Жалғандық жарға жығады десек, ондай кесапаттық жалған тарих жасаудан туатыны белгілі. Ал жалған тарихтың жасалуына белсенді надандық әсер етеді. Белсенді надандықтың қаруы – теріс ақпаратты үздіксіз тарату.
Өкініштісі сол, бүгінгі біздің қоғамның рухани дерті нақты дерекке сүйену емес, алып-қашты әңгімеге жел беріп, үнемі шындықты терістеп не оны өз бетінше «түрлендіру» болып отыр...
Жұрт арасында соңғы жылдарда көп әңгіме болып жүрген тақырыптың бірі – Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне қайтып әкелінген жәдігерлік – тайқазан жайы. Кезінде оның тарихи орнына оралу елді шексіз қуантса, бүгінде соны кім әкелді сауал көбірек қызықтыратын секілді. Шынына келсек, мұнда бір жағынан тарихи шындықты – яғни, әділет салтанат құрып, тайқазанның өзінің байырғы тұғырына қонуының жай-жапсарын анықтау болса, екінші жағынан соның қайта оралуына кім еңбек сіңірді, сол игілікті істің басында кім тұрды деген мәселедегі келіспеушілік жатыр. Міне, осы себепті бұрын бір-екі рет бұл тақырыпта қалам тартып, өзіміздің осы мәселенің шындығын анықтауда аз-кем қатысымыз болғандықтан, соңғы кездегі қоғам арасында тайқазанның оралуына байланысты әңгіме қайта көтерілгенін көре отырып, мәселенің анық-қанығына көз жеткізу үшін тағы бір мәрте қолға қалам алуға мәжбүр болдық.
ТАЙҚАЗАННЫҢ ТАРИХЫ НЕМЕСЕ ОҒАН ӨЗБЕКӘЛІ ЖӘНІБЕКОВТІҢ «ҚАТЫСЫ» ЖӨНІНДЕ БІРЕР СӨЗ
Әңгімені алдымен тайқазанның өзінен бастайық.
2019 жылдың 9 қыркүйегінде тайқазанның Түркістанға қайта оралуына 30 жыл болуына байланысты халықаралық Túrkistan саяси апталығында «Алты ғасыр арыдан аман жеткен тайқазан» атты мақаламыз басылды. Сонда тайқазан тарихы және оның Қожа Ахмет Ясауи мәселесі жайлы былай дегенбіз:
«Түркістан қаласының атын әйгілі қылған мұндағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі болса, кесенеге көрік берген әйгілі Тайқазан мен қос шырағдан қоятын қола тұғыр (оны 1397 жылы жасаған исфахандық Абд Из ад-дин Тәж ад-Дин) еді. Бірақ заманның аласапыранында осы жәдігерлер о бастағы орнынан қозғалып, 1935 жылы Ресейдің Санкт-Петербор қаласында өткен Иран шеберлерінің III халықаралық конференциясына көрсетуге әкетіліп, 55 жылдан соң Тайқазан ғана Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне қайта оралды.
Жалпыға мәлім, Тайқазан аты әлемге әйгілі қолбасшы Әмір Темірдің бұйрығымен 1399 жылы 25 маусымда (мұсылманша айсақ, хижраның 801 жылы, шаууал айының 20-сы күні) Түркістан қаласының маңындағы Қарнақ елді мекенінде құйылған. Оны жасаған иран шебері – Әбділ Әзиз Шарафаддин Тебризи. Зерттеушілердің айтуынша, қазан мыс, мырыш, алтын, күміс, қола, қорғасын, темір секілді жеті металдың қоспасынан жасалған көрінеді.
Қазанның салмағы – 2 тонна, сыйымдылығы – 3 мың литр, биіктігі – 1,60 метр, диаметрі – 2,42 метр. Тұғырының биіктігі – 0,54 метр, диаметрі – 0,607 метр. Тайқазанның сыртқы бөлігі бес бөлікке бөлініп өрнектелген. Құран Кәрім аятынан үзінді, Мұхаммед Пайғамбар хадисі, қазанның кімге арнап жасалғаны, құйылып біткен уақыты, қазанды жасаған шебердің өз аты-жөні, парсыша тілек сөз, Құдайдың құдіреті жайлы ескерту сөз жазылған.
Тайқазан – шын мәнінде әлемде теңдесі жоқ жәдігердің бірі. Кеңес Одағы кезінде Қазақстанның қалауынсыз Тайқазанды тарихи орнынан қозғап, Санкт-Петербордағы Эрмитаж музейіне алып кеткен орталық үкімет ұзақ уақыт өктемдік жасап, қайтармай қойды. Дегенмен тайқазанды қайтару үшін бірнеше рет әрекет жасалып, 1989 жылға дейін оның бәрі сәтсіз аяқталған.
...Дегенмен Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен тайқазанды елге қайтару үшін мәселе қайта қозғалып, КСРО Жоғарғы Кеңесінің рұқсатымен 1989 жылдың 18 қыркүйегінде тайқазан отанына оралып, өзінің бұрынғы орны Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі тұғырына қойылды.
Әрине, тайқазанның елге оралуына еңбек сіңірген азаматтар көп, оның ішінде қазақтың біртуар перзенті, ғалым этнограф, мемлекет қайраткері Өзбекәлі Жәнібековтің, сондай-ақ сол тұста Түркістан қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы болып қызмет атқарған, тайқазан мәселесімен тікелей айналысқан қоғам қайраткері, қаламгер Нұридін Балқияұлының есімін ерекше атап өтуге болады».
Шындықты мойындау керек, сіз оқып отырған біздің мақаламызда шындыққа сәйкес келмейтін екі жағдаят бар, оның біріншісі Нұрсұлтан Назарбаевқа, екіншісі – Өзбекәлі Жәнібековке қатысты айтылған жерлер.
Шын мәнінде, тайқазанда Н.Назарбаевтың атының аталуы сол кездегі Қазақстанның тұңғыш президентінің беделіне байланысты болуы керек, бізге тайқазанның елге оралуы жайлы айтып берген сол тайқазанның елге оралуына бірден-бір себепші болған Нұридін Балқияұлының өзі бұл мәселеде Н.Назарбаевтың аты аталуын қалап еді. Ал Өзбекәлі Жәнібековтің атын ел арасында жүрген әңгімеге сеніп қалып, қосып жіберген өзіміз. Аты да, атағы да бар әжептәуір кісілердің сөзіне шүбә келтірмеген едік, сөйтсек онда мән бар екен. Яғни, тайқазан мәселесінде «кімнің көбірек еңбек сіңіргенін», «оны әкелуге кім басшылық жасады» дегенде әркімнің өз ұсынары бар. Түсінікті тілмен айтқанда, бұрын «тайқазанның елге оралуына Қазақстанның тұңғыш президенті Н.Назарбаев басшылық жасады» дейтін пікірлер ара-тұра шаң беріп қалса, ол кісінің саяси сахнадан кетуіне байланысты қазір ол сөз айтылмайды, ал енді бүгінде «елге тайқазанның Түркістанға әкелінуіне себепші болған бірден-бір тұлға Өзбекәлі Жәнібеков» деген тұжырым күшейіп тұр. Енді осындай бағытта жарияланған материалдардың бірнешеуінен үзінді келтірейік:
«Төрткүл дүниеге аты мәлім, түркі жұртының ортақ шаңырағы — Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі тайқазанның Санкт-Петербордың Эрмитаж музейіндегі көрмеден елге оралғанша қаншама тар жол тайғақ кешуді бастан өткергені белгілі.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесін музей етіп құруда, Тайқазанды елге қайтарып, қайта орнына орнықтыруда сол кезде мәдениет саласында қызмет атқарған, белгілі қоғам қайраткері, тарихшы-этнограф ғалым Өзбәкәлі Жәнібеков ағамыздың сіңірген еңбегі ерекше орасан». (««Өзбекәлі Жәнібеков және тайқазан». Әзірет Сұлтан Мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының ресми сайты (http:azretsultan.kz/)
«Өзбекәлі Жәнібеков құлпытастардағы араб тіліндегі жазуларды да қазақ тіліне аударуға атсалысты. Ол кезде кесененің сән-салтанаты болған атақты тайқазанның орны бос тұрған. Оны 1935 жылы Ленинградқа (қазіргі Санкт-Петербор) қаласында өткен Иран шеберлерінің III Халықаралық конференциясына үш айға апарған. Бірақ кері қайтарған жоқ.
Араға 54 жыл салып, 1989 жылдың
18 қыркүйегінде Тайқазан тарихи отанына қайта оралды. Бұның бәрі – Өзбекәлі Жәнібековтің жанқиярлық еңбегі». («Тайқазанды қайтарды: мәдениет министрі болған Өзбекәлі Жәнібеков туралы не білеміз» (https://sputnik.kz/ 21:44 28.10.2021, жаңартылды: 10:47 02.02.2022).
«Тайқазан 1935 жылы Ленинград, қазіргі Санкт-Петербор қаласында өтетін Иран шеберлерінің III Халықаралық конференциясына үш айға жіберілгенімен, тек 54 жылдан кейін, яғни 1989 жылдың 18 қыркүйегінде тарихи отанына қайта оралды. Бұл іске, яғни көне жәдігердің Түркістанға әкелінуіне көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, ғалым-этнограф Өзбекәлі Жәнібековтің қосқан үлесі зор». (Серік Сейдуманов. «Ұлтжанды тұлға ұлағаты» деген мақаласында (https://egemen.kz, 18 Тамыз, 2021).
«Өзбекәлі Жәнібеков – өзінен кейінгі ұрпақ «Шерағаң» деп атап кеткен ұлт мақтанышы Шерхан Мұртаза айтқандай, киелі адам. Өйткені қазіргі қолда бар көп құнды тарихи жәдігерлердің, қасиетті мекендердің бүгінге бұзылмай жетуі туралы әңгіме қозғағанда, сөзсіз Өзбекәлі Жәнібековтің аты аталады. Соның бірі де бірегейі – тайқазан.
...Тайқазан 1935 жылы Ленинград, қазіргі Санкт-Петербор қаласында өткен көрмеге қойылу үшін алынып, уақытылы кері қайтарылмаған болатын. Үш айлық көрмеге алып кеткен киелі жәдігерді 54 жылдан кейін тарихи Отанына қайтаруға сол уақыттағы Қазақ КСР Мәдениет министрінің орынбасары Өзбекәлі Жәнібековтің атқарған жанқиярлық жұмысы, ерлікке пара-пар сіңірген еңбегі бірден-бір себепкер болған еді. Кесененің «жыртығын» жамап, қалпына келтіру жұмыстарымен өзі де білек сыбана айналысқан. Қиюын келтіріп, тігісін жатқызған сол шаруаның бәрі осы сөзімізде тайқазанның елге оралу оқиғасының көлеңкесінде қалып қойғандай. (Ақтоты Райымқұлова. massaget.kz. 19 Қыркүйек 2021).
Көріп отырмыз, жоғарыда біз кейбірін ғана ықшамдап келтіріп отырған мақалаларда авторлар тайқазанның Түркістанға әкелінуіне басты себепші Өзбекәлі Жәнібеков дегенімен оның бүкіл процестерін көрсетіп, нақты деректермен дәлелдемейді, тек әйтеуір Ө.Жәнібековтің атын атап кетеді. Бұл тайқазан мәселесін қалайда бір тұлғаның есімімен байланыстыруға деген құлшыныстан өзге ештеңе емес. Ал тайқазанның елге оралуына өзінің әсері болғанын әзірше Ө.Жәнібековтің жазғандарынан көре алмай жүрміз. Ал шынында тайқазанның Ленинградтан Түркістанға жеткізіліп, Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі өз орнын табуына тер төккен кім?!
ЖӘДІГЕРЛІККЕ ҚҰРМЕТ
БАҚТАЛАСТЫҚҚА АЙНАЛМАУҒА ТИІС
Адам бойындағы өзімшілдік деген әдет биікке ұмтылдырғанмен, кейде сол биікке жете алмай қалған кезде жалған сөйлеп, жалған бедел жинауға мәжбүрлейді, бірақ оның шын аты – шындыққа қиянат. Кейде адам қандай тарихи істерге қатысы барын сол шақта сезінбеуі мүмкін, бірақ жылдар өткенде атқарылған істің салмағын ұққанда оған өзінің қатысын әсірелеп, көтермелеуге құштар болатыны белгілі жайт. Алайда ақиқаттың бетіне шіркеу түсіретін мұндай жөнсіздіктер тарихты бұрмалау болып, біреудің ғана емес, өзіңнің де ар-намысыңа кір келтіретін әрекетке айналып кетеді. Сондықтан әркім өзінің іс-әрекетіне сай сөйлеп, лайықты бағасын алғаны дұрыс. Бұл біз айтып отырған тайқазан мәселесіне де қатысты.
Соңғы кезде тайқазан мәселесінде Еркін Жорабеков деген азаматтың аты аталып жүр. Ол – Түркістан қаласында Нұридін Балқияұлы басшы болып тұрған кезде қалалық атқару комитетінің төрағасы болған азамат. Тайқазанды қала басшысының тапсырмасымен Санкт-Петербордағы Эрмитаж музейінен елге алып келуге кеткендерге басшылық жасаған. Сол адам өмірінің соңғы жылдарында баспасөзге берген сұхбатында «Тайқазанды әкелген мен едім» дегендей сөздер айтып, мәртебелі тарихи іске өзінің қатысын асыра бағалап, өзін бұл мәселедегі басты тұлға еткендей екен. Бірақ шындық деген өзіңді көтеру үшін, өзгелерді жоққа шығару емес қой.
Кейде өзің бұрын білмейтін іске түрлі себеппен тосыннан қосылып кететін жағдай болады, менің де тайқазан мәселесіне қызығуым, оның ішінде Еркін Жорабеков жайлы естуім, Нұридін Балқияұлының тайқазанды әкелуді ұйымдастырған басты тұлға екенін білуім де аяқ астынан болды. Ұмытпасам, 2019 жылдың 12 мамыры болса керек, жұмыста отырсам жазушы Бегабат Ұзақов маған телефоннан хабарласып: «Тайқазанды Эркин Журабеков деген кісі өзім әкелдім депті ғой, солай сұқбат беріпті» деп WhatsApp мессенджерінен «Туркистон таквими 2019» деген өзбек тілінде шыққан жыртпалы күнтізбенің Э.Журабеков сұхбаты басылған беттерінің суретін жіберді және «мұны Есенғали Раушанов ағамызға да жіберіп қойдым» деп жазды. Арадан 15 минуттай өткенде редактор Қуат Әуесбай мені өзіне шақырып, «Маған Есенғали ағамыз мына бір суреттерді жіберіпті, бұдан хабарыңыз бар ма?» деп сұрады жаңа әзірде өзім көріп шыққан күнтізбе суретін көрсетіп. Мен «мұны Есағаңнан бұрын көргем» дедім күліп. «Онда осыны зерттеп жазсаңыз дұрыс болар еді» деді. Сөйтіп, аталған мәселеге орай «Қазан бір, «қайғы» басқа» деген мақалам Túrkistan газетінде (16.05.2019) жарық көрді. Онда Э.Журабековтің тайқазанға қандай қатысы барлығы жазылды және осы мәселенің анық-қанығы жайында Н.Балқияұлының пікірі берілді. Кейін мақаланы Facebook әлеуметтік желісіне бөліскенімде бір әйел адам «Тайқазанның әкелуіне негізгі еңбек сіңірген адам Э.Журабеков еді, сіз мақалаңызда оның бәрін Н.Балқияұлына теліпсіз. Менде құжаттар бар. Қазір шетелдемін, келген соң көрсетемін» деп пікір қалдырды, бірақ әлі күнге хабарласқан жоқ...
Сонымен, міне кейінгі кезде әлеуметтік желілерде тайқазан мәселесі кімнің арқасында елге қауышқаны жайлы мәселе біраз сөз болып кеткен соң біз оның анық-қанығын білгіміз кеп, осы тайқазанның Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне басшылық жасаған азамат, қазір Алматы қаласында тұратын Нұридін Балқияұлымен кездесіп әңгімелескен едік. Енді соны ықшамдап берейік:
– Нұридін аға, кейінгі кезде ел арасында атақты тайқазанның елге қалай әкелінгені, оған кімнің еңбек сіңіргені жөнінде жиі әңгіме болып кетті. Біз сіздің тайқазанды әкелуге басшылық жасағаныңыздан хабарымыз бар. Соның жай-жапсарын өзіңізден естісек деп едік...
– Кезінде бұл мәселе туралы жаздым. «Айғақ» деген газетке шықты (қазір e-history.kz деген сайтта да тұр, «Қасиетті тайқазанның қайтарылуы туралы үзік сыр» деген мақала), бір кітабыма де енгіздім. Осы мәселе менің алдымнан да жиі шығады. Жұрт сұрап жатады, бір айтқаныңды қайталай беру де ыңғайсыз...
– Дегенмен мәселенің анығын біздің газет үшін тағы бір мәрте айтып берсеңіз...
– 1985 жылдың қараша айынан 1991 жылға дейін Қазақстан компартиясы Түркістан қалалық комитетінің бірінші хатшысы болып қызмет істедім және 1990 жылдың қаңтарынан 1993 жылға дейін Түркістан халық депутаттары Кеңесінің төрағасы қызметтерін қоса атқардым. Қалаға келгенімде ең алғаш назар аударған нәрсем аты әлемге белгілі Қожа Ахмет Ясауи кесенесі болды. Салынғанына неше дәуір өткен кесенені сақтау үшін реставрация жасау қажеттігін байқадым. Сондықтан жұмысты бастау үшін Қазақ қалпына келтіру жобалау институтының («Казпроект реставрация») директоры Б.Тұяқбаева мен бас инженерін арнайы шақырып, кеңес өткіздік. Кездесу барысында кесенеге байланысты қордаланған мәселелер мен алдағы атқарар іс-шаралар талқыланды. Негізінде, А.Ясауи кесенесіне байланысты бұрынырақта қабылданған Қазақстан Республикасы Министерлер кеңесінің арнайы қаулысы бар екен. Өкініштісі, ондағы белгіленген іс – шаралар толық орындалмаған. 1986 жылдың маусым айында қалаға арнайы сапармен сол кездегі Қазақстан басшысы Д. Қонаев келгенде өзге мәселелермен бірге Қожа Ахмет Ясауи кесенесін қалпына келтіру жөніндегі ұсыныстарымды айттым, ол кісі оны мақұлдады және кейін мені жеке қабылдап: «Көтерілген мәселе Орталық Комитеттің секретариятында қаралып, Министрлер Кеңесінің орындауына тапсырылды» деп еді, бірақ ол кісі басшылықтан кеткен соң мәселе шешілмеген күйінде қалды. Одан кейін Қазақстан басшысы болған
Г.Колбиннің сірә мәдени мұраларымызға жаны ашымағаны белгілі. Сол кездегі Республика министрлер Кеңесінің төрағасы Н.Назарбаев бірде Кеңес Одағы құрылыс министрімен бірге кесенені аралап келгенде: «Нұридін мына кісіні арнайы шақырып әкелдім, енді кесенені қалпына келтіруге жоғарыдан көмек болар» деген еді, өкінішке қарай ол да болмады. Сондықтан онымен Түркістан қаласының басшылығы айналыспаса басқа жол жоқ екенін көз жеткен соң Түркістан қаласы атқару комитетінің төрағасы Еркін Жорабековке арнайы комиссия құрып, «қасиетті тайқазан» тағдырымен шұғылдануды тапсырып, қаламыздың күрделі де, өзекті мәселелерін шешу үшін Түркістанның қала болып қалыптасқан жылын анықтап, ғасырлар тарихымыздың куәгері А.Ясауи кесенесін ЮНЕСКО жылнамасы тізіміне енгізу жұмыстарымен тікелей өзі айналыстым.
Негізі, тайқазанды Түркістанның 1500 жылдығы ЮНЕСКО көлемінде тойланса, соның себебімен оны кесенеге қайтарудың мүмкіндігі болар екен деп үміттендік. Көне шаһардың бір жарым ғасырлық мерейтойында келгендер Ясауи кесенесіне соққанда онда әйгілі тайқазан орнында тұрса елімізге үлкен абырой емес пе? Жалпы, бұл мәселемен бізден бұрын да айналысып әрекет еткендер болған. Республиканың тиісті басшылары арқылы Мәскеуге талай рет тайқазанды қайтару жөнінде өтініш хаттар жолданған. Сондай-ақ Қазақ Кеңестік Республикасы халық депутаттары Жоғары Кеңесі Президиумының төрағасы С.Ниязбековке, Мәскеуде бүкіл одақтың Жоғары Кеңес президиумының қысқамерзімдік төрағасы міндетін атқарған кезеңде (ол кезде сондай ереже-тәртіп болатын), қаладан құрамында Ұлы Отан соғысы ардагері, Кеңес Одағының батыры Есетов бар арнайы комиссия аттандырылып, ол кісіден тайқазанды қайтару туралы көмек сұралған. Оған түсіністікпен қараған Республика басшыларының талап-тілектеріне сәйкес КСРО мәдениет министрінің тапсырысына Эрмитаж галереясының директоры академик
Б. Пиотровский «Эрмитаждағы экспонаттар бүкіл Кеңес Одағы халықтарының ортақ бағалы байлықтарына жататындықтан «тайқазан» қайтарылмайды» деген жауабын өзгеріссіз жолдап отырған. Ал біз бұны білсек те алған бетімізден қайтқан жоқпыз.
– Тайқазанды елге әкелуге Өзбекәлі Жәнібеков басшылық жасады деген сөз бар, сол туралы не айтасыз?
– Жоғарыда айтып кетім ғой, бізден бұрын да тайқазанды елге қайтаруға талай кісілер әрекет етіп, жоғарыға хаттар жазған деп. Мүмкін, Өзбекәлі ағамыз да солай әрекет еткендердің қатарында болған шығар. Ал өзім бірде ол кісінің жеке қабылдауында болғанымда тайқазанды қайтару ұсынысымды салқын қабылдаған сыңай танытқандай болды. Тайқазан туралы ештеңе демеді, «Қазір Абайдың 150 жылдығын ЮНЕСКО көлемінде тойлауға күш салып жатырмыз, басты мәселе сол» деп қысқа қайырды.
– Сонымен, тайқазанды елге қайтаруға қалай әрекет еттіңіздер?
– Әр нәрсенің сәті түсетін уақыты болады ғой, біз заман өзгерісін оңтайлы пайдаландық деп ойлаймын. Себебі өткен ғасырдың 80-інші жылдарының соңына қарай еліміз нарықтық экономикаға көшті. Бұл жергілікті биліктегілерге өз бетінше әрекет етіп, өз мәселелерін өздері шешуге біраз жағдай жасады. Біз де өз қаламызда іскерлікке жол аштық. Соның арқасында аз уақыттың ішінде қалталы азаматтар пайда болды. Сондықтан біз жоғарыдан не береді деп қарап отырмай, түрлі істерге қаражат табуда өзімізден шыққан іскер жігіттердің жәрдеміне сүйендік. Олар басқа жұмыстармен бірге тайқазанды елге алып келуге де себін тигізді.
– Ал тайқазанды мен алып келдім деген Еркін Жорабековтің сөзіне қалай қарайсыз?
– Оның тайқазанды елге әкелудің басы-қасында жүргені рас, бірақ бәрін өзі шешіп, өзі әрекет еткен жоқ қой! Мәселен, мен қала басшысы ретінде рұқсат етпесем қаланың атқару комитетінің төрағасы болған адам менің рұқсатымсыз жұмысты тастап, апталар бойы Санкт-Петерборда жүре берер ме еді? Ал егер жұмысты қойып сонымен айналысамын десе, Ресейдегі музей басшысы көшеде жүрген адамның қолына дүниежүзілік мәні бар жәдігерлікті ұстатып қоя бере ме?
Басшы ретінде өзім Түркістан қалалық халық депутаттары кеңесі атқару комитетінің төрағасы Еркін Жорабеков, кәсіпкерлер Ә.Әбдіразақов, Б.Ирисметов тобын Мәскеуге Одақтық Мәдениет министрлігіне тайқазанды қайтару мүмкіндігін анықтауға арнайы жібердім. Сапарлары оң болды. Қала басшылығы атынан құзірет берілген Е.Жорабеков Одақ мәдениет министрі В.Захаровпен кездесіп, тайқазанды Эрмитаждан қайтару мәселесін көтерген. Ол тайқазанды қайтаруға болатынын айтады. Сосын жігіттер Ленинградқа аттанып, Эрмитажға барғанда академик Б.Пиотровский кезекті демалыста болғандықтан, қарсы алған Эрмитаждың жауапты қызметкері тайқазанның қайтарылмайтынын айтып, Мәскеуден келген «тайқазанды қайтарудан бас тарту» туралы ресми жедел хатты көрсетіп кері қайтарады. Арада біраз уақыт өткен соң
Б.Пиотровскийдің өзі Е.Жорабековке телефон арқылы қоңырау салып тайқазанның қайтарылуы оң шешілгені, енді тез келіп алып кетуді хабарлаған. Мұндай қуаныш хабарды ести сала, ол маған келіп «тайқазанды алып келуге өзіңіз барасыз ба?» деді. Мен оған «жоқ осы игі істің басы-қасында жүрген өздерің барасыңдар?» деп бұл жұмысты өзіне тапсырдым. Сөйтіп, жігіттер елге аман-есен тайқазанды жеткізді.
Тағы бір айта кететін жайт: Е.Жорабеков өзінің сұхбатында тайқазанды әкелгеннен кейін жұмыстан шығарылғанын айтыпты. Оған менің тарапымнан әдейі қысастық жасалған жоқ, атқару комитетінің төрағасы ретінде халыққа пәтер таратуда «бармақ басты көз қыстыға» жол берген. Мен жұмыстағы тазалық принципіме орай, өзіме жақсы таныс адамды заң алдында жасаған қылмыс үшін жазасын алуына қарсы тұрмадым.
Әңгіменің қысқасы, тайқазан 1989 жылы Түркістан қаласы басшылығының ерік-жігері арқылы өз тұғырына қонды. Оған өзімнің қандай себім тигенін жоғарыда айтып өттім. Мен жеке басымды ойласам Эрмитажға өзім барар едім ғой қазанды алып қайтуға. Тіпті, Е.Жорабеков «қазанды музейден шығару сәтін бейнетаспаға жазып алдық, көресіз бе?» деген де қызыққан жоқпын. «Әйтеуір елге аман-есен жеткіздіңдер ғой» дедім де қойдым. Сол бейнежазбаны көрген жігіттер «қазанды алып қайтуға барғандардың бәрі басына ала тақиясын киіп алыпты, тап оған барғандар біздің елдің емес, өзбек елінің атынан барғандай болыпты» деп реніш білдіргенде де, «е, мейлі, қазақ болсын, өзбек болсын – бәрі өзіміздің – қазақ елінің азаматтары ғой» дегенмін. Таласатын түгі жоқ, мұндай үлкен істі бір адамның басынан аяғына дейін өзі атқарып шығуы да мүмкін емес. Бірақ үлкен істе идея көтерген, ұйымдастырып, басшылық жасаған адамдар болады. Соны ұмытпағанымыз әділетті болады деп ойлаймын.
P.S. Жалпы, тарихты күштілер жазады деген тәмсіл бар. Әрине, ол баяғы заманға жарасатын шындық болар – өйткені кезінде кім күшті болса шындық та соның жағында болды, яғни тарихты жазып қалдырғандар ірі империялар болды. Бірақ барлық оқиғаның бүге-шігесіне дейін хатталып отырған бүгінгі дәуірде бұра тарту ұят қана емес, надандық. Демек, тайқазан мәселесіндегі шындық та өз орнында тұруы керек. Егер ел ретінде өзімізді сыйлайтын болсақ, тұлғалардың беделіне жығылмай, шындыққа – фактке жүгінуіміз тиіс.