Бағаны бақылау нарық заңына қайшы
Бағаны бақылау нарық заңына қайшы
Бұдан былай Үкімет азық-түлік бағасын бақылаудан бас тартпақ. Нақтырақ айтқанда, жаңа жылдан бастап әлеуметтік маңызы бар азық-түлікке шекті баға қойылмайды. Оның орнына «әлеуметтік әмиян» атты балама тетік ұсынылып отыр. Сауда және интеграция министрлігі осы мәселеге қатысты ережелердің жобасын даярлаған.
Бұл нені білдіреді? Онсыз да баға шарықтап тұрғанда, «қазаннан қақпақ кетсе», ішкі нарықта дүрбелең тумай ма? Ұсыныс қабылданар болса, салдары экономикаға қалай әсер етуі мүмкін? Экономист мамандар неге бағаны реттемеуді қолдайды?
Бағаны бақылау ақшалай көмекке алмастырылмақ
Соңғы 3 жылда азық-түлік бағасы күрт шарықтап, инфляция өсіміне тосқауыл қоя алмай отырмыз. Мәселен, биылғы қазанның қорытындысы бойынша еліміздегі инфляция деңгейі 18,8% болды. Бұл – ЕАЭО елдері арасындағы ең жоғары көрсеткіш. Осы 3 жыл ішінде азық-түлік бағасын бақылауға алу, шекті баға қою мәселелері жиі көтеріліп отырды. Президент бірқатар тапсырма берді, атқарушы органдар да сәйкесінше түрлі тетіктер, жобалар, жоспарлар тағысын тағы бастамалар әзірледі. Үкімет әсіресе былтырғы қуаңшылық пен қымбатшылық қатар қыспаққа алған тұста бағаны бақылауға барын салғандай көрінді. Енді билік баға саясатына керісінше өзгеріс енгізуді көздеп отыр. Бұл мәселеге алда нақтырақ тоқталатын боламыз.
Сонымен, дәл қазіргі қолданыстағы заңнамада әлеуметтік маңызы бар 19 азық-түлік өнімінің бағасына қосылатын үстемеақы 15 пайыздан аспауға тиіс деген талап бар. Талапты орындамағандарға 100 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салынады. Сауда және интеграция министрлігі мәлімдеген «бақылаудан бас тарту» ұсынысы осы тәртіптің өзгеретінін меңзеп отыр. Дегенмен ведомство 15 пайыздан аспайтын шекті үстемеақының орнына «әлеуметтік әмиян» тетігін ұсынған. Бұл әлеуметтік көмектің басқаша форматы болмақ.
– Жаңа жылдан бастап саясат өзгереді. Біз барлығын бірдей қолдамайтын шығармыз. Әлеуметтік маңызы бар тауарлардың бағасын белгілеу туралы айтсақ, атаулы көмекті меңзейміз. Ең алдымен, бұл өмірде қиын жағдайға тап болғандарға қарастырылуы керек. Біздің деректеріміз бойынша, 19,5 миллион ел азаматының тек 1 миллионға жуығы – атаулы әлеуметтік көмек алушы. Қолдау шаралары нақты осы топқа бағытталуы керек. Ал біз барлығына қолдау көрсете отырып, тауар өндірушілерімізді қиын жағдайда қалдырдық, – деді Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин.
Яғни, көмек пен қолдау атаулы әлеуметтік көмек алатын, әлеуметтік тұрғыдан көмекке мұқтаж азаматтарға көрсетіледі. Ол ақшалай берілмек. Министр бағаны бақылаудың орнына мұқтаждарға арнайы азық-түлік жәрдемақысын тағайындауды ұсынып отыр. Бұл ақша атаулы әлеуметтік көмек алатын азаматтардың шотына тікелей түседі. Алайда көмектің нақты сомасы қанша болатыны, оған қарастырылатын бюджет шығынына қатысты ақпаратты министрлік жариялаған жоқ.
Дегенмен биыл қазынадан атаулы әлеуметтік көмек үшін 83 миллиард теңге төленген. Қазақстандағы АӘК жан басына шаққандағы орташа табысы кедейлік шегінен төмен адамдарға немесе отбасыларға тағайындалады. Оны анықтау үшін күнкөріс деңгейі және кедейлік шегі сияқты экономикалық көрсеткіштер ескеріледі. Мысалы, отбасының әрбір мүшесіне шаққандағы орташа табыс өңірдегі ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70 пайызынан төмен болуы тиіс. 2022 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша атаулы әлеуметтік көмек елімізде 121,1 мың отбасынан 622,6 мың адамға тағайындалған.
Ведомствоның есебі бойынша, бір адамға өзін азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін орта есеппен 43 мың теңге қажет. Орташа бір отбасыға азық-түлік сатып алу үшін шамамен 160 мың теңге керек.
Сондықтан бұл бастаманың нәтижесі қандай болатынына қатысты бірдеңе деу қиын. Ол, әрине, бастаманың орындалу сапасына тікелей қатысты болмақ. Одан бөлек, қымбатшылық атаулы әлеуметтік көмек алатын ғана емес, министрдің «бәріне бірдей» деген жалпылама сөзінің ішінде кеткен халықты да қысып тұрғаны тағы бар.
Ал министрдің сөзіне сүйенсек, бұл жерде, ең алдымен тауар өндірушілердің мүддесіне басымдық беріліп отыр. Десек те, экономист мамандар бұл бастаманы қос қолдап қолдайды. Олардың пікіріне сүйенсек, керісінше осы «бағаны бақылау» қымбатшылықтың өршуінің бір себебі болып отыр. Одан бөлек, «баға одан сайын аспандап кетпей ме?» деген сұрағымызға жауап алдық.
Арман БАЙҒАНОВ,
экономист:
Реттеудің қосымша тетіктерін
ұмытпаған жөн
– Бағаға бақылау қоймау туралы бастаманы толығымен қолдаймын. Біз нарықтық экономикадағы елміз. Ал бағаны реттеу бізде Кеңес үкіметі тұсында, жоспарлы экономика аясында болған еді. Тек бағаға қатысты ғана емес, қолдауға мұқтаж салаларға субсидия бөлу сияқты реттеудің қосымша тетіктері бар екенін ұмытпаған жөн. Ал бағаны реттеу көлеңкелі нарықтың пайда болуына ықпал етеді. Яғни, тауар тапшылығы туындайды. Сондықтан бұл – оң шешім.
Тек баға қатты шарықтап тұрған өндіріс салаларын дамыту керек. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласы. Негізінен, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты: егер бидай бағасы өсетін болса, сәйкесінше ет те қымбаттайды, жұмыртқаның да бағасы еселенеді. Оған қоса, бізде халық саны аз, өндірушілер көп болған сайын, баға да түседі. Экспортқа да шығаруға болады. Жалпы, біздің агроөнеркәсіптік кешен салаларындағы тауар өндірісінің тиімділігі өте төмен. Осы саладағы еңбек өнімділігін жақсарту керек. Мысалы, Беларусьтегі сүт өндірісі көрсеткіші бір сиырға 4,5 тонна болатын болса, біздің елде – шамамен 2,5 тонна. Екі есе айырмашылық бар. Тағы бір айта кететін нәрсе – шағын кәсіпкерлік тиімді бола бермейді, орта және ірі кәсіпорындарды дамытқан жөн. Аграрлық саладағы табыстың негізгі бөлігін ірі кәсіпорындар әкеледі. Осы бағытта жұмыс жүргізілуі керек.
Басқа шаралардың тиімділігі де байқалмай тұр
Сарапшылардың пікіріне тұздық ретінде қосып өтетін жайт – Астанада бюджеттен несие берілетін супермаркеттерде азық-түлік бағасы басқаларына қарағанда жоғары болған. Елорданың ірі сауда компаниялары әлеуметтік маңызы бар өнімдердің бағасын ұстап тұру үшін қалалық бюджеттен несие алады. Бұл – бағаны тұрақтандыру үшін қарастырылып отырған кезекті тәсіл.
Қыркүйекте Астананың қоғамдық кеңесінің мүшесі Бауыржан Смайылов «Магнум», «Аян», «Анвар» және «Ақмол» сауда желілерінде әлеуметтік маңызы бар өнімдерге баға мониторингінің нәтижелерін жариялаған. Қоғамдық кеңестің жұмыс тобы осы сауда желілеріне екі рет мониторинг жүргізіпті.
Бауыржан Смайылов жұмыс тобы сауда нүктелерінде бірқатар олқылықтар анықтағанын хабарлады. Мәселен, «Магнумда» «N1 Май зауыты» күнбағыс майының литрін шартта белгіленген 790 теңгенің орнына литріне 999 теңгеден сатқан. «Курочка Ряба» өнімі 1300 теңгенің орнына 1500 теңгеге сатылған. «Анварда» осы компания өнімінің жұмыртқалары (30 дана) 1188 теңгенің орнына 1254 теңгеден саудаланған.
Сонымен қатар жұмыс тобы «Магнум» және бюджеттен несиелеу бағдарламасына қатыспайтын Small сауда компаниясындағы бағаларды салыстырып, Small сауда желісіндегі бағалардың төменірек екенін анықтаған.
Яғни, шекті баға қою ғана емес, ірі сауда желілерін бұлайша қолдау арқылы бағаны тұрақтандыру тетігінің де тиімділігі күмәнді болып тұр. Осылайша, Үкіметтің бағаны тұрақтандыру бойынша әзірлеген тетіктерінің әзірге нәтижесін байқай алмай отырмыз. Ал шекті баға қоюдан бірнеше Үкімет басшысы, талай министр қандай да бір нәтиже ала алмаған. Себебі бағаларды жаппай бақылауда ұстау мүмкін емес. Дегенмен қай кезде болмасын бағаның одан әрі қымбаттамайтынына толассыз уәде беріліп келген.
Андрей ЧЕБОТАРЕВ,
тәуелсіз қаржы сарапшысы:
Бағаны қолдан реттеу тек кері нәтиже береді
– Бағаны қолдан реттеу ешқашан, ешкімнің қолынан келмеген. Біз де бұдан жақсы нәтиже ала алмаймыз. Біздің есімізде жақсы сақталған, ең анық мысалды алға тартайын, Кеңес үкіметі кезінде дүкен сөрелерінде көбінесе аса танымал емес консервілер ғана тұратын. Неге?
Екінші мысал ретінде келтіретін жағдай жақында, пандемия кезінде болды. Денсаулық сақтау министрлігі «кардиомагнил» препаратына шекті баға белгіледі. Бұл баға сатып алу бағасынан да арзан болды. Яғни, дәріханаларға бұл препаратты сатып алып, қайта сату тиімсіз болды, сөйтіп олар препаратты мүлде сатылымға шығарған жоқ. Соның нәтижесінде «кардиомагнил» тапшылығы туындады. Әкімшілік жолмен тыйым салу немесе реттеу осындай қайшылықтарға апарып соқтырады.
Дефицит, көлеңкелі нарық пайда болады, яғни бұл – спекулятивтілік туындататын негізгі алғышарт. Сондықтан бағаны қолдан реттеу әлемдегі ешқай елде, ешқашан нәтиже берген емес, бермейді де.
Егер біз әлеуметтік маңызы бар азық-түлік бағасына бақылау қоюдан бас тартар болсақ, баға қатты шарықтап, абыр-сабырға ұласады деп ойламаймын. Бірақ баға сәл қымбаттауы мүмкін екенін де жоққа шығара алмаймын.
Бұл жерде бағаны қолдан реттеуден тиімдірек тетіктерді қарастырған жөн болады. Біріншіден, айналым схемасы, бұл – өндірушілерге аса көп емес қаражат беру арқылы бағаны өсірмеуге келісу. Екіншісі – тұрақтандыру қорлары. Қорға Үкімет белгілі бір тауарларды алдын ала сатып алып қойып, баға ажиотажы бола қалған жағдайда, нарыққа шығарады.
Баға – индикатор
Тәуелсіздік алғаннан кейін еліміз жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшті. Дегенмен бәрібір де жоспарлы экономиканың элементтері әлі күнге дейін сақталып отыр. Соның бірі – осы бағаны қолдан реттеу.
Нарықтағы тауардың бағасы арқылы, негізінен, өндіруші, сатушы, сатып алушы және билік нақты ақпарат ала алады. Сондықтан баға нарықтық экономикада маңызды рөл атқарады.
Біріншіден, нарықтық экономикадағы баға – тепе-теңдіктің нәтижесі, сатушының сатуға деген ұмтылысы мен сатып алуға деген ұмтылысы арасындағы ымыра. Екіншіден, баға тұтынушыларға өнімнің сапасы, оның қасиеттері, оның қаншалықты сұранысқа ие екенінен хабар береді. Әрине, бұл талап толық орындалуы мүмкін емес, бірақ әдетте, өнім неғұрлым жақсы болса, соғұрлым қымбат болады. Бұл арқылы өндірушілер тауардың сұранысқа ие екенін және оны өндіруге тұрарлық екенін біледі. Сонымен қатар егер нарық қатты монополияланған болса, онда бағалар тауардың сапасын емес, компаниялардың нарықтағы билік деңгейінің көрсеткіші болады. Нарықта сатушы компаниялар неғұрлым аз болса, баға соғұрлым қымбаттайды. Бұл тепе-теңдіктің бұзылуына әкеп соғады.
Мұндай жағдайда мемлекет бағаны реттеуге тырысады. Соның ішінде, әкімшілік жолмен, яғни қолдан реттеу нарықтағы компаниялардың азаюына ықпал етеді, бірақ сұранысты одан әрі көбейтеді. Нәтижесінде, нарықта тауар тапшылығы пайда болады.
Осы жерде Венесуэлада болған жағдайды мысалға келтіруге болады. 2014 жылы мұнда елдің ең басты экспорттық өнімі – мұнай бағасы арзандап, валюта тапшылығы туындаған. Осылайша, ел билігі ақша массасын ұлғайтуды жөн деп тауып, жаппай валюта басып шығара бастаған. Бұл гиперинфляцияға жол ашты. Ал қымбатшылықты жою үшін бағаны қолдан реттеу тетігі қолданылған. Оның нәтижесінде дүкен сөрелерінде тауар азайып, ел билігі азық-түлік картасын енгізуге мәжбүр болған. Яғни, барлығы тек кері нәтиже берген.
Тапшылық туындаған жағдайда тауарды қалай да алғысы келетіндер саны көбейеді. Тауар сатушыларға бұл тиімді: бағаны одан да асырып белгілейді. Ал Үкіметтің нарықтағы бағаларды бақылау мүмкіндігі шектеулі, бәрін жаппай тексере алмайды. Осылайша, көлеңкелі нарық пайда болады. Естеріңізде болса, биылғы қант тапшылығы кезінде біздің елдегі ішкі нарықта тура осы сипаттағы ажиотаж байқалған болатын. Мұны екінші мысал ретінде айтуға болады.