Омбы сапары
Омбы сапары
Жыл басында оқырманнан «TÚRKISTAN-ның Ресейдегі екі кейіпкері мемлекеттік «Шапағат» медалімен марапатталды» деп сүйінші сұраған едік. Олардың бірі – «Омбы қазақтары» ұйымының негізін қалаушы Торғын Әшенова марапат алған бойда: «TÚRKISTAN газетіне шыққан мен туралы сұхбат Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың назарына іліккен соң ол «Ресейде де қазақтың осындай батыр қыздары тұрады екен ғой» деп ой түйген секілді. Әрі Қазақстандағы ұйымдардан кем түспей, Ресейде туып-өссек те қазақ тілі мен ділін ұмыттырмау үшін атқарып жүрген қыруар шаруамыз туралы естіп-білсе керек. Қазақстан Президенті TÚRKISTAN газеті арқылы бізді таныды десем, артық айтпаймын. Расымен, TÚRKISTAN Президенттің бізді танып-білуіне үлкен септігін тигізді» деп ағынан жарылған еді. Біздің басылымның тұрақты оқырманы Торғын Омбы қазақтарының тұрмыс-тіршілігі және құрмалдық дәстүрімен танысып қайту үшін арнайы Омбыға шақырған болатын.
Құрмалдық туралы алғаш естігенде «Бәлкім құрбандық дегіңіз келген шығар? Әлде сіздерде құрбандықты солай атай ма?» деп қайта-қайта сұраған едік. Сөйтсек, арнайы мал сойып, туған-туыс, дос-жаранды бір дастарқан басына жинап, ізгі тілектер айту ғұрпын Омбы қазақтары құрмалдық деп атайды екен. Омбыға барған алғашқы күні «Арман» кафесінде жайылған дастарқаннан дәм татып, әр ауданнан келген қоғам белсенділерімен таныстық. Сондай-ақ жиылған жұртты қазақ әні мен күйіне бөлеген жергілікті өнерпаздардың өнерін тамашалап, «Қалташоу», «Жілік сындыру» дәстүрін тамашаладық. Қандастардың бізден жырақта жүрсе де, ұлттық құндылықтардан, тіл мен дәстүрден ажырап қалмағанына қайран қалып, «Жарайсыздар!» дестік. Ертесі Торғын Омбының қақ ортасында орналасқан «Омбы қазақтары» ұйымының кеңсесіне алып Бір ғана газельмен келемін. Біраз жер ғана жүремін. Былтыр қазан айынан бері сабақ жүргізіп келе жатқандықтан барлық жерді жаттап алдым. Еш кедергісіз жетемін» дейді Ханбатый аға киімін ілгішке іліп жатып. «Қоянбай ауылы мен Омбы қаласының арасы 75 шақырымдай. Қатынау қиын емес пе?» десем, «Мен Омбыдағы қазақ балаларына дүйсенбі, сейсенбі күні сабақ беремін. Ал қалған күні Қоянбайға барып, «Мерей» ансамбліндегілерге үйірме өткіземін. Омбыда үйім бар. Сондықтан аса қиын емес. Маған балаларға бірдеңе үйреткен ұнайды. Оған қоса, қазіргідей қаладағы ата-аналардың қызығушылығы арта түскен уақытта ауылдан басқа жерге бармаймын деп бұртиып отырып алу дұрыс емес. Домбыраны өскелең ұрпаққа біз танытпасақ, кім танытады? Бірақ біздің балаларды мәжбүрлеудің қажеті жоқ. Мерекелік кештерде ән айтатын олар қонақтардың қалталарына ақша қыстырғанын көріп, мәз болады. Берген ақшалары кәмпитін, шоколадын алып жегенге жараса да жақсы ғой» дейді. Мені қатты таңғалдырған жайт, домбыра үйірмесіне қатысатын бір топ бала Ханбатый ағаға көмектесуге асығып тұрады екен. «Ата, тұра тұрыңыз!», «Ата, мен қазір ашамын!», «Ата, жүріңіз, мен ертіп барайын!» деп улап-шулаған олар Ханбатый ағаны қаумалап, домбыра сабағы өтетін кабинетке жетектеп апарды. Алмас уәде бергендей, олар бізге «Келіншек» күйін орындап берді. Бір қызығы, Ханбатый аға кабинетте кімнің қайда отырғанын біледі екен. «Шетте отырған Олжас сен бе? Олжас, сен күйді олай қатты аяқтама. Қане, менімен бірге қайтала!» дегені сол еді, Олжас ағаның қасына жетіп барып, екеуі бірге орындай бастады. Мұнда қала балаларының бірінен-бірі қалмай, жарысып тұрып домбыра шертуге деген ынтасын байқап бір таңғалсақ, олардың үлкенді айрықша сыйлап, құрметтейтініне куә болып, екінші рет таңғалдық.
Ұлтына деген құштарлығы ерекше Махаббат ағай
Кеңседе жайылған дастархан басында Махаббат Көптұровпен әңгімелесіп, Торғын секілді біраз игі істерге ұйытқы болып жүргенін білдік. Көп жыл бойы әскери қызмет атқарған Махаббат аға қазір Омбыдағы Шоқан Уәлиханов атындағы орыс-қазақ достығы орталығының басқарма төрағасы қызметін атқарады. Осыдан екі жыл бұрын Омбы әскери госпиталінің ғимаратында Кемел Тоқаевқа арналған ескерткіш тақтаның орнатылуына мұрындық болған. Мұның бәрі кездейсоқ болғанын айтқан ол алғашында Кемел Тоқаевтың кім екенін білмегенін айтады. «Мен – Омбыда жұмыс істейтін «Қарулы күштер ардагерлері» қалалық қоғамдық ұйымының мүшесімін. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Омбыда 45 госпиталь жұмыс істеген. Онда майданда ауыр жараланған 200 мыңға жуық адам ем-дом алған. Әлгі ұйымның бір отырысында сол сұрапыл уақытта сарбаздардың жанын аман алып қалған дәрігерлердің еңбегін елеп-ескеріп, ескерткіш тұрғызайық деген бастама көтерілді. Бірақ бұл идеяны дәрігерлер кәсіподағы бізден бұрын іске асырып, Жеңіс саябағына ескерткіш орнатты. Біз бұл жобаны әзірлеу кезінде дәрігерлерден бөлек, жараланған адамдар арасында танымал болғандар туралы да деректер іздестірген едік. Архивті ақтарып отырып, Кемел Тоқаев деген есімге мән бердім. Ол кезде Сенат төрағасы қызметін атқаратын Қасым-Жомарт Тоқаевтың фамилияласы немесе туысқаны болар деп ойладым. Сосын кеңес отырысында ақыры дәрігерлерге ескерткішті басқа кәсіподақ орнатты, онда біз осында жарты жыл емделген, кейін Қазақстанда детектив жанрының жолын ашқан, көрнекті жазушы Кемел Тоқаевқа естелік тақтайша орнатайық деген ойымды ортаға тастадым. Үстел басында отырғандар «Өзің ұсындың, енді өзің айналыс» деді. Ақырында бірнеше жыл бойы зерттеп-зерделегеніміз өз нәтижесін беріп, діттегеніміз іске асты» дейді Ымырт түсе бастаған кезде әйгілі, кезінде ең таңдаулы, бірегей оқу орны саналған Омбы кадет корпусының алдына келіп жеттік. «Бұл жердің несімен ерекше екенін айтпасақ та білесіз» дейді Торғын мен Қуаныш. Келісерсіз, бірде-бір орысша сөз білмей келген Шоқанның ғылым мен өнер жолында дарынын ұштап, әлем есігін ашқан «Омбы кадет корпусы» дегенді естісеңіз сіз де елең етпей қоймайсыз. Мектепте тарих пәнінен сабақ берген мұғалімім «Ойлап қараңдаршы, Омбы кадет корпусына оқуға түскен кезде Шоқан нәбары 12 жаста болған. Оған қоса, әлгі кадет копусы – жабық әрі әскери оқу орны. Онда әскери сабақтарға ден қояды. Бірақ сөйте тұра, ол география, тарих, философия, физика, математика сабақтарын беске оқып, жан-жақты дамыған» дегенін естіген кезде бұл жердің әлдебір сиқыры болар деп ойлайтынмын. Расында, сонау 1847 жылы ауылдан келген бала Шоқанға шартарапқа жол ашқан еңселі ғимараттың алдында тұрып ерекше күй кешеді екенсің. Бір ауыз орысша білмеген Шоқанға корпус қабырғасында орыс тілін үйреткен жақын досы, шығыстанушы ғалым Григорий Потаниннің естелік жазбаларынан оның өз ғасырынан озып туғанын, сондай қағілез, елгезек жан болғанын талай рет оқыған боларсыз. «Бізден жасы кіші болса да, өзімізбен салыстырғанда, ол үлкен сықылды еді. Біз оған қарағанда бала тәрізді едік. Өзінің бізден артық білетінін не бізден білім жағынан жоғары екенін білдіруге тырыспаса да, жолдастардың арасында болатын жай әңгімелердің өзінде-ақ оның білімінің бізден артық екені білініп қалатын. Жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз «Еуропаға ашқан терезе» сықылды болды», деп еске алады Потанин бір жазбасында. «Көріп тұрсыз ба? Анау жерде Шоқанның досы болған Потанинге арналған тақтайша тұр. Ал мына жерде Шоқан Уәлихановке арналған тақтайша тұр. Жалпы, корпустың алдында осында әр жылдары білім алған мықтылардың құрметіне осылай қара түсті тақтайшалар ілінген» дейді Қуаныш.