Конституциядағы алты заңға өзгеріс енді
Конституциядағы алты заңға өзгеріс енді
5 қараша күні Президент бірқатар заңға жария түрде қол қойды. Бұл заңдар биыл маусым айында өткен Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі республикалық референдумға шығарылған болатын.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев конституциялық реформа нәтижесінде әзірленіп, қабылданған алты заңға жария түрде қол қойды.
Президент Конституциялық реформа еліміздің мемлекеттік құрылымының тұғырын нығайтатынын, азаматтық қоғамның дамуына жол ашып, жалпыұлттық диалогты орнықтыратынын айтты. Яғни, бұл қадамдар халықтың әл-ауқатын арттыруға және еліміздің болашағына ықпал етуге тиіс.
Заңға қол қою рәсіміне кіріспес бұрын Президент заңдарды шұғыл қабылдаған депутаттарға, жұмыс атқарған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің мүшелеріне, сондай-ақ заңнамалық актілерді әзірлеуге жан-жақты атсалысқан барлық азаматқа ризашылығын білдірді.
– Конституциялық реформа Қазақстан тарихында жаңа дәуір басталғанын айқындады. Сондай-ақ соңғы үш жылдағы саяси өзгерістерді орнықтырып, мемлекетімізді одан әрі нығайту үшін мықты негіз қалады. Бұдан былай әділеттілік, ашықтық және жанашырлық қағидаттары қатаң сақталады. Біз референдум арқылы бұрын-соңды болмаған сыртқы және ішкі сын-қатерлерге төтеп бере алатынымызды дәлелдедік. Конституциялық реформаны нақты жүзеге асыра бастадық, – деді Мемлекет басшысы.
Президенттің сөзінше, Парламент жан-жақты зерделеп қабылдаған әрбір заңнамалық бастаманың гуманистік және құқық қорғау бағыттары айқын.
Енді қабылданған немесе өзгеріске ұшыраған заңдардың әрқайсына жеке-жеке тоқталып өтсек.
Конституциялық
сот қайта жұмысын бастайды
Қол қойылған алты заңның біріншісі – «Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы» Қазақстан Республикасының конституциялық заңы.
Қабылданған өзгерістерге сәйкес, 2023 жылғы
1 қаңтардан бастап Конституциялық сот өз қызметін бастайды. Яғни, әрбір азамат өзінің конституциялық құқығы мен бостандығын тікелей осы орган арқылы қорғайтын мүмкіндікке ие болуы керек.
Қаңтар оқиғасынан кейін 1993 жылғы Ата заңды және сонымен бірге осы Конституциялық сотты қайтару мәселесі бірнеше рет айтылған еді. 1991 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстанның Жоғарғы кеңесі қабылдаған тәуелсіздік туралы конституциялық заңда Ата заңды қорғайтын жоғарғы орган – Конституциялық сот екені ашық айтылды. Конституциялық сот 1992 жылы құрылды. 1993 жылғы 28 қаңтарда қабылданған тұңғыш Ата заңда Конституцияны қорғайтын биліктің жоғарғы органы ретінде Конституциялық сот бекітілді. 1995 жылы Жоғарғы кеңес тарағаннан кейін қабылданған 1995 жылғы жаңа Конституцияда Конституциялық сот болған жоқ. Оның орнына лауазымы жоғары, шенділер ғана жүгіне алатын Конституциялық кеңес атты ұйым құрылған болатын.
Енді Конституциялық кеңестің орнын қайтадан Конституциялық сот алмастырып отыр.
Конституциялық Сот дербес және мемлекеттік органдардан, ұйымдардан, лауазымды адамдар мен азаматтардан тәуелсіз болады, Қазақстан Республикасының Конституциясын және осы Конституциялық заңды басшылыққа алады, саяси және өзге де уәждерді негізге ала алмайды.
Сот Төрағаны қосқанда 11 судьядан тұрады. Төрт судьяны Президент тағайындайды, алты судьяны Парламент тағайындайды, әр Палатадан үш судья тағайындалады (71-б. 1-т., 3-т.).
Сот Төрағасын Сенаттың келісімімен Президент тағайындайды. Төрағаның орынбасарын да Сот Төрағасының ұсынуы бойынша судьялар арасынан Президент тағайындайды (71-б. 2-т., 3-т.).
Конституциялық Соттың Төрағасы мен судьялары алты жыл жұмыс істейді. Бір адам қатарынан екі реттен артық Конституциялық Соттың судьясы болып тағайындала алмайды.
Конституциялық Соттың құрамына қырық жасқа толған, жоғары заң білімі, құқық саласында жоғары біліктілігі, мінсіз беделі және заң мамандығы бойынша кемінде он бес жыл жұмыс өтілі бар Қазақстан Республикасының азаматы кіре алады. Депутат бола алмайды, саяси партияның мүшелігіне өте алмайды, коммерциялық, басшылық, ақы төленетін (оқытушылық немесе ғылыми қызметтен басқа) жұмыстар істей алмайды.
Конституциялық Кеңеске Республиканың бұрынғы президенттері кіре алатын, енді олар Конституциялық Сотқа мүше бола алмайды.
Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің мәртебесі бекітілді
Өзгерістерге сәйкес елімізде Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің мәртебесі, құзыреті мен дербестік кепілдігі конституциялық заң деңгейінде алғаш рет бекітіліп отыр.
Президент қол қойған екінші заң – «Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы» Қазақстан Республикасының конституциялық заңы.
Заң мәтініне сүйенсек, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің міндеті – «адамның және азаматтың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерін жетілдіруге, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын көтермелеу мен ілгерілетуге жәрдемдесу».
Ол қызмет кезінде тәуелсіз және қандай да бір мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға есеп бермейді. Мемлекеттік органдар, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар, олардың лауазымды адамдары Уәкілге қажетті материалдарды, құжаттарды, мәліметтер мен түсіндірулерді ұсынуға міндетті. Уәкілді Президенттің ұсынуы бойынша Сенат 5 жылға сайлайды.
Яғни, омбудсмен азаматтардың құқығын бұзатын, қысым жасайтын құқықтық нормалар мен қолданыстағы заңдардың кемшіліктерінен туындаған мәселелерді реттейтін жүйеден тыс, тәуелсіз уәкіл болуға тиіс.
Өзгерістерге байланысты 55-баптың 3-тармақшасы редакцияланып, жаңа 83-1-бап қолданысқа енгізілді.
Бас прокуратураның құқық қорғау функциясы күшейді
«Прокуратура туралы» Қазақстан Республикасының конституциялық заң Бас прокуратураның өкілеттігін кеңейтіп, рөлін күшейтеді.
Мәселен, азаптауға байланысты қылмыстарды тергеуге нақты Бас прокуратура жауапты болатын болады.
Бұған дейін прокуратураның қызметі заң бойынша регламенттелген болатын. Жаңа өзгеріс бойынша прокуратураның құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі Конституциялық заңда белгіленеді. (83-баптың 4-тармағы)
Аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдері сайланады
Қол қойылған «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына Мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының конституциялық заңы бойынша аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдері де сайланады.
Бұл – ауыл әкімдерін сайлаудың логикалық жалғасы. Бұл қадамға бұған дейін мемлекеттік басқару жүйесін демократияландыруға ұмтылыс деген баға берілген болатын.
Президент Жолдауында Президенттің кей өкілеттіктерін қысқартып және әкімдерді тікелей асқару құзыретін кемітіп, әкімдер мен мәслихаттарға шешім қабылдау кезінде дербестік беру туралы сөз қозғаған еді. Осыған байланысты Президенттің облыс және республикалық маңызы бар қалалардың әкімдерінің актілерін тоқтата тұру немесе олардың күшін жою жөніндегі құқығына байланысты өзгерістер енгізетінін айтқан болатын (44-баптың 3-тармақшасы, 88-баптың 4-тармағы).
Президент Парламент қабылдаған заңдарда Қазақстанның аралас сайлау жүйесіне өту тәртібі айқындалғанын атап өтті. Енді Мәжіліс пен облыстық мәслихат депутаттарының бір бөлігі, аудандық мәслихат депутаттарының барлығы бір мандатты округ бойынша сайланады. Соның нәтижесінде өкілді органдар шынайы халық билігі тармағына айналмақ.
Одан бөлек, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының 2022 жылғы 16 наурыздағы Жолдауын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңы; «Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданды.
Президент Ата Заңымызға енгізілген жаңа ережелер халықтың әл-ауқаты мен тұрмыс жайын жақсартуға үлес қосады.
– Біз Конституциямызда жер жəне оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі екенін нақты көрсеттік. Осы норманың арқасында «Ұлттық қор – балаларға» атты ауқымды бағдарламаны қолға алдық. Ұлттың ұлылығы әрбір отбасының, әрбір азаматтың әл-ауқатынан көрінеді. Сондықтан ел экономикасы, ең алдымен, халықтың мүддесі мен игілігі үшін жұмыс істеуі қажет, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Президент әділдік идеясы Қазақстанның мемлекеттік саясатының өзегі болуға тиіс екенін атап өтті.
– Әлеуметтік әділдіктің негізі – уақыт талабына сай келетін заңдар, сыбайлас жемқорлықпен жан-жақты күрес, азаматтардың еңбекқорлығы және жастардың озық білімге ұмтылысы. Мемлекет осы тұжырымды жүзеге асыру үшін барлық жағдайды жасауға тиіс, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Осылайша, алғашқы алты заңға өзгеріс еніп отыр. Референдум қарсаңында айтылғандай, қолданыстағы 31 бапқа өзгеріс енеді, осылайша 98 баптан тұратын Ата Заңның үштен бір бөлігі жаңаратын болады.