ҚР Президентінің билік тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері жөніндегі ҮНДЕУІ
ҚР Президентінің билік тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері жөніндегі ҮНДЕУІ
Құрметті қазақстандықтар!
Сіздердің назарларыңызға еліміз үшін аса маңызды, тағдырлы мәселені ұсынбақпын. Бұл – Конституция мен заңдарға өзгерістер енгізу. Біздің алдымызда билік тармақтарының өкілеттіктерін қайта бөлу міндеті тұр. Қазір заманның дидары өзгерді. Біз де өзгеруге тиіспіз. Сол себепті, мемлекеттің басқару жүйесін де жаңғыртатын кез келді. Мен елдің мүддесі мен заманның талабын, ұрпақтың болашағын ойлай отырып осындай байлам жасадым. Арнайы құрылған жұмыс тобы атқарылған істерді баяндады. Реформа екі негізгі бағыт бойынша іске асады. Біріншіден, Президенттің әлеуметтік-экономикалық процестерді реттеудегі біршама өкілеттіктерін Үкіметке және басқа да атқарушы органдарға берген жөн. Сонда бұл салаға Үкімет, министрліктер және әкімдіктер толықтай жауап беретін болады. Өкілеттіктерді беру тиісті заңдарды өзгерту арқылы іске асады. Бұл өзгерістерді Үкімет қазіргі Парламенттің сессияның аяғына дейін Парламентке енгізуі тиіс. Екіншіден, одан да күрделі міндет – билік тармақтары арасындағы қарым-қатынасты конституциялық деңгейде теңгерімді ету. Осы реформаның аясында Үкіметті жасақтаудағы Парламенттің рөлін күшейтеміз. Парламент сайлауында жеңген партия Үкімет құрамын анықтауға түбегейлі ықпал ететін болады. Бұл министрлер кабинетінің өкілетті билік алдындағы жауапкершілігін арттырады. Тиісінше, биліктің заң шығарушы тармағының атқарушы билікке бақылауын күшейтеді. Айтылған екі бағыттың қай-қайсысы да жауапкершілік пен кәсібилікті арттыру арқылы мемлекеттік басқару тиімділігін күшейтеді. Жұмыс тобы барлық сұрақтарды жан-жақты зерттеп, қоғамдық талқылауға шығару үшін ұсыныстар жиынтығын әзірлеуі қажет. Құрметті қазақстандықтар! Мен сіздерге еліміз үшін қағидатты мәселе бойынша қайырылып отырмын. Бұл – мемлекеттік билік тармақтарының арасындағы өкілеттіктерді қайта бөлу. Менің өкіміммен арнайы Жұмыс тобы құрылды. Олар жаман жұмыс істеген жоқ. Мен топтың жұмысы туралы есепті тыңдадым. Алдағы реформа біздің дамуымыздың қисыны мен тұтастай қазіргі заманғы даму қисынына арқа сүйейді. Негізгі мәні – Президент өзінің бірқатар өкілеттігін Парламент пен Үкіметке береді. Күшті президенттік вертикаль бізге мемлекет қалыптастырудағы орасан қиындықтарды еңсеру барысында қажет болды. Бұл уақытында өзін ақтады. Біздің барлық жетістіктеріміз дәл осы жүйе кезінде жүзеге асырылды. Бұл реформа басқару жүйесінің тиімділігін арттыруды көздейді. Біз жаңа мемлекет, жаңа экономика, жаңа қоғам құрдық. Біз іргесін қалаған даму траекториясының дұрыстығын тарихтың өзі қуаттап отыр. Тәуелсіздігіміздің 25 жылдығын атап өткен кезде біз өзіміздің табыстарымыз туралы, оның ішінде билік құрылымдарының, президенттік жүйенің жұмысы туралы айттық. Алайда әлем бүгінде көз алдымызда өзгеріп жатыр. Қоғамдық үдерістердің жылдамдығы мен күрделілігі Қазақстанда да артып келеді. Қазірдің өзінде біз алдағы кезең алдымызға міндетті түрде көлденең тартатын жаһандық және өңірлік сын-қатерлерге қалай қарсы тұратынымызды ойластыруға тиіспіз. Ұсынылып отырған реформаның мәні билік өкілеттіктерін сарабдалдықпен қайта бөлуде, тұтастай саяси жүйені демократияландыруда жатыр. Президент үшін жаңа жағдайларда стратегиялық функциялар, жоғарғы арбитрдің биліктің тармақтары арасындағы қатынастардағы рөлі басым болады. Мемлекет басшысы, сондай-ақ, сыртқы саясатқа, ұлттық қауіпсіздік пен елдің қорғаныс қабілетіне күш-жігер жұмылдырады. Бұл ретте Үкімет пен Парламенттің рөлі айтарлықтай күшейеді. Аталған жұмыс екі шешуші бағыт бойынша жүргізілетін болады. Біріншіден, Президенттің әлеуметтік-экономикалық үдерістерді реттеу жөніндегі заңымен бекітілген өкілеттіктерінің айтарлықтай бөлігін Үкімет пен басқа да атқарушы органдарға беру керек. Аталған салаға толық көлемінде Үкімет, министрліктер мен әкімдіктер жауап беруі тиіс. Өкілеттіктерді беруді тиісті заңдарға өзгерістер енгізу есебінен қамтамасыз етуге болады. Үкіметке немесе Парламентке беруге болатын 40 шақты өкілеттік бар. Бұл түзетулерді қабылдау үшін Үкімет Парламентке үстіміздегі сессияның аяғына дейін басым ретпен енгізеді. Екіншіден, бұдан да күрделірек міндет – билік тармақтары арасындағы қарым-қатынастарды конституциялық деңгейде теңгеру. Парламенттің Үкімет жасақтаудағы рөлін күшейту, Министрлер Кабинетінің депутаттар корпусы алдындағы жауапкершілігін арттыру маңызды. Парламенттік сайлауларда жеңіске жеткен партия Үкіметті жасақтауға шешуші түрде ықпал ететін болады. Осыны басшылыққа ала отырып, Үкіметтің өкілеттігін бұрынғыдай Президенттің емес, жаңадан сайланған Мәжілістің алдында тоқтатуы заңды болмақ. Үкімет мүшелеріне Парламент палаталары тарапынан сенімсіздік білдіру тәртібін оңайлату қажет. Ол биліктің заң шығарушы тармағының атқарушы тармаққа бақылау жасауын күшейтпек. Үкіметке, ол сол үшін толық жауапкершілікте болатындай, мемлекеттік бағдарламаларды бекітуді тапсыру орынды болмақ. Үкіметтің өзіне оның құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдарды құру мен тарату құқығын беруге болады. Президент Үкімет пен Премьер-Министрдің актілерінің іс-әрекетінің күшін жою болмаса тоқтату құқығынан бас тарта алады. Мұның бәрі атқарушы мемлекеттік органдар мен оның басшыларының жауапкершілігін арттырып, қажетті өкілеттіктер береді. Заң күші бар Президент жарлықтарын қабылдау мүмкіндігі туралы норма көкейтестілігін жойды. Жергілікті атқарушы билікке қатысты Парламенттің рөлін күшейту ұсынылады. Оның сыртында Конституциялық Кеңестің, сот жүйесі мен прокуратураның қызметін жетілдіру туралы мәселені қарастыру талап етіледі. Сонымен бірге, бізге өз конституциялық құрылысымыздың бұлжымастығына сөзсіз кепілдік қажет. Жұмыс тобы одан әрі де жұмыс істей беретін болады, олардың осы мәселелерді жан-жақты зерттеп және одан арғы қоғамдық талқылау үшін ұсыныстар пакетін дайындауы қажет. Ұсынылып отырған бағдарлама үш міндетті шешуге жағдай жасайтын болады. Біріншіден, көптеген жылдарға күні бұрын саяси жүйе тұрақтылығының қорын жасау. Екіншіден, Үкімет пен Парламенттің рөлін арттыру қазіргі заманғы сын-тегеуріндерге жауап қайтарудың неғұрлым тиімді механизмін бермек. Иә, бұл басқарудың неғұрлым күрделі жүйесі, бірақ қоғам да неғұрлым күрделі бола түсті. Мен Президент ие өкілеттіктердің айтарлықтай бөлігін беруге саналы түрде барып отырмын. Мен мұны жалғыз ғана мақсатпен – елді басқарудың неғұрлым тиімді, орнықты, заманауи жүйесін құру үшін жасап отырмын. Үшіншіден, әлемде мемлекеттік құрылыстың әмбебап моделі жоқ. Бәрі де ізденіс үстінде. Халықаралық тәжірибе шеңберінде іс-қимылдар жасайтын мәселелер бола тұрса да, біз өзіміздің, кейде ерекше шешімдерімізді таба отырып, мемлекеттік құрылыстың бөгде модельдерін көшіріп алумен ешқашан айналысқан емеспіз. Біз ұсынып отырған реформа ең алдымен өз тәжірибемізге және Қазақстанның өзінің қажеттіліктеріне арқа сүйейді. Реформалар бағдарламасы – ол Қазақстан қай бағытта жүреді деген сауалға біздің жауабымыз. Жауап айқын және дәйекті – демократиялық даму жағына қарай. Ұсынылып отырған шаралардың маңыздылығын ескере отырып, мен жарияланатын конституциялық реформалардың жобасын жалпыхалықтық талқылауға ұсыну жөнінде шешім қабылдадым. Тиісті Жарлық шықты. Мұның бәрі елдің болашақ дамуына жауап береді және Бес институттық реформаға сәйкес келеді. «Ашық Үкімет» атты бесінші пункт дәл осы өкілеттіліктерді елеулі түрде қайта бөлуді қарастырған болатын. Биліктің барлық тармақтары тиімді және жауапкершілікті жұмыс істеуі үшін олардың арасында тиісті тепе-теңдіктер мен арасалмақтар құру маңызды.