз! Ал­дағы уақыттағы еңбектеріне табыс пен жеңіс тілеймін! Еңбектері еленіп, әрдайым жұлдыздары жана берсін! Мәртебелері биіктеп, абыройлары асқақтай берсін! – Сіз осының алдында драматургия­мен қоштасатыныңыз туралы мәлім­де­ме жасадыңыз. Мынандай кезекті та­­быстан кейін, бәлкім, ойланған шы­­ғарсыз? – Еш ойланған жоқпын. Айтылған сөз – атылған оқ. Ер-азамат емеспін бе, сөзімді қай­тып алмаймын. Кеше Болат Ұзақов та: «Олай кесіп-пішіп айтпасаңшы. Тағы бір дүниеге кірісейік» деп ұсыныс жасады. Рах­мет айттым. Драматургиядан неге кет­кім келетінін айттым, жаздым. Оны қайталап жат­пай-ақ қояйын. Жаным еркіндікті қа­лай­­ды. Алла ешкімге күнімді түсірмесін деп ті­леймін. Енді прозалық шығармалар жаза­мын. Ал проза адамға еркіндік сыйлайды. Жазасың. Жариялайсың. Жұртқа іркіліссіз, ке­дергісіз, бірден жетеді. Ешкімге тел­мең­деп-жалтақтамайсың! Рахат! Дра­ма­тур­гия­дан кеткеніммен, бәрібір қолымнан қала­мым­ды тастамаймын ғой. – Әңгімеңізге рахмет.

Сұхбаттасқан Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ