«Біз барғанда адам көп еді, әсіресе жастар. Сол көптің ішіне кірген бойда Гүлшат екеуіміз бір-бірімізді таппай қалдық. Топ болып ән айттық. Әлі есімде, көп адам жиналып тұрғанда толқын сияқты тербеліп, алға қарай шығып кетіппін. Бір уақытта бәрі тоқтап қалды. «Не болды?» деп қарағанда, бері қарай жүгіріп келе жатқан солдаттарды көрдік. Бәрі бұрылып қашып жатты. Ал мен не істерімді білмей, аңтарылып тұрып қалыппын. Артынан қашу керек екенін түсініп, енді бұрыла бергенімде шалынып құладым. Сол кезде екі жағымнан екі курсант көтеріп алды. «Өзім жүремін» деп біреуінің қолын қаққанымды білемін. Негізі, олар үшеу болыпты. Олар мені артқа қаратқан жоқ. Әйтеуір, жоғары қарай жүріп келе жатқанымды білемін», – деп еске алады Анар Рақымжанова.
Жастарды алаңнан қуу үшін әскерилер оларды соққыға жығып, жазалағаны, аяусыз жаншылып, күшпен басылғаны тарихтан белгілі. Кейбірін оқудан, жұмыстан шығарып, қудалап, қылмыстық жауапкершілікке тартқан. Арада қанша уақыт өтсе де, сол ызғарлы сәт кейіпкеріміздің көз алдында.
«Көлікке кірсем, тек қыздар екен. Негізі, бізді ұстаған қазақтар болды. Іші адамға толған кезде бір үлкен кісі кіріп, сөйлегені есімде. «Өңкей қазақтың қыздары отыр. Ал сендер қазақтың жігіттері екенсіңдер. Қыздарды босатыңдар» деді. Кім екені есімде жоқ. Құрметті, белгілі кісі болды ма екен деп ойлаймын. Сосын ол кісіні автобустан түсіріп жіберді. Сонда «Қыздарға қолдарыңды тигізбеңдер. Босатыңдар» деп тағы айқайлады. Бірақ өкінішке қарай, ол кісінің айтқаны орындалған жоқ», – дейді кейіпкеріміз.
Қаскелеңдегі полиция бөліміне апарды
Содан қыздарды Қаскелеңдегі полиция бөлімінің жертөлесіне апарып қамап, тергейді. Содан кейін алдынан, қырынан суретке түсіріп алған. Ұстап әкеліп жатқан адамдардың көптігі соншалық, жертөледе орын қалмайды. Бірақ қыздарды көп ұстамай, жібереді. Босатқан кезде қалтасында бір тиыны қалмаған, қолсөмкесі құрбысында кеткен Анар не істерін білмей тұрғанда, сұрақ-жауап алған кісі келіп, «Қарындасым, жолыңа ақшаң бар ма?» деп сұрайды. «Жоқ» деген жауапты естіген соң, қолына бір сом ұстатады. «Қазақ жігіті деп ойлаған едім. Өйткені бізбен қазақша сөйлесті. Бірақ сол жердегі қыздар оның ұйғыр екенін айтты» деп еске алады өзі.
Тергеуші берген қаражатқа бес қыз Алматыға жетіп алады. Жатақханаға жеткен соң артынша құрбысы Гүлшат та келеді. Анарды алып кеткен күні құрбысы да ұсталған болатын. Ол Фрунзе аудандық полиция бөліміне жеткізіледі. Орыстардың қолына түскен ол басынан қатты соққы алған.
«Қыздарды шашынан ұстап, қабырғаға соққан екен, құрбымның көзі ісіп кеткен, мүлдем ашылмайды. Үсті-басының бәрі көгерген. Басынан жарақат алып келді. Қазір де соның салдарынан басы ауырады. Денсаулығы жоқ. Оны кейін жұмыстан шығарып жіберді. Сөз байласып жүрген жігіті Қадыр Төлеубаев та Желтоқсан оқиғасына қатысқан. Оларды Боралдай жаққа апарып, үстіндегі киімдерін, етігін шешіп алып, шұңқырға «төккен» екен. Сөйтіп, жалаңаяқ, көйлекшең күйі жаяулатып тұратын жеріне әрең жеткен. Сырт киімінің төсқалтасында құжаттары кетіп қалыпты. Содан ол да, құрбым да біраз уақыт жұмысқа орналаса алмады. Кейін екеуі үйленді», – дейді Анар Рақымжанова.Кейіпкеріміздің ағасы Ерлан да сол күні милицияның қолына түскен екен. Олардан әзер құтылған соң дереу қарындасын іздеп келеді. Сөйтіп, бауырлар желтоқсанның қаһарлы күнінде қуана табысады. «Балаңа дұрыс тәрбие бермедің» деп әкеме сөгіс жариялады...» Анар Рақымжанованың әкесі, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын Төлеген Рақымжанов ол кезде мектеп директоры болатын. «Балаңа дұрыс тәрбие бермедің» деп әкесіне сөгіс жариялап, өзін 5 жылға дейін оқуға түсу құқығынан айырады.
«Құрылыста жұмыс істейтінмін. Жұмыстан шығарған жоқ. Себебі жұмыста жақсы жағымнан көрінген соң бастығым, украин әйелі Анна Кунина деген кісі мені қорғап, алып қалды. Бірақ маған бес жыл оқуға тапсыра алмайтын қаулы шығарды. Кейін билетімді алып қойып, комсомолдан шығарды, ақшамызды кесті. «Жоғары разряд берілмесін» деп бұйрық берген», – дейді.Анар Рақымжанова Еңбек ауылындағы 8 жылдық мектепте, кейін нағашыларының ауылындағы мектепте білім алған. Содан кейін бір жыл Семей қаласында жұмыс істеп, 1985 жылы Алматыға ауысады. Сол жақта құрылыс басқармаларының бірінде жұмыс істейді. Алматыдағы Қыздар педагогикалық институтына тапсырайын дегенде құжаттарын жоғалтып алады. Бұл 1986 жыл болатын. Осы жылы қыста «Желтоқсан оқиғасына» қатысқаны үшін жазаланып, өзі айтқандай, бес жылға дейін жоғары оқу орнына түсу құқығынан айырылды. Осылайша, мұғалім болуды армандаған қыз өмірінде түрлі жағдайлар болып, сол күйі оқуға түсе алмай қалады. Десе де, алаңға барғанына еш өкінген емес.
«Маған елімнің, жерімнің тыныштығы керек. Халқыма бейбіт өмір тілеймін. Балаларым бақытты болса деймін. Байлыққа, атаққа көп қызықпайтын адаммын. Өткен өмір қайта айналып келмейді. Сондықтан өткенге өкінбеймін. Желтоқсан біраз дүниені өзгертті. Ол кезде қателеспесем, екі-ақ қазақ мектебі болды. Балабақша да аз еді. Осы оқиғадан кейін жағдай ақырындап қалпына келіп, қазақ мектептері көбейе бастады. Желтоқсанның ызғарлы күнінде қаншама жас азаттық жолында жанын қиды. Тірі қалғандарының көбінің бүгінде денсаулығы жоқ. Жағдайы мәз емес. Қаншама адам мүгедек болып қалды. Бойында бұрынғы үрей әлі күнге дейін қалып қойған адамдар бар. Олар әлі де қорқып, соны айта алмай жүр. Кейбірі баспанасыз. Сондықтан Үкімет жеңілдік жасап, оларға көмек көрсетсе екен. Сонымен қатар «Желтоқсан көтерілісі» деген статус берілсе деймін», – дейді кейіпкеріміз.
«Желтоқсан жақындағанда біртүрлі сезімді бастан кешемін...»
Анар Рақымжанова бүгінде Алматы қаласында тұрады. Жолдасы екеуі бір ұл, бір қыз тәрбиелеп өсіріп, немере сүйіп отыр. Жолдасы да Желтоқсан оқиғасына қатысқан. Оны кезінде 33-баппен жұмыстан шығарған екен.
«Желтоқсан айы жақындағанда жолдасым «Анар, сен желтоқсанды жарата қоймайсың ғой, иә» деп айтады. Жүрегімді ауыртатыны рас. Қанша уақыт өтсе де, сол талай жасты тоңдырған кезең еске түсіп, жанға батады. Өйткені онда менің жастығым жатыр. Жүрегімде қалып қойған сол бір оқиғаны ұмыту мүмкін емес. Сондықтан желтоқсан айы жақындағанда тілмен айтып жеткізе алмайтын біртүрлі сезімді бастан кешемін», – дейді кейіпкеріміз.Анар Рақымжанова мұрағаттан сол кездегі құжаттарын тауып, былтыр ғана ақталғанын жеткізді. Құрбысы Гүлшат Төпенованы көп жылдардан кейін іздеп тауып, сөйлескенін айтады. Желтоқсанның ызғарлы күні Брежнев атындағы алаңда түсірілген көпке таныс сурет туралы кейінірек білген екен. «Видеоны көрген кезде өзімнің кетіп бара жатқанымды алғашында байқамаппын», – дейді ол. Суреттегі бейнені өзінен бұрын құрбысы Гүлшат таныған болатын. Теледидардан Желтоқсан оқиғасы туралы бейнежазбаны көрсеткенде Анарды көрсетіп, «Міне, бұл – менің құрбым» деп, мақтанышпен айтып жүреді екен.
Эльмира ЖАҚСЫБАЙҚЫЗЫ