Асылбек ІЗБАЙЫРОВ: Дін сыртқы күштердің қолжаулығы болса, қауіпті факторға айналады

Рухани құндылықтарды сақтау – қай елде болсын, маңызды мәселе. Әрине, бұл дін саласындағы саясатты да айналып өтпейді. Жуырда Президент халқымыздың дүниетанымына сай дәстүрлі исламды дәріптеу қажет екенін айтқан болатын. Осы жолда қандай істер атқырылуға тиіс? Ұлттық салт-санамызды қайтсек сақтап қала аламыз? Осы сұрақтардың жауабын білу үшін дінтанушы, саясаттанушы, ғалым Асылбек Ізбайыровпен сұхбаттасқан едік. – Елімізде дәстүрлі исламды кеңінен дәріптеу үшін қандай бастамалар қолға алыну керек деп ойлайсыз? – Президент айтып отырған дәстүрлі ис­­­ламды қалыптастыру, оның ғылыми не­гізін жасау – өзекті мәселе. Неге десеңіз, қа­зір түрлі ағымдар пайда болып, санамызға ша­буыл жасап жатыр. Осыдан сақтануымыз керек. Біз сонау жетінші ғасырдан бастап қазірге дейін ислам дінінен ажырамай келе жатырмыз. Әрине, жоңғар шапқыншылығы, кеңестік саясат діннен ажыратқысы келді. Бі­рақ қандай жағдай болса да, біз өзіміздің негізімізге, тұрағымызға қайтып отырдық. Қазақтың тарихы Орталық Азия тарихымен бірге жасап келе жатыр. Қезінде өзбек-қазақ атауының өзі политэтнонимге айналды. Бұ­хара, Самарқан және Түркістан даласы қай­насып жатқан бір өлке болды. Сол өл­кедегі тарихымыз бір болды. Махмұд Шай­ба­ниларға қатысты оқиғалар өзбектің ғана емес, қазақтың да тарихы. Қасым ханның баласы да қызылбастарға қарсы соғыстарға қатысқанын білеміз. Тағы бір маңызды дүние – ұлттың ге­­­нетикалық коды. Соны табуымыз керек. Кезінде «Рухани жаңғыру» деп бас­та­ған едік. Бірақ өкінішке қарай ол аяғына дейін бармады. Өйткені, өзіміз кодты таба алмадық. Таба алмағандықтан рухани жаң­ғыру болмады. Мысалы, Түркияны алайық. Олар қазір үлкен бір жаңғыру үстінде. Өзі­нің османдық мәдениетіне негіздеп тал­пы­ныс жасап еді, ол үлкен серпіліс жасады. Оны «Ертұғрыл», «Осман» сериалдарынан кө­ріп жүрміз. Біз дұрыс дүниені тапқан кезде, ол ұлт­тың бірігуіне, тектілігіне әсер ете­ді. Қазір бізде «рух», «әруақ» деп айтып жа­­­тады ғой. Рух деп әруаққа табынып жат­қан жағдайлар кездеседі. Бұл дұрыс емес. Лев Гумилевтің «ұлттың рухани энергиясы» деп аталатын термині бар. Міне, осы емес пе ұлт­тың рухы?! Ұлттың рухани энергиясы қай уақытта күш алады? Ол дұрыс негізде тұрған кезде. Енді Мемлекет басшысы айт­қан­дай, дәстүрлі исламның ғылыми тұжы­­­рым­дамасын жазып, соның негізінде да­муы­мыз қажет. Президент бұл жерде рухани дү­ниемізді танып-білмейінше саяси-эко­номикалық серпіліс болмайтынын түсініп тұр деп ойлаймын. «Японское чудо» деп жа­тады. Мұның бәрі – рухани әлемді, ұлт са­на­сын оятатын дүниелер. Адамда «Бұл – ме­нің елім, менің мемлекетім, менің тарихым» де­ген сезім пайда болады. Қарап отырсақ, Ал­тын Орда, бертін келе қазақ хандығының ке­зінде қазақта серпіліс байқалды. Оның алдындағы тарих, тіпті керемет. Өзбек хан, Жә­нібек хан тұсындағы оң өзгерістер со­ның негізінде болды. Қасым ханның кезінде ең үлкен күш Қасым ханда болған екен. Бұл араб, парсы жазбаларында мойындалған. Өзіміздің дәстүрлі діни санамызды, мә­дениетімізді дамытып, осы ба­ғыт­та жұмыс істейтін білім беру орта­лық­та­рын ашу керек. Бізде қазір бір ғана «Нұр мү­барак» университеті бар. Бәріне бір оқу орнының күші жетпей қалады. Оның өзін Еги­петтік ислам мәдениеті университеті деп айтамыз. Енді осы салада арнайы орта­лық­тар ашып, бәсекелестік орта қалыптастыра­тын кез келді. Мемлекеттен қолдау болған кез­де осының бәрін істеуге күшіміз жетеді. – Санамызға шабуыл жасап жатқан түр­лі ағымдар пайда болғанын айтып қал­дыңыз. Жалпы, қазіргі ақпарат за­ма­нында радикалды идеологиямен кү­рес қалай жүріп жатыр? – Әрине, мемлекет тарапынан жекелей, про­филактикалық жұмыс атқарылып жа­тыр. Жекелей деп отырғанымыз түсінікті бо­лар. Бұл – түрлі ағымға кетіп қалған түр­ме­дегі адамдармен жұмыс істеу, оларға ис­лам­ның құндылықтарын насихаттап, жет­кізу. Қазір қауіпті күштер пайда болды. Оның бәрі бізге жат нәрсені насихаттап, та­ри­хымызды жұлып алуды көздейді. Сібір, мән­жүр, якут, қалмақтарға түсініксіз бір­деңені бізге жеткізгісі келеді. Сонымен қа­тар тәңіршілдер сияқты топтар шығып жа­тыр. Түрлі псевдодіни ағымдардың мақ­­­­саты – халықты тарихынан ажырату, ел ішінде алауыздық тудыру, біздің бірлігімізге, тамырымызды терең түсінуге кері әсер ету. Әрине, қазақ бұл ағымдардың жетегінде кет­пейді. Қазақстанда сөз бостандығы бар. Бір жа­­ғынан мұның кері тұстары да болады. Адам­дар түрлі дүниені насихаттап, өзінің қа­тарына қосылуға шақырып жатыр. Мы­са­лы, тәңіршілдер. Оның бәрі үлкен геосая­си жобалар. Әрине, ашық қоғам болған­дық­тан мұны жауып, қысым көрсетіп, күштеу ар­қылы жұмыс істей алмаймыз. Бірақ не іс­теуіміз керек? Ең бастысы, өзіміздің кеңіс­ті­гімізді қорғауымыз қажет. Бұл дегеніміз – рухани кеңістік. Мысалы, Өзбекстан қазір бізге жақсы тәжірибе көрсетіп жатыр. Тек Са­марқанның өзінде Имам Бұхари ор­та­лығы, хадис ілім мектебі, фиқһ ілім мектебі деген сияқты руханиятқа негізделген ұлт­тық орталықтар ашып жатыр. Бізде де осы­ған көңіл бөлініп, мемлекет осы бағытта жұ­мыс істеуі керек. Жалпы, әр мемлекет сырттан қауіп кел­ген кезде руханият дүниесін қор­ғай бастайды. Мәселен, кезінде Селжук мем­лекеті руханиятын қорғау үшін «Ни­за­мия» медреселерін ашты. Татарстан қазір Бул­гар ислам академиясын ашып жатыр. Мұ­ның бәрі ұлттық санаға, дәстүрлі исламға не­гізделген. Біздің тарих Орталық Азия та­ри­хымен бірге қайнасып жатыр. Біздің ғұ­ламалар Әнет баба, Бекет ата бүкіл би­ле­рі­міз­дің бәрі Бұхара, Самарқан медреселерінде оқы­ған. Орталық Азия даласы, Түркістан өл­кесі, Сайрам қалалары бәрі бір кеңістік бол­ды. Осы далада Имам Бұхаридан бастап көп­теген ғұлама дүниеге келді. Сығанақи, Фа­рабилердің, Кердеридің өзі қандай? Бур­хануддин аль-Маргинани еңбектері ислам әлеміне фиқһ саласында эталон болды. Осы біздің керемет бай дәстүріміз. Ол – ор­таазия­лық дәстүрлі ислам мектебі. Ендігі мақ­сатымыз – сол мектепті қайта жаңғырту. Мы­салы, тек Кеңес үкіметінің кезінде Мұ­хамеджан Хундустанидің худжралар болды. Ол жабық медреселер жасап, сол жерде көп­теген ұлт зиялыларын дайындап шы­ғар­ған. Жалпы, осы өлкеде Мубаширхан ат-Тарази, Мұстафа Шоқай, Ахмет Заки Ва­­­лиди сияқты үлкен ғұламаларымыз бар. Сондықтан ішкі тұрақтылықты сақтау үшін дәс­түрлі Орталық Азия мектебін жаңғырту ке­рек деп есептеймін. Мұның не ерекшелігі бар дегенде, Сирия, Мысыр, Сауд Арабия, Пә­кістан мектебі сияқты өзіндік ерекшелігі, ке­ре­меті бар. Мұнда ең бастысы әдеп пен тәр­биені алға қояды. – Дін мен ғылымды бөле жаруға бол­­майтыны әуелден айтылып келеді. Дәстүрлі исламның ғылыми-теориялық не­гізін дамытуға көңіл бөлініп жатыр ма? – Кезінде тарихты зерттеуге біраз қара­жат бөлініп, шетелден біраз ақпарат алын­ды. Қазір де осы бағытта жұмыс атқарылып жа­тыр. Ғалымдардың жаңалық ашуы бір бө­лек, оны дәріптеу, жеткізу бөлек мәселе. Көп­теген бағдарлама жасалды. Бұл – құп­тайтын нәрсе. Бірақ оны ары қарай дамыту керек. Ғылыми тұрғыдан анықтау процесінде мемлекет қалай қолдау білдіреді? Ғы­лыми жобалар ұсынып, соны қаржы­лан­дыру арқылы. Бірақ бұл жерде үлкен проб­лема бар. Біз дінді ең соңына қоямыз. Оған мән бермейміз. Мемлекеттің дінге деген по­зи­циясы ең соңында тұрады. Ғылымда да сон­дай. Дін саласындағы жобалар соңына қа­рай сырғи береді. Жалпы, ғылыми жо­ба­ларға көңіл аз бөлінеді. Тұғырымызды та­ну­да зерттеулер жоқ деп айта алмаймын. Со­сын көптеген сыртқы факторлар бар. Түр­кілігімізді айтайық десек, сол сыртқы жағ­дайға қараймыз. Ғылыми зерттеулеріміз толық дамымай жатыр. Президенттің айт­қан сөзінен шығатын қорытынды: ғылыми жо­баларға, ислам бағытындағы ғылымға, ді­німізді зерттейтін бағытқа басымдық бе­рілуі керек. Сол кезде біз ғылыми тұ­жы­рым­да­ма жасап шығарамыз. Сондықтан мем­ле­кеттің дінге деген көзқарасы дұрыс болуы ке­рек. Руханиятсыз алға жылжып, даму мүм­кін емес. – Сіздіңше, ұлттық салт-сананы, ру­ха­ниятты сақтап қалудың жолы қан­дай? – Расында, қазір үлкен дағдарысқа түс­тік қой. Егемендік алған кезде толық тү­сін­бедік, сыртқы күштер келді. Әртүрлі ағым­дар онсыз да түсінбей жатқан дүниені та­нып-білуімізге кері әсер етіп, біраз ша­тас­тырды. Енді түсінеміз-ау деп келе жатқанда «дәстүрлерің дұрыс емес» деп тәңіршілдер, түрлі ағымдар шықты. Түрлі «шайқаудың» кесірінен әлі де бір арнаға түсе алмай жатырмыз. Не­гізі, қоғам дағдарыс кезінде екі жолды таң­­­дайды: бір ізге түсіп, тұрақтанады. Ал егер шайқай берсе, тұғырын таппайды. Мы­са­лы, далаға мұздай суды алып шықсаңыз қатып қалады. Егер сол суық суды қайта-қай­та шайқай берсеңіз, су қатпайды. Ішкі тұ­­рақ­тылықты сақтау да осыған ұқсас. Ашық қоғам болғандықтан, оған қарсы еш­нәр­се істей алмайтынымызды айттым. Бүгінде дәстүрлі дінге үстемдік беру, діни-танымдық орталықтар салу – маңыз­ды мәселе. Осы бағытта жұмыс іс­теуі­міз керек. Сосын көп нәрседен қорық­пауы­мыз қажет. Шындығына келсек, көп жағ­дай­да қорқамыз. Пәкістан, араб елдерінің өзін­­де дәстүрлі сана қалыптасқан. Мысалы, Өзбекстан, қасымыздағы Татарстанның өзі бұл жағдайда қорықпайды. Соны негізге алып, даму үстінде. Бір сөзбен айтқан­да, ру­ханиятта батыл болуымыз керек. Бұрынғыдан гөрі қазір ал­ға жылжу бар. Деген­мен зайырлылыққа толық не­­гіз берген жоқпыз. Зайыр­лы­мыз деп ай­та­­мыз да, «анау олай емес, мынау бұ­лай емес» деп қыса бас­тай­мыз. Зайырлылық д­е­ген – мемлекеттің дінге бей­та­раптығы. Мем­­лекет заңы­на бағынып, соны бұзбау. Заң­ға бағынсаң, еш­қан­дай проб­лема бол­май­ды. Қазір дәстүрлі сананы қа­лып­тастыруға мем­лекеттің қол­дауы керек дер едім. Аме­ри­каның дол­ларына да «Құдай қолдасын» деп жа­зып қойған. Ант берген кезде діни тұр­­ғы­дан нақтылайтын дүниелер бар. Бұл – біздің руханиятымыз. Бұдан шошымауымыз ке­рек, керісінше тұғырымыз, мәдениетіміз деп түсіну қажет. – Өскелең ұрпақтың рухани тәр­бие­сінің негізі берік қалану үшін не істеу ке­рек деп ойлайсыз? Бәлкім, бұл бағыт­тағы жұмыстарды мектептен бастау керек шығар? – Кезінде біздің жастар шетелге кетіп жат­ты. Өзге елге барған кезде бірден «улану­ға» түсіп қалғандары болды. Кейіннен мүф­тият сыртқа медресе арқылы шығаратын ше­шім қабылдады. Солай тұғырын, негізін тауып алған бала басқа жаққа барғанда «шай­қалмайды». Өзіне қажетті дүниені бойы­на сіңіріп келеді. Алған білімін елінің да­муына жұмсайды. Жастарға дұрыс нәр­се­ні дәріптеп, жеткізудің де құралдары көп қой. Мектеп, білім беру орталықтары, мүф­тият бар. Балаларды бөліп, шектеу қой­мауы­мыз керек. Керісінше, руханияты дәстүрі­міз­ге, дінімізге сай келсе, ондай балаларды қол­дауымыз қажет. Қазір бұл салада бірқатар проблема бар, бір­ақ оны жауып қойып отырмыз. Жоқ де­ген сайын ол жоғалмайды, керісінше күр­де­лене береді. Оның үстіне, руханият дүние­сі жылы жауып қоя салатын дүние емес. Эко­номикалық, әлеуметтік тұрғыдан да­муы­мыздың негізі де осы руханиятта жа­тыр. Сондықтан бұл бағытта батыл, жан-жақ­ты болуымыз керек. – Мыңдаған бала оқып жатқан мед­ресе, колледждердегі білім сапасы ту­ра­лы не айтасыз? – Мүфтияттың құрамында он бір мед­ре­­се бар. Оның кейбірі колледж. Бәрі руха­ният саласында жұмыс істеп жатыр. Имам­дар­­дың білім сапасына келсек, екі мыңын­шы жылдармен салыстыруға келмейді. Қа­зір дін саласындағы мамандар әлдеқайда сауат­т­ы. Демек, атқарылған еңбек зая кетіп жат­қан жоқ деген сөз. Мысалы, бұрын ораза ке­зінде тарауих намазын оқу үшін қариды ше­телден алдыртатын едік. Қазір қари ата­нып жатқан қазақ балалары жеткілікті. Ме­д­реселер шетелдікімен салыстырғанда, са­па жағынан аз ғана артта қалуы мүмкін. Де­генмен даму үстіндеміз. Мемлекет тара­пынан қолдау керек. Медресе, колледжді бітірген бала діни негізін қалап алып, басқа са­ла­ға баруына да болады. Басқа салаға да ру­ханият мамандарын даярлауымыз керек. Олар мәселен, шенеунік болса, пара алуға Алладан қорқады. «Ешкім көрмей тұр, жым­қыра салайын» демейді. – Теріс ағымға кеткендерді қайта жөн­ге салудың жолы бар ма? Мұндай жағ­дайда адам бойынан қандай бел­гі­лер байқалады? – Ең алдымен, экстремизмге, ради­ка­лизмге байланған сананы айтар едім бұл жер­де. Әрине, ондай жағдайда тарихынан, не­гізінен айырылып қалады. Басқа адам­дар­дың қолындағы зомби, робот қой, былайша айт­қанда. 2011 жылдары осы процеске тойтарыс берілген еді. Әлі де үлкен жұмыстарды талап ете­ді. Экстремизм, радикализмге кетіп қал­ған адамда патриотизм болмайды. Ол басқа сырт­қы фактордың құралына айналады. Алай­да мұнда екінші мәселе бар. Ол – адас­қан­да қайтару процесі. Өзінің негізіне орал­са, елге, жерге деген махаббаты оянады. Он­дай мысалдар өте көп. «Жаужүрек мың ба­ла» фильмі шыққан кезде радикалды, экст­ремистік жолға түскен балаларды алып бар­ған едік. Сол кезде үшеуі райынан қай­тып, өз әрекетінің теріс екенін түсінді. Осы орайда дұрыс дүниені дәріптеп, көрсете білсек, радикализмге жол берілмейді деп айтар едім. – Қазіргі қоғамның діни сауатын қа­лай бағалар едіңіз? Жалпы, псев­до­дін­­шілдікке ұрынбау үшін не істеу ке­рек? – Мемлекет мойындаған мүфтиятымыз бар, Қазақстан мұсылмандары діни бас­қар­ма­сы құрамында білімін жетілдірген маман­дар бар. Білімді имамдардан кеңес алуға бо­лады. Ең басты нәрсе – теріс радикалды ағым­дардан сақтану, дұрыс исламды қабыл­дап, өмірлік қағидатына айналдыру. Руха­ният дүниесі мәңгілік. Адам бұл дүниеде өзі­нің денесіне жұмыс істейді дейді. Ал дене бұл дүниеде қалатын нәрсе екені айтылады. Сон­дықтан адам руханиятына жұмыс істеуі ке­рек. Кеңес үкіметі кезінде Құдай жоқ десе, қа­зір ислам дінінің келуі – заңдылық. Бұл – ата-бабамыздың діні. Жастар көп тартылып жатыр. Сондықтан мемлекет игеріп, өзі қол­ға алмаса, басқа жаққа бағыттап алып ке­тетін, өзінің деструктивті бағытында пай­даланатындар табылады. Исламның қо­ғам­ды, жастарды тәрбиелеуде керемет жақ­тары бар. Осының бәрін қолға алсақ дей­мін. – Дін қандай жағдайда қауіпті құ­рал­ға айналады? – Дін сыртқы күштердің қолжаулығы бол­са, қауіпті факторға айналады. Олай бол­мас үшін руханиятымызбен айналы­суы­мыз керек. – Әңгімеңізге рақмет!

Сұхбаттасқан Эльмира ЖАҚСЫБАЙҚЫЗЫ