Түркияда 25 жыл бойы заңгер болып жұмыс істеген Нұрабдуллах Жәдік қазір адвокат қызметін атқарады. Одан бөлек, үлкен кірісті жеке кәсібі тағы бар. Көпшілік бәрінен бұрын Нұрабдуллахтың Түркияға ем-дом алуға барған қазақтарға үйін тегін беретінін мақтана айтады. Соңғы төрт жарым жылда Ыстанбұлға дертіне шипа іздеп барған 50-60-қа жуық қандасына қол ұшын созған ол «Онсыз да қиналып жүрген бауырларым Түркияға келгенде баспана іздеп, шарқ ұрып, ешкімге жалтақтамауы керек» дейді. Алдағы уақытта Қазақстанда кәсіп ашқысы келетін қандасымызға хабарласып, әңгімеге тартқан едік.
– Осыдан 70 жыл бұрын Түркияға үдере көшкен қазақтарға құжат рәсімдеу кезінде тегін түрікше жазу міндеттелгенін білеміз. Бірақ сіздің атаңыздың өз тегін қалай сақтап қалғаны бізге қызық.
– Мен Керей, оның ішінде Жәдік руынан тараламын. Жетпіс жыл бұрын Түркияға көшіп келген кезде ресми өкілдер «Тегіңізді қалай жазайық?» деп сұраған кезде атам «Бізді қалың жұрт «Жәдік» деп айтады. Солай жазыңыз» деген. Олар «Өзтүрік» деп қой, мынаны қой, ананы қой» деп бізбен ешбір байланысы жоқ есімдерді атап шықса да, атам оған көнбеген. Осылайша, түрік жеріне табаны тиген 1 850 қазақтың ішінде атам тегін өз руының атаумен жаздыртып алған. Мен 1965 жылы Нигде провинциясына қарасты Алтай ауылында дүниеге келдім. Ондағы қазақтар көбіне егіншілік, малшылықпен айналысқанымен, көп пайда таппайтын. Әсіресе, балаларды оқытудың мехнаты көп еді. Оларды көлікке тиеп алып, 60-70 шақырым жерде орналасқан білім ордасына апарып, алып қайтатын. Болашағымыздың жарқын болғанын қалаған әке-шешем мен бес жаста болғанда бізді Ыстамбұл қаласына көшіріп әкелді. Мен мұндағы Ыстамбұл университетінің заң факультетінде білім алдым. Сосын Германияның Кельн университетінде құрылыс инженері мамандығы бойынша тағы оқыдым. Түркия үкіметінде 25 жыл заңгер болып жұмыс істедім. Зейнетке шыққаныма үш жарым жыл болса да үйде қол қусырып отырғаным жөн болмас деп адвокат қызметін атқарып жүрмін. Одан бөлек, Германияда бірге оқыған досым екеуміз айналысатын жеке кәсібіміз бар. Құрылыс нысандарына қалып құю ісімен айналысамыз. Жеке фабрикамыз бар. Астанада осы жазда ашылған жаңа мешітті салған түркиялық Sembol Construction-ға сол мешіттің құрылысына қажет қалыптарды әзірлеп бергенбіз.
– Сізді танитын көпшілік алдымен сіздің Ыстанбұлға ем-дом алуға барған қазақтарға үйін тегін беретініңізді алға тартады. Бұл қажеттілік қайдан туындады? Кім себепкер болды?
– Ыстамбұлда әке-шешем салып кеткен үш қабатты үй бар. Одан бөлек, басқа да үйлеріміз бар. Бүгінде әке-шешем өмірден озып кетті. Олар тұрған үйден адам үзілмесін, келіп қонған адам оларға дұға жасасын деген мақсатпен сол үйге жөндеу жұмыстарын жүргізгенмін. Бірде Қазақстаннан осында ем алуға келген бір қазақтың қиналып тұрғанын байқап: «Бері кел! Міне, жататын орның мынау, тамақ пісіретін жерің анау. Ет сатып аламын десең, дүкен әне тұр. Кілтің міне» деп оны сол үйге кіргіздім. Сосын одан не қажеттің бәрін біліп алып, ертесі мұздатқыш, үтік секілді дүниелерді сатып әкеліп қойдым. Интернет қостырдым. Жалпақ тілмен айтқанда, жағдайдың бәрін жасап қойдым. Осылайша, ол үйге тұрақтайтындардың қатары көбейді. Айта кетерлігі, ол үйге Қазақстаннан, Моңғолиядан, Шығыс Түркістаннан келген қазақтар ғана тұрақтайды. Олардың маған тіпті туыс болуы да міндетті емес. Қазақ аты болса болғаны. Ойланбай, үйіме кіргіземін. Қазақтан басқасында не шаруам бар (күліп)?! Сондай-ақ, Зуқа батырдың немересі Арыстан Тосын мен журналист, жазушы Қызырбек Гайретуллахтың қазақтарға сіңірген еңбегі, атқарған қызметі маған үлгі-өнеге. Сондықтан өзінен гөрі өзгенің қамын көбірек ойлап, мұқтаж жандарға сүйеніш бола білген олар секілді мен де «Ауруына шипа іздеген жанға қайтсем де көмектесемін» деп шештім.
– Сонда ол үйіңіз ем алуға келгендерге арналған қонақүй іспетті ме?
– Қонақүй деп атамас едім, себебі қазақтар ғана тоқтайтын болғандықтан онда ет асатын, манты әзірлейтін арнайы ыдыстар бар. Ал қонақүйде ондай нәрселер болмайды ғой. Сосын онда тұрақтаған қазақ өзін бөтен сезінбесін, өзінің жекеменшік үйі секілді көрсін деп барлығын реттестіріп қойғанмын. Сосын үйді жалға берген күннің өзінде одан түскен ақшаны не істеймін? Оның берген 5-10 теңгесі маған не болады? Біз үшін бұл түк емес. Ол үй әке-шешемнен қалған баспана болған соң ол үйге тұрақтағандар сол кісілерге дұға жасаса болғаны, маған басқа ештеңе керек емес. Жарық, су, газ, интернеттің ақысын да өзім төлеймін. Қай әуежайдан түсетінін сұраймын, қолым бос болса өзім күтіп аламын. Үйге алып келемін. Сосын қолдарына сим-карта беремін, олар оны телефондарына орнатып, осындағы клиника дәрігерлерімен хабарласа алады. Сондай-ақ бізбен байланыса алады. Клиникадан қайтарда үйді таба алмай, әлекке түссе әпкем көмекке келеді. «Мен осындай жерде адасып қалдым. Көшедегілерге түсіндірейін десем, тілім жетпейді. Сіз түсіндіріп беріңізші» деп әпкеме хабарласады. Ал таба алмай жатса, әпкем оларға мекенжайды смс-пен жіберіп, «Осында алып келсеңіз, өзім күтіп аламын» деп көмегін аямайды. Мен бәріне емес, Ыстанбұлға емделуге келгендерге ғана жағдай жасаймын. Онсыз да «Қайтіп жазыламын?» деп бас қатырып жүрген олар жатар орын іздеп, жалтақтамасын деп барлығын тазалап, дайындап қоямын. Осында келгендердің қонақүйді қымбатсынып, құны арзан орын таба алмай, сабылып, әрбіріне жалынып жүргенін талай рет көрдік. Олар осында келгенде біріншіден тіл, екіншіден ақша жағынан қиналады. Қанша жерден біраз ақша жинап келсе де, жүріп-тұрғанына қыруар ақша кететіндіктен, жеме-жемге келгенде қаражатын жеткізе алмай қиналатындарды да көзім көрді. Менің көмектесуіме себеп болған тағы бір жайт – кезінде әке-шешеміз түрік тілі мен қазақ тілі қанша жерден ұқсас болса да, түріктерге айтқысы келгенін ұқтыра алмай талай әлек болатын еді. Сондай кезде біз олардың аудармашысы болып қасында жүретін едік. Қазақстаннан келгендер де түрік тілін білмегендіктен, сұрағысы келгенін түсіндіре алмай, дал болады. Жалпы, Қазақстандағы бауырлардың бірнеше шет тіл білетіні қуантады. Әсіресе, ағылшын тілін жетік меңгергендеріне риза болдым. Бірақ Түркияда ағылшынша түсінетіндер аз. Сондықтан біріншіден, тіл мәселесіне бас қатырмасын, екіншіден өзім заңгер болғандықтан заңды білмегеннен қателеспесін, үшіншіден, жатар орын іздеп шарқ ұрмасын деген мақсатпен бұл іске саналы түрде кірістім. Ұлтымыз, қанымыз бір болғандықтан оларға қол ұшын созбау мүмкін емес. Жалпы, қазақ бауырмал халық қой. Қазақстандағы бауырларға Түркиядағы біздің де бауырмал екенімізді көрсеткім келді.
– Осы уақытқа дейін ол үйге қанша қазақ тұрақтады?
– Төрт жарым жылдың ішінде 50-60 адам осында тұрақтап, тиісті ем-домын алып, жазылып кетті. Тек Алмалы өңірінен келген, жаман ауруға шалдыққан бір әйелді елге ерте қайтаруға мәжбүр болдым. Алғаш келгенде химиотерапиядан өткен оның жағдайы жақсарған-тын. «Бала-шағамды сағындым» деген соң Қазақстанға қайтып оралған еді. Бірақ онда жағдайы күрт нашарлап, осында қайта келіп, ем-дом алды. Бірақ емдеу процесі оның жанына дауа, тәніне шипа болмаған соң дәрігер маған хабарласып: «Мына кісінің ары кетсе екі апта ғұмыры қалды. Бұдан былай химия қабылдай алмайды. Мұнда қайтыс болса, Қазақстанға жеткізу оңай емес екенін біліп тұрсыз. Сіз – заңгер, адвокат ретінде ертең бізге дау салмаңыз. Дұрысы, дереу елге қайтарғаныңыз жөн», – деді. Ол әйелмен ере келген анасына жағдайдың бәрін түсіндіріп: «Сізді қуғандай көрмеңіз. Абзалы, бала-шағасының қасына апарғаныңыз дұрыс» дедім. Әлі үш апта емделеміз деп келген олардың билетін дереу ауыстыртып, елге қайтардым. Қазақстанға барған соң бала-шағасын иіскеп, ақырында екі күннен соң жан тәсілім етті. Тағы бір уайымдатқан жайт, Моңғолиядан Қазақстанға көшіп келген бір әйел өкпесін ауыстыру үшін осында келген болатын. Донор ретінде Түрікменстаннан туысы арнайы келді. Ол туысының ұлты – қарақалпақ екен. Екеуі неше күн тексерілсе де, ақырында дәрігерлер екеуінің туыс екенін дәлелдей алмады. Сталиннің тұсында Түркіменстан, Өзбекстан Моңғолияға шашырап кеткен олар бір-бірін туыс деп жаны шығып, жақын тартып тұрса да бұл істен ештеңе өнбеді. Ақыры, ол өкпесін ауыстыра алмай елге оралды. Онымен сөйлесіп тұрамын. Әлі донор таба алмапты. Үкіметтің қарауындағы мекемелерге тексеріліп, донор табылып қалар деп күтіп отыр. Негізі, олар Қазақстанда жүріп-ақ клиникамен өздері байланыс орнатады. Көбі түрлі диагнозбен келеді, ал кейбірінің Қазақстандағы дәрігерлер нақты диагноз қоя алмағаннан жан ұшырып, шарасыз күйге түскенін байқайсың. Олардың күдігін сейілтіп, сенімін арттыру үшін қолымыздан келгеннің барлығын істейміз. Арасында «Мен қыдырып келген едім», «Оқуға келіп едім» деп хабарласатындар да бар. Бірақ оларға «Ренжімесең, басқа орын тауып аларсың, жаным» деп көмектесе алмайтынымды жылы жеткізуге тырысамын. Өйткені олар оқуға келсе бір емес, екі-үш жылға тұрақтайды. Ал қызық іздеп, қыдырып келген мен жаны қиналып, емделуге келгеннің қайсысына қарайласу қажет екенін айтпаса да түсінікті. Емделуге келгендердің кейбірі он бес күн, ал енді бірі бір айға тұрақтайды. Үш күннің ішінде тексерістен өтіп үлгеретіндер де бар. Ауруы асқынған кейбірі үйде Қазақстаннан келген басқа емделушілер тұрып жатқандықтан біраз уақыт күтуге мәжбүр болды. «Қолымыздағы ақшамыз түгесіле бастады. Қайтейік енді» деп хабарласқанда жүрегім ауырады-ақ, бірақ ол үйдегі басқа бауырымның ем-домы бітпей жатып, екіншісін қалай кіргіземін? Дегенмен көмек сұраған әрбірінің бетін қайтармауға тырысамын. Көбі «Осы уақытта келсек, үй бос бола ма?» деп алдын ала хабарласады. Бірдей уақытта келмес үшін қашан босайтынын нақтылап алып, өзім қайта хабарласамын. Емделушілерден бөлек, әкесі не анасы жоқ немесе екі қамқоршысынан да айырылған студенттерге де көмектесіп тұрамыз. «Осында оқуға келген едім. Қиналып жүрмін, жағдайым болмай тұр. Маған көмектесе аласыздар ма?» деп хабарласқандардың қолын бос қайтармаймыз.
[caption id="attachment_205789" align="alignnone" width="1200"]
Әпкелері мен бала-шағасының ортасында.[/caption]
– Әпкеңізден бөлек, мұндай игі істі қолдап жүрген қатарластарыңыз бар шығар?
– Әрине. Кезінде Оспан батырмен бірге Шығыс Түркістан Республикасын құруға бар күшін сарп еткен Жанымхан Тілеубайұлының немересі Бешір Жаналтай үнемі қасымнан табылады. Оған «Мына кісілерді ана бір жерге апара аласың ба?», «Бір-бірін түсіне алмай жатса керек. Аудармашы бола аласың ба?» деп хабарлассам, ол сөзімді екі етпей жүгіре жөнеледі. Ұлтшыл азамат. Екеуіміз бала күннен бірге өскендіктен, аға-бауырдай етене араласамыз. Ешқашан бір-біріміздің сөзімізді жерге қалдырған емеспіз. Әрі-беріден соң Қазақстаннан келген қазақ екеуімізге де бөтен емес қой. Сосын туыс емес екі қазақтың бір-бірін бауырындай көруі Қазақстанда да бар ғой. Мен биыл Қазақстанға бірінші рет ат басын тіреп, жиырма бір күн бойы бес өңірді асықпай аралағанмын. Сол кезде Қытаймен шекаралас жерде орналасқан Алмалы өңіріндегі таудың маңын 4-5 сағат атпен араладым. Қарасам, тау басында бір жігіт отыр екен. Қасына барып: «Еу жігітім! Тау басында неғып отырсың?» десем, амандасып, хал сұрасып, тау етегінде жайылып жүрген сиырларға бас-көз болып отырғанын айтады. «Қанша сиырың бар?» десем, «Білмеймін» дейді (күліп). «Қайтып білмейсің, сиырлар сенікі емес пе?» десем, өзінің бақташы екенін, ал сиырлар бәленше байдікі екенін айтты. Сол кезде «Бағып жүрген сиырыңнын санын білмейтін қандай бақташысың сен?!» деп қалжыңдасып, шүйіркелескенбіз. Біраздан соң ол «Төменге бірге түсейік. Жайлаудағы үйде жаюлы тұрған дастарқаннан дәм татыңыз» деп мені даланың қақ ортасына тіккен үйіне ертіп апарды. Сөйтіп, сонда барып шай іштік. Ары-бері жүгіріп жүрген әйелінің етті қайдан алғанын білмеймін, сол кеште ет асып, бізді тамақтандырды. Сол сәттен өте керемет әсер алдым.
– Ел ішін аралаған сол жиырма бір күннің ішінде Алмалыдан басқа қай өңір несімен есте қалды?
– Жүрегіме ыстық топырақ, атажұртым болған соң маған бәрі бірдей. Еш өңірді бөліп-жармаймын. Жалпы, бір нәрсенің үстінен үстіртін қарау, біреудің «Осындай екен» деп айтқанына сену – ширек ғасыр бойы заңгер қызметін атқарған маған жат қылық. Барлығын анықтап, нақтылауым қажет. Сол секілді Қазақстанды елдің айтқаны бойынша емес, өз көзіммен көруім керек болды. Әрі бір орында отырмай, кәсіп дөңгелетіп отырған адам болған соң атажұрттағы бауырлардың тіршілігі қандай екеніне, қандай кәсіппен айналысатынына көз жеткізу үшін асықпай ел ішін араладым. Жиырма бір күннің ішінде ер-азаматтардың көбіне көшенің бір жағында көлік жуып жатқанын, енді бір жағында кірпіш құйып жатқанын көрдім. Бірақ өнім шығарып жатқан ешкімді көрмедім. Ал өнім шығарудың көп мүмкіндігі мен мол әлеуетін байқаған мен «Осында келіп, өнім шығарсам ғой» деген ойға баттым. Сөйтіп, бірнеше идеяны қағазға түртіп алдым.
– Құпия болмаса, Қазақстанда кәсіптің қай түрін дамытар едіңіз?
– Мен сізге мынаны айтайын – мен қолым неге тисе, содан өнім шығаратынымды білемін.
– Мысалы?
– Қазақстанда қалтамда ақша болмаса да, 3-4 жылда байып кетемін. Сізге осылай айтайыншы. Айды аспанға шығарып, бірдеңе құрастырып шығармасам да, қарапайым кәсіпті дөңгелетіп жүріп-ақ қыруар ақша таба алатыныма күмәнім жоқ. Жоғарыда айтып өткен Алмалыдағы тау маңында атпен жүргенде сары өріктің төгіліп жатқанын көрдім. «Мынаны ешкім жинамай ма?» десем, «Жоқ, оны аюлар жейді» дейді (күліп). Мен сол себет-себет өріктен шыққан өнімді сатсам, мол табысқа кенелетінім хақ. Байқағаным, елде көбі жеміс-жидекті күтіп ұстауға немқұрайлы қарайды екен. Мысалы, бау-бақшасында жап-жақсы өсіп тұрған алма ағашқа неліктен құрт түсетінінен, оның алмаға әсері болатынынан ешкімнің хабары жоқ. Ағашты сол құрттардан тазалауды да көбі білмейді. Алма ағашы бүршік атқанда жалбыз бен шақпа шөпті ыстық суға салып, он бес күннен соң ішіндегі самасын алып тастап, суын алма ағашқа шашсаң, ол ағашқа құрт түспейді. Барған жерімде білмеген жұртқа осыны айтып жүрдім.
– Түсінгенім, Қазақстанға келіп тұрақтауды жоққа шығармайсыз. Солай ғой?
– Алдағы уақытта бала-шағаммен тұрақтау ойымда бар. Сол үшін де асықпай аралап көргім келді. Келешекте әлдебір өнім шығарып жатсам, «Қазақстанға қандай пайдам тиеді?», «Түрлі істің басын шалып көргісі келетін кәсіпкерлерге, жалпы Қазақстанның алға қарай ілгерілеуіне қандай үлес тигізсем болады?» деп ойланбадым емес, ойландым. Кәсіптен бұрын, қазақ көп, қазақтілді ортада жүргенге не жетсін?! Мен әкем елу жасқа толғанда дүниеге келдім. Ол біздің тәрбиемізге қатты көңіл бөлді. Бізбен үнемі қазақша сөйлесетін. Әкеміз не сөйлейді, біз соны қайталаймыз. Балаларым қазақша түсінеді, бірақ сөйлей алмайды. Әйелім түрік ұлтынан болған соң мен таңнан кешке дейін жұмыста болғандықтан олардың қазақшадан гөрі, түрікшеге судай болатыны айтпаса да түсінікті. Күнделікті тұрмыста кейбір сөздерді үнемі қазақша айтатын «әдетім» бар. Ал кейде балаларымның санасына сіңсін, мағынасын біле жүрсін деп кей қазақша сөздерді әдейі айтамын.
– Қазақстанға келген кезіңізде Ыстанбұлда сізден жақсылық көргендермен қауышқан боларсыз?
– Әлбетте! Олар малын сойып, ет асып, мен бір келгенде қонақ етіп күткісі келетінін айтып хабарласты. Бірақ әрбірінің үйіне баруға уақытым болмағандықтан, менімен кездескісі келетіндерді Алматыда өзім тоқтаған қонақүйге жинадым. Сөйтіп, бәріне тамаққа тапсырыс беріп, «Барлығыңа Алла разы болсын! Қошемет білдіріп, ерекше күтіп алғыларың келеді. Бірақ өздеріңді қинамаңдар» деп жылы лебізімді жеткіздім. Бірақ кездесу соңында кейбірі «Түркиядағы апайыма ет салатын табақ беріп жіберейінші» десе, енді бірі «Ана кісіге мынаны беріп жіберейінші» деп өтіне бастады. «Ешбіріңнің заттарыңды көтеріп жүретін шамам жоқ» десем де, үлкен зат емес, шағын екенін айтқан соң көңілдеріне қарап ала берген едім. Әуежайға келгенде өлшесем, олардың «сәлемдемесінің» салмағы – 275 келі, ал шабаданымдікі – 23 келі (күліп). Сөйтіп, әрбірінің тапсырысын әупірімдеп жеткізгенім бар. Жоғарыда айтқанымдай, Түркияда туып-өссек те қазақ десе бүйрегіміз бұрып тұрады. Германияда оқып жүргенде Махмүд Афи есімді қандас досым «Бауырым, үйге келіп шай ішіп кетсеңші» деп үнемі шақыратын. Ол кезде жаспыз, бөтен үйге барғанға ұялатынбыз. Әлгі досым «Осы сен неге біздің үйге келмейсің?» деп ренжитін. Оның қазақтарды соншалық неге іздейтінін кейін түсіндім. Ол Германия көшелерінен көзі қысық азиатты көрсе, соңынан еріп, бағдаршамның қызыл түсі жанған кезде басқа жаққа қарап: «Ай, сен қазақпысыыыың-ай?» деп әндетіп, әлгі бейтаныстан жауап күтіп тұрып алады екен. «Сосын оның қытайша сөйлеп келе жатқанын естіген соң: «Сайтан алғыр, сен де қазақ емес екенсің ғой?!» деп боқтап кетемін» дейді (күліп). Сол секілді біз де жүрген жерімізде қазақтарды іздеп жүреміз. Қазақтарға қатты сенеміз. Үйдің кілтін де, көмекті де аямай беретінім сондықтан. «Бір қазақ екінші қазақтың ақшасын тонап кетіпті» дегенді өз басым естіген жоқпын. Керісінше, «бір-бірін Құдайдай сыйлайтын қазақ» дегенді жиі естимін. Екі елде өсіп-өнсек те, бір-бірімізбен сыйласып, біріміз бірімізге қол ұшын созып жүру ата-бабадан келе жатқан салтымыз емес пе?!
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ