Абылайхан ЖҰМАШ
Басынан дау арылмаған трансгендер спортшылар
Басынан дау арылмаған трансгендер спортшылар
Жаратылысына қарсы шығып, жынысын ауыстыру – мұсылман елдерінің қағидатына қайшы дүние. Десе де жынысын ауыстырғандарға үрке қарамайтын, оларға заңды түрде қолдау көрсететін елдердің қатары артпаса, кеміген емес. Бұл, өзге салаларды былай қойғанда, әлемдік спортта да трансгендерлердің көбеюіне себепші болып отыр.
Әйел бола тұра өзін ер адам сезінетіндер немесе еркек болып дүниеге келгенімен әйелдерше өмір сүретіндер ерте кездерден-ақ түрлі спорт жарыстарында бақ сынаған. Оларға қатысты даулы оқиғалар да жетіп-артылады. Әсіресе, Олимпиада ойындары және басқа да жоғары деңгейдегі спорттық бәсекелер кезінде трансгендерге қатысты талай рет шу шықты. Оның ішінде әйелдер арасында жарысқа түскен ер азаматтарға қатысты айтылған шағымдар мен айыптаулардың санында есеп жоқ. Алдымен солардың ең алғашқыларының біріне тоқталайық.
1949 жылы Лондонда әйелдер арасында өткен жарыста 100 және 200 метр қашықтықта жеңіске жеткен нидерландылық жеңіл атлет Фукье Диллема бір жылдан соң спорттан өмір бойына шеттетілді. Жеңімпаз спортшы 1950 жылдың тамызында міндетті жыныстық хроматин сынамасын тапсырудан бас тартып, оның 200 метрдегі 24,1 секундтық ұлттық рекорды да күшін жойды. Мұнан соң әйелдер спортында жеңіске жеткен спортшыларға қатысты күмән көбейді.
Кейін араға жылдар салып 1966 жылы жеңіл атлетикадан Еуропа чемпионы болған бірнеше әйел тест тапсырды. Нәтижесінде олардың бірнешеуінің ер адам екені белгілі болды. Бұл оқиға да жарысты ұйымдастырушыларға үлкен сын болды. Ал нақты Олимпиадалық ойындарда спортшының жынысын медициналық тексерістер арқылы анықтау 1968 жылдан бастап қолға алынды.
1960-70-жылдары жеңіл атлетикадан бөлек, теннис спортында ер азаматтардың әйелдер арасындағы өтетін турнирге қатысуы жиілеп кетті. Соның салдарынан көп жарыстарда әділетсіздік салтанат құрды. Мұның соңы үлкен жанжалға ұласты. Ісі сотқа дейін барған трансгендерлер арасындағы алғашқы беделді тенисшілердің бірі Рене Ричардс болды. Ол 1975 жылы жынысын ауыстырғаннан кейін араға бір жыл салып әйелдер арасындағы турнирлерде ойнай бастады. Оның жарыстағы көрсеткен нәтижесіне қарсыластары наразылық танытты. Кейін теннисшіден жарысты ұйымдастырушылар турнир алдында адамның жыныстық хромосомаларын анықтайтын тесттен өтуін сұрайтын болды. Бірақ Ричардс тест тапсырудан жалтарды. Содан соң оған US Open және өзге де турнирлерге қатысуға тыйым салынды. 1977 жылы Рене өзінің азаматтық құқығы бұзылғанын айтып сотқа бірнеше рет шағым түсірді. Көп өтпей, Нью-Йорк Жоғарғы сотының судьясы спортшының денесінен алынған сынақтан соң Ричардсты заңды түрде әйел деп таныды. Даулы мәселеде жеңіске жеткен 43 жастағы Рене мұнан кейін де теннистен әйелдер арасында өткен ашық чемпионаттарға қатысты. Алайда оған тағылған айыптаулар аз болмады.
Халықаралық жеңіл атлетика федерацияларының қауымдастығы 1992 жылы барлық спортшыларға қатысты жыныстық скринингті тоқтатты. Бірақ күмән туындаған жағдайда жарысқа қатысушының жынысын анықтап, тексерді. Ал 1996 жылы Халықаралық Олимпиада комитеті дүниежүзілік конференция барысында «Олимпиада ойындары кезінде гендерлік растау процесін тоқтату туралы» қаулы қабылдады. Араға 7 жыл салып ХОК жынысы бойынша трансгендерлердің Олимпиадаға қатысуына рұқсат берді. Осылайша бұған дейін халықаралық спорттық бәсекелерде басы талай мәрте дауға қалған трансгендерлерге уақыт өте келе бірқатар жеңілдік жасалды. 2015 жылғы нұсқауларға сәйкес, трансгендер әйелдерге өздерінің жынысын заңды түрде танудың қажеті жоқ екені, бірақ тестостерон деңгейін шектеуі тиіс екені айтылды.
2020 жылғы Токиодағы жазғы Олимпиада ойындарына қатысқан бірінші трансгендер әйел жаңазеландиялық ауыр атлет Лорел Хаббард төртжылдықтың басты додасында жүлде алмаса да, оның өнері, өмірі көптің талқысына түсті. 35 жасына дейін ер адам ретінде өмір сүрген Лорел 2012 жылы жынысын ауыстырған. Әйел ретінде алғаш рет 2017 жылы халықаралық ауыр атлетика жарыстарына қатыса бастаған. Сол жылы Хаббард әлем чемпионатында әйелдер арасында ауыр салмақтағы күміс медальді жеңіп алды. Араға бір жыл салып 2018 жылы ол Британдық Достастық ойындарына қатысты. Бірақ жарақатына байланысты сәтті өнер көрсете алмады.
Мельбурндегі Australian International және Australian Open 2017-де спортшы +90 келі салмақтағы атлеттер арасында серпе көтеруде 123 келіні және жұлқа көтеруде 145 келіні бағындырып, үздік деп танылды. Осылайша ол Жаңа Зеландиядағы халықаралық ауыр атлетика титулын жеңіп алған алғашқы транс әйел атанды. Турнирден соң Хаббардты сынаушылар көбейді. Ол жарыстарға қатысуға қойылатын талаптарға сай болса да, оның бәсекелестері Лорелдің жеңісін әділетсіз деп бағалады. Спортшылармен қатар Австралия ауыр атлетика федерациясының атқарушы директоры Майкл Уилан да Хаббардты жеңімпаз деп есептемейтінін айтты.
Аздаған жарақатынан соң Хаббард 2019 жылы Самоадағы Тынық мұхиты ойындарында екі алтын медаль жеңіп алды. Мұнан соң спортшы Самоа төрағасы Лоау Соламаламало Кенети Сио мен Самоа Премьер-Министрі Туилаеп Айоно Саилеле Малиелегаойдың да сынына ұшырады. 2020 жылы Римде өткен әлем чемпионатында Лорел Хаббард әйелдер арасында +87 кг салмақ дәрежесінде тағы да алтын медальді мойнына тақты. Бұл кезде де ауыр атлетке қарсы тараптар шабуылы толастамады. Жоғарыда тізбектеп өткен оқиғалардың бәрінде әйелдер спортында бақ сынаған трансгендер спортшылар жиі сынға ұшырағанын көруге болады.
Трансгендерлердің нақ көбейген шағы 1972 жылмен тұспа-тұс келеді. Өйткені дәл осы жылы бөтен ағзаны қондырған кезде иммунитеттің қарсылығын басатын «циклоспорин» дәрісі пайда болды. Осы препараттың арқасында талай операциялар сәтті өтіп, бұрын ағзаның жаңа органды қабылдамауынан жапа шеккен трансгендерлер еркінше ота жасата беруге мүмкіндік алған. Кейбір мемлекеттердің жыныс ауыстыруға заңды түрде рұқсат бере бастағаны да осы тұс. Сол елдердің алғашқысы – Швеция. Ал Қазақстанда жыныс ауыстыру 2009 жылдан бастап заңдастырылды.
Бір анығы, әлемде қанша трансгендерлер бар екені туралы нақты дерек жоқ. Өйткені көбіне аталған санаттағы адамдар өз ерекшеліктерін ашық көрсетпейді. Пластикалық хирургтарға жасалған өтініштердің санын және кейбір сауалнамалардан алынған мәліметтерді ескере отырып, әлеуметтанушылар олардың санын шамамен болжап, 112 миллионға жуықтайтынын айтқан.
Белгілі блогер Аршат Ораз трансгендерлердің жарыстарға қатысуы әйелдер спортына жасалған үлкен соққы деп есептейді.
– Трансгендерлердің әйелдер арасында өтетін жарысқа қатысуы әділетті емес. Өйткені жынысын ауыстырса да, олардың денедегі тестостероны өзгермейді. Мұндай биологиялық артықшылық әлбетте әйелдермен жарысқан кезде басымдыққа ие болады. Яғни өз құқықтарын алға тартқанымен, екінші жақтан әйелдер құқығын бұзып жатады. Сондықтан трансгендер спортшылар әйелдер арасындағы жарысқа қатыстырылмауы керек. Жарыстан бөлек шешінетін, жуынатын бөлмеде де қыздар трансгендер адамды көруден ыңғайсызданады екен. Психологиялық мәселелері де бар. Спортшыларға кері әсер етуі мүмкін. Әлбетте, жыныстық ориентация – әркімнің өз таңдауы. Бірақ спортқа араласпағаны жөн. Бәлкім, алдағы уақытта мұндай спортшыларға бөлек жарыстар ұйымдастырылатын шығар, – дейді ол.
Көптеген спорт мамандары мен спорт сарапшылары әйелдер арасында трансгендерлердің сынға түсуі ақыл-ойға қонымсыз деп сын айтқанымен, әлемдік спортта бұл үрдіс кең етек жайып, белең ала бастаған. Дегенмен алдағы уақытта трансгендер спортшыларға қатысты шешім әлі сан мәрте өзгеруі мүмкін.