Есірткі «есік қағып тұр»...
Есірткі «есік қағып тұр»...
Жақында Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мен еліміздің Денсаулық сақтау министрлігі бірігіп жүргізген қазақстандық балалардың денсаулығы мен әл-ауқатына байланысты зерттеудің қорытындысы жарияланды. Сауалнамаға 121 мектептен 8,5 мың оқушы қатысқан. Бұл – 11-15 жас аралығындағы жасөспірімдердің әлеуметтік әл-ауқатын бақылауға арналған екінші ұлттық зерттеу. Алғашқысы 2018 жылы өткен болатын. Аталған зерттеу 4 жыл ішінде энергетикалық сусын, темекі, вейп, ішімдік пен есірткі қолданушылардың саны артқанын көрсетіп отыр.
Көрсеткіштер санының артуына COVID-19 вирусының әсері болғаны анық. Сауалнамаға қатысқандардың 40 пайызы мектептердің жабылуы, қашықтан оқыту, локдаундар өміріне кері әсер еткенін атап өткен. Мәселен, 15 жастағы оқушылардың 2,5 пайызы есірткіні қолданып көргенін айтқан. Жер шарында жыл сайын есірткінің кесірінен 450 мыңнан астам адам ажал құшады. БҰҰ таратқан соңғы мәліметке сенсек, 2020 жылы әлемде 15-64 жас аралығындағы 284 миллионға жуық адам есірткі қолданған. Бұл алдыңғы онжылдыққа қарағанда 26 пайызға көп екен. Ресми дерекке сенсек, оның ішінде жастар есірткіні көбірек пайдаланады. Жалпы, бүгінде елімізде нашақорлар саны қанша екені туралы нақты мәлімет жоқ. Денсаулық сақтау министрлігінің есебі бойынша есірткіге тәуелділердің саны – 18 243 адам. Олардың 1 498-і – әйелдер, 97-сі – кәмелеттік жасқа толмаған балалар.
Былтыр Астана қаласы Полиция департаменті Есірткі бизнесіне қарсы іс-қимыл басқармасының бөлім басшысы Сергей Ильиных психикалық денсаулық орталығында 1 195 адам есірткіге тәуелді ретінде тіркеуде тұрғанын айтқан болатын. Оның алтауы кәмелеттік жасқа толмаған. Бұл тек ресми статистика. Ал шын тәуелділер санын білу үшін осы санды 5-ке көбейту керек дейді мамандар.
Соңғы 3 жылда есірткіге тәуелді жастардың саны екі жарым есеге артқан. Яғни, олардың орташа жасы тез жасарып бара жатыр. Оның бір себебі – жасөспірімдер үшін синтетикалық есірткілер арзан әрі қолжетімді. Одан бөлек 12-15 жас аралығындағы балалар әуесқой, еліктегіш, қызыққыш келеді. Кинодан көргенін өмірде қайталап істеп көруге бейім тұрады. Өзімен қатарлас немесе 3-4 жас үлкендігі барлардың «тәжірибесіне» еліктейтіні де бар. Сондай-ақ баланың бос уақытында немен айналысатынын білмеуі де нашақорлыққа ұрынуына тікелей себеп болатын фактор.
Біз ерекше атап отырған синтетикалық есірткі елімізге осыдан 10 жыл бұрын келе бастаған. Бүгінде оны әлеуметтік желі мен түрлі мессенджер арқылы сатып жатыр. Есірткіні, тіпті, үйге әкеп беретіндер де бар екен. Міне, есірткі есігімізді қағып тұр.
Әлем бойынша синтетикалық есірткінің аптасына 10 жаңа түрі шығарылады дейді сарапшылар. Жаңа есірткі заттары пайда болған сайын олардың әсері де күшейе береді. Жасөспірімдер оны тұрақты қолданатын болса, тұлғалық дамуы баяулайды. Мінезі өзгеріп, айналасын жек көріп, жақындарын өзіне жау санайды. Өмірге қызығушылығы төмендеп, ашушаңдыққа бой алдырады.
Синтетикалық есірткі сан алуан химиялық қоспалардан тұрады. Сондықтан оның салдары да табиғи есірткіге қарағанда әлдеқайда ауыр. Наркологтар синтетикалық есірткі адамға марихуанамен, анашамен салыстырғанда 10-15 есе қатты әсер етеді деп дабыл қағып отыр. Екінші бір қауіпті тұсы – оны алғаш тұтынғаннан-ақ адамда тәуелділік пайда болады, одан бас тарту қиынға соғады. Оны тұрақты қолданған жағдайда адамда галлюцинация болып, соңы қайғылы жағдайларға ұласып жатады. Тоқетерін айтқанда, синтетиканы қолданушылар суицид жасауға бейім.
Синтетикалық есірткіні қолданатындардың дені – өмірде өзін жалғыз сезінетіндер дейді мамандар. Жасөспірімдердің өтпелі кезеңде ата-анасымен тіл табыса алмауы, өзін түсінетін ортаны таппауы, барлық қиындықты бір сәтке ұмытқысы келуі де есірткінің шырмауына түсіреді. Яғни, синтетикалық заттар адамның уайым-қайғысынан ақша тауып, пайдаға кенелу үшін жасалады.
Ішкі істер министрлігі әрбір жетінші есірткі қылмысы интернет арқылы сатумен байланысты екенін алға тартады. Жыл басынан бері есірткі сататын 604 сайтты жапқан. Алайда олардың саны азаяр емес. Жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап отыр. Себебі жаңа сайт ашу көп уақыт алмайды. Ал оны анықтауға ұзақ уақыт кетеді. Ал олардың ұйымдастырушылары шетелде отырады. Негізі сайтты жабу – мәселенің себебімен емес, салдарымен күресу. Оған қоса ІІМ-нің басты мақсаты – қылмыстық қудалау, яғни жазалау шарасы болып қалды. Қорыта айтқанда, нашақорлықпен күресу шаралары біршама әлсіреген. Алдағы уақытта есірткімен күрес тәсілдерін өзгерту керек. Өйткені бүгінгі жастарға ескі әдістер әсер етпейді. Заңсыздықты тоқтату үшін заманауи ақпараттық-бағдарламалық жабдықтар қажет. Бұл орайда уәкілетті органдардың құзыреті мен мәртебесін арттырып, материалдық-техникалық жағдайын жақсарту маңызды.
Рысжан ШАМҰРАТОВА,
Астана қаласындағы
№2 «Дарын» мамандандырылған мектеп-лицей-интернатының директоры:
Баланың бос уақытын тиімді ұйымдастыру керек
– Қандай өсімдік ексеңіз де ол күнге зәру, оның жүрегі саналатын тамыры қашанда ылғалға мұқтаж. Бала да сол сияқты. Қаралмаған гүл солып жоқ болатыны секілді, қаралмаған бала, бақылаудан, көз алдыңыздан алыстаған, мейірімге бөленбеген бала да сола бастайды. Алайда бүгінгі нарық заманында ата-аналар күйбең тірлікке байланып, жағдайымды жақсартамын деп жүріп балаларына көңіл бөле алмай жатыр. Баланың бос уақыты тиімді ұйымдастырылмаса, ол басқа нәрселермен айналыса бастайды. Сондықтан да баланы қосымша білім беру орталықтарына, өнерге, шығармашылыққа, бейініне қарай білімін жетілдіру курстарына беру маңызды. Бала – әр отбасының инвестициясы. Оның болашағы отбасынан алған тәрбиесіне байланысты.
Мен білімнен бұрын тәрбие ісіне көп көңіл бөлемін. Себебі білімге ұмтылатын, ұстазға құрмет көрсетіп, олардың берген білімін дұрыс қабылдайтын – тәрбиелі балалар. Сондықтан да мектепке енді келген баланың отбасымен дұрыс қарым-қатынас жасай отырып, зерттеп аламыз. Бұл кезде мектеп психологының жұмысы маңызды. Тәрбие бөлімінің мамандарын жинап, түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, баланы назарда ұстауды тапсырамын. Себебі жаңа ортаға келген балада бейімделу процесі басталады. Ортаға тез үйренісу үшін сынып жетекшісі тәрбие сағаттарын өткізе отырып, бәрін бір үйдің баласындай тәрбиелейді. Соның арқасында балалар бір-біріне бауыр ретінде қарайды. Біздің мектеп интернат болғандықтан келген балаларды өзекке тебу болмайды. Үйдің іргетасы қаншалықты қалың әрі сапалы құйылса, соншалықты ұзаққа шыдамды. Сол секілді бала мектеп қабырғасына келген сәттен дұрыс дағды қалыптастыру мектеп ұжымына байланысты. Баланың бойына білім алуға керек дағдыларды қалыптастыра алсаңыз, келесі оқу жылы жұмысыңыз жеңілдей түседі. Біздің мектеп осы ұстанымды басшылыққа алады. Балаларға темекі шекпек түгілі, бір-біріне жаман сөз айтуға болмайды.
Мектебімізде құқықбұзушылықтың алдын алу жөніндегі комиссия бар. Ол комиссияны мектеп басшысы бұйрықпен бекітеді. Ол жерге сынып жетекші не тәрбиешілерден түскен шағымдар бойынша баланың мәселесі ата-анасының қатысуымен комиссияда қаралады. Сол отырыста хаттама жасалып, баланың тәртібі немесе құқықбұзушылық жұмыстарына жан-жақты түсінік жұмыстары жүргізіледі. Баламен мектеп психологы жеке жұмыс істейді. Арнайы сауалнама жүргізіліп, баланың не себепті тәуекелге барғанын анықтайды. Біздің мектепте мұндай келеңсіздікке дейін баратын балалар аз. Егер анықталса, сол бойда ата-анасын шақыртып шара қолдануды қолға аламыз. Ата-анасымен келісіп бір апта телефоннан алшақтату, күнделікті психологтың бақылауы, бір апта интернаттан сыртқа (курсқа, қосымша білім алуға т.с.с) шығармау секілді шаралар қолданылады. Баламен құқықбұзушылық туралы сөз қозғайтын уақытта қасында ата-анасының болғанын талап етемін. Себебі ата-ана бәрін көруі, тыңдауы тиіс.
Қазір мектебімізде тәртібі жағынан қиындық туғызатын, темекі шегетін, есірткі пайдаланатын, ішімдік ішетін балалар жоқ. Себебі өзімнің қолдауыммен үздіксіз, тынымсыз жұмыс жасалып жатыр. Мектеп пен ата-ана арасында тығыз байланыс болғанда ғана бала тәрбиесі дұрыс жолға қойылады. Баланың бос уақытын тиімді пайдалансақ, ол басқа нәрсеге алаңдамайды. Тәрбие ісі өз қолымызда. Бала ішімдік ішсе, темекі тартса, есірткі қолданса, кінә – өзімізден. Демек, жөн сілтемедік, үлгі бола алмадық, мейіріммен қарамадық, салғырттық таныттық. Ол ата-ана, ұстаз, сынып жетекші, психолог болуы мүмкін. Бала тәрбиесіне бәріміз жауаптымыз.
Нұрлан ТҰРСЫНБЕКОВ,
Komek Center оңалту орталығының жетекшісі, клиникалық психолог:
Емнің бағасы тәулігіне 10 мың теңге
Қазақстан заңдарына және психологтар этикасының талаптарына сай, ата-аналардың нотариалды түрде келісімімен, Komek Center оңалту орталығы тек 16 жастан бастап емге қабылдайды. Жылына 4-5 жасөспірім оңалту терапиясын толық өтеді.
Komek Center оңалту орталығында терапия тек кешенді түрде өтеді. Яғни, жасөспірім тұрақты нәтижеге қол жеткізуі үшін өзінен басқа ата-анасымен де жұмыс жасалады. Соның ішінде топтық психотерапия, жеке психотерапия, отбасылық психотерапия түрлері қолданылады.
Жалпы, Халықаралық аурулар тізімі бойынша нашақорлық – созылмалы ауру. Ол дегеніміз есірткіге тәуелді адам өмір бойына тәуелді болып қалады. Яғни, ондай адам әр сәтте рецедив болудың қауіпті шекарасында жүреді.
Біздің оңалту орталығының ішкі статистикасы бойынша оңалту бағдарламасын өткен 10 адамның екеуі келесі 6 айда рецедивке ұшырайды. Себебі мамандардың ұсынысын толық орындамағандықтан, дертіне немқұрайлы қарағандықтан қайтадан есірткіге тәуелді бола бастайды.
Komek Center оңалту орталығының бағдарламасы 3 айдан 6 айға дейін созылады. Әр жағдайға қарап, емделушінің дертінің тереңдігіне қарай дәрігер тұлғаға жеке терапия ұсынады. Емдеу кей жағдайда квота арқылы тегін жасалады. Ал ақылы емнің бағасы тәулігіне 10 мың теңге.
Егерде баланың өмірінде есірткі пайда болса, ата-ана балаға қатаң шара қолданудан сақтанғаны дұрыс. Сосын арнайы мамандардың кеңесіне жүгінген абзал. Олар ең тиімді және қауіпсіз шешім жолдарын ұсынады.