2017 жылдан бері елімізде міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі бар. Бар, бірақ қажет кезде қарала алатын мүмкіндік жоқ деуге болады. Бастама енді іске қосылған кезде қатар туындаған бұл мәселе әлі күнге дейін реттелмей отыр. Тіпті, күні бүгінге дейін сақтандыру жүйесі қалай жұмыс істейтінінен бейхабар адамдар баршылық екенін байқауға болады.
Биылғы 1 қыркүйектегі Жолдауда да қор жұмысы сыналып, соның ішінде медициналық сақтандырудың қаржыландыру жүйесі туралы сөз қозғалған еді.
– Жұрт сақтандыру жүйесіне қосылса да, медициналық қызмет толық көлемде көрсетілмей отыр. Бүгінде медициналық көмек мемлекет кепілдік берген және сақтандыру пакеті деп екіге бөлінген. Ашығын айтсақ, мұндай жүйенің тиімділігі төмен. Тіпті, сақтандыру моделі тұрақсыз әрі жүйесіз дамуда. Бұл – үлкен олқылық. Ерікті медициналық сақтандыру жүйесін енгізетін уақыт әлдеқашан жетті, – деді Президент.
Осылайша, аз жарнаға сапалы медициналық көмек алуға мүмкіндік беретін жобаның жұмысы жүре келе оңалады деген үміт көмескілене бастады. Міндетті болғанымен, әлеуметтік сипат ала қоймаған сақтандыру жүйесінде қандай олқылық бар?
Сақтандыруға сенім артқандар азайған
Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының өткен жылды қорытындылаған есебіне сүйенсек, халықтың 81,3 пайызы – 15,5 миллион адам денсаулығын сақтандырған.
Медициналық сақтандыру шеңберінде амбулаториялық деңгейде 290 миллион консультациялық-диагностикалық қызмет көрсетілген екен. Стационарлардың қабылдау бөлімшелерінде 4,7 миллион пациентке қызмет көрсетілген, тағы 3,7 миллион адам амбулаториялық деңгейде дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етілген. Күндізгі стационарларда 3 миллион емделуші тіркелген.
Дегенмен МӘМС жүйесінде тіркелген 15,5 миллион адамның басым бөлігі, яғни 59,5 пайызы (11,3 миллион адам) – жеңілдік қарастырылатын санаттағы азаматтар, ал 29,1 пайызы (5,6 миллион) жалдамалы қызметкерлер екен. Яғни, сақтандыру жүйесінде жоқ 3 миллион халық – экономикалық белсенді азаматтар. Сонымен қатар биыл МӘМС жүйесі арқылы денсаулығын сақтандырған халықтың үлесі 2,7 пайызға төмендепті.
Әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінің қазіргі жұмысын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы 13 шілдеде өткен Үкіметтің кеңейтілген отырысында да сынға алған болатын. Мемлекет басшысының сөзінше, медицина саласына бөлінетін қаражат көлемі ұлғайғанына қарамастан, мәселе шешілмей отыр. 3 миллионға жуық адамның сақтандырудан тыс қалғанын алға тартып, жүйенің тиімсіз болып шыққанын, нақты нәтиже жоқ екенін айтты.
Сақтандыру қорының ресми мәліметтеріне сүйенсек, қор жанында қоғам қайраткерлері мен депутаттардан құралған қоғамдық-консультативтік кеңес, білікті дәрігерлер мен сарапшылардан тұратын сараптамалық кеңес жұмыс істейді. Олар қор жұмысын жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеумен айналысады. 2021 жылы жүргізілген медициналық көмектің сапасы мен көлеміне жүргізілген мониторингтің қорытындысы бойынша қор сарапшылары көрсетілген қызметтердің сапасы мен көлемі бойынша 1,1 миллионнан астам кемшілікті анықтап, шара қолданған екен. Дегенмен бұл жұмыстардың нәтижесі шын мәнінде байқалмай отырғанын ел азаматтарының пікірінен байқауға болады.
Ел арасындағы медициналық сақтандыру жүйесіне қатысты пікірлерді саралайтын болсақ, ең алдымен медициналық көмектің қолжетімсіздігі айтылады. Тарқатып айтсақ, ауруханаға барған адам керек кезде қажет көмек ала алмайды. Бір дәрігерден екінші дәрігерге жолдама алып жеткенше екі аптадай уақыт жоғалтасыз. Тіпті, маман табылмайтын жағдайлар да жиі кездеседі екен. Дәрілер де қолжетімсіз. Әлі күнге дейін көмек алу үшін қайда барып, не істеу керек екенін білмейтін азаматтар көп. Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының сайтында жарияланған тіркеу нұсқаулығы да белгілі бір қиындықтар тудырады. Мысалы, емханаға тіркелу үшін «клиниканы таңдау» батырмасын басу керек, бірақ оны қайдан табуға болатыны көрсетілмейді. Әрі қарай не істеу керек нұсқаулықта жазылмаған, тек қажетті құжаттардың тізімі бар.
«Дәрігерге қаралмасақ, ақшамыз қайда кетіп жатыр?» деген сұрақ та ең көп қойылатын сауалдың бірі болып тұр.
Қаржыландыру 26 пайызға өскен
Жалпы, медициналық сақтандыру жүйесі және тегін медициналық көмекке қаражат үш көзден аударылады. Біріншісі – сақтандыру жүйесіне қатысушылардың жарналары мен аударымдары, екіншісі – республикалық бюджет, үшіншісі – Ұлттық қор. Соңғы екі көзден түскен қаражат мемлекет сақтандырып отырған азаматтар мен ТМККК-ге бағытталады.
ТМККК – бастапқы және шұғыл медициналық көмек. Ол үшін өз қалтаңыздан төлем жасаудың қажеті жоқ. Себебі МӘМС жүйесінде бар-жоғыңызға қарамастан, мемлекет кепілдік береді.
Ал МӘМС арқылы кеңейтілген медициналық көмек аласыз. Мамандардың кеңесі, диагностикалық тексерулер, амбулаториялық деңгейде емдеу, күндізгі және тәулік бойғы стационарларда емделу, қымбат тұратын медициналық қызметтер, медициналық оңалту, дәрі-дәрмекпен қамту – барлығы сақтандыру пакетіне кіреді.
Ал азаматтардың салған жарнасы сақталмайтыны, ортақ қорға жиналып, сол кезде медициналық көмекке кім мұқтаж, соған жұмсалатыны сақтандыру жүйесі алғаш енгізілген кезде ескертілген болатын.
Биыл ТМККК шеңберінде және МӘМС жүйесінде медициналық көмекті қаржыландыруға 2,1 триллион теңгеден астам қаражат бөлініпті, оның ішінде МӘМС жүйесінде 722 миллиард теңге жұмсалған. 2020 жылмен салыстырғанда қаржыландыру 26 пайызға өскен.
Сонымен қатар биылғы қаңтардан бастап елімізде сақтандыру жарнасы 2 125 теңгеден 3 000 теңгеге дейін көтерілді. Жұмыс беруші қызметкер үшін 3 пайыз сомасында қаржы бөлуі керек. Бірақ бөлінетін ақша ең төменгі 10 жалақы мөлшерінен, яғни 18 мың теңгеден аспауға тиіс. Жұмысшылар жалақы деңгейінің
2 пайызын сақтандыруға аударады. Бастысы, 12 мың теңгеден асып кетпеуі керек. Жеке кәсіпкерлер табысының 5 пайызын аударады. Бұл – 4 200 теңге. Ал мемлекеттен 1,7 пайыз бөлінеді.
1 қыркүйекте қордың басқарма төрағасының орынбасары Айдар Нұрәлиев МӘМС үшін жарналар мен аударымдар түрінде 654,6 миллиард теңге түскенін мәлімдеді.
Оның ішінде жеңілдік санатындағы азаматтар үшін аударылған мемлекет қаражаты барлық түсімнің 36,7 пайызы немесе 240,6 миллиард теңге болып отыр. Жұмыс берушілердің жұмыскерлер үшін аударған жарналары – 232,4 миллиард теңге (35,5 пайыз), қызметкерлердің жарналары – 153,3 миллиард теңге (23,4 пайыз), жеке кәсіпкерлер, бірыңғай жиынтық төлем төлеушілер, МЖӘ шарттары бойынша жұмыс істейтін дербес төлеушілер жарналарының үлесі шамамен 4,4 пайыз болған.
Президент сынынан кейін Денсаулық сақтау министрлігі медициналық көмекті қаржыландыру тәсілдерін қайта қарауды жоспарлап отырғанын мәлімдеді.
– МӘМС жарналарын қосымша қаржыландыру мәселесін пысықтау қажет. Сондай-ақ қаражатты әкімшілендіруді оңайлату үшін және оларды тиімді пайдалану мақсатында ТМККК және МӘМС пакеттерінің қаржы ағындарын біріктіруді заңнамалық тұрғыдан реттеу керек, – деді Денсаулық сақтау министрлігінің МӘМС үйлестіру департаментінің директоры Гүлжан Шайхыбекова.
Сонымен қатар биыл 5 қыркүйектен бастап МӘМС жарналарын төлеудің жаңа тетігі іске қосылды. Бұл да Президент сынынан кейін көтерілген бастама. Осы арқылы енді азаматтар алдын ала төлем жасау арқылы
1 жылға денсаулығыңызды сақтандыра алады. Қор өкілдері бұл тетік ешқашан жарна төлемеген немесе төлемді тұрақты түрде жасамаған адамдар үшін жүйеде сақтандырудың тамаша мүмкіндігі екенін алға тартып отыр. Бір жарым айдың ішінде 2 600 азамат осы мүмкіндікті пайдаланып, денсаулығын сақтандырған екен. Дегенмен бұған дейін әр азамат бұрын жарна төлемесе де, денсаулығы сыр берген уақыттан бастап міндетті төлемді төлеу арқылы медициналық көмек ала алатыны жөнінде айтылған еді. Осы тұрғыдан алғанда, бастаманың қандай артықшылық беретіні бұлыңғыр.
Сақтандыру аясында көмек көрсететін мекемелердің жартысынан көбі жеке клиникалар
Сонымен қатар ашық деректерде қор аясында қызмет көрсететін медициналық мекемелердің 48 пайызы – мемлекеттік, 52 пайызы жеке меншік екені көрсетілген.
Салыстырып айтар болсақ, 2020 жылы МӘМС жүйесінде 635 жеке клиника медициналық көмек көрсетсе, 2021 жылы олардың саны 711-ге жеткен, ал 2022 жылы коммерциялық медициналық ұйымдар саны 729 клиникаға дейін өсті. Оларды қаржыландыру үлесі де 23 пайызға өсіп, 415 миллиард теңге болған.
Бұған дейін Денсаулық сақтау министрі Ажар Ғиният медициналық мекемелердің саны көбейгенін қолдайтынын, мемлекеттік емханалар жүктелген 60 мың адамның орнына іс жүзінде 70-80 мың адамды тіркеп, нәтижесінде медициналық көмектің сапасы төмендейтін алға тартқан болатын.
Жалпы, жеке клиникалардың мәселесіне келгенде, пікір сан алуан екенін байқауға болады.
Қайырғали КӨНЕЕВ,
дәрігер:
Бәсекелестік болуы керек
– Еліміздегі әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінің жұмысы неліктен тиімсіз болып отыр? Ең бірінші себебі – заңнамалық базаның жетілмеуі. Заң тұрғысынан алғанда, бастаманың қайшылықты тұсы көп. Екіншіден, еліміз әлі әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінің соқпағына толықтай түскен жоқ немесе анық бір бағытты, модельді таңдап отырған жоқ. Тегін медициналық көмек бар, сақтандыру аясында алынатын көмек бар, өз еркімен денсаулығын сақтандыру бар, оған қоса пациенттер өз қалтасынан төлейді, яғни денсаулық сақтау жүйесінің қаржыландыруы түсініксіз қойыртпаққа айналған.
Конституциямызда елдің әр азаматы тегін медициналық көмек алуға құқылы екені жазылған, бұл бастама бірден сәтті іске асып кетпейтінін осы мәселемен түсіндіруге болады. Себебі оның мақсаты – денсаулық сақтау жүйесін қаржыландыруды азаматтардың өз мойнына жүктеу. Яғни, ақшаны бюджеттен алмай, халықтан жинау көзделді. Дегенмен бұл идея жүзеге аспады. Жұмыссыздар, экономикалық кризистер, коронавирус сияқты форс-мажор жағдайлар, денсаулық сақтау саласының жемқорлыққа бейім екені ескерілмеді. Жеке клиникалар сақтандыру жүйесінде қалу үшін өздеріне аударылған ақшаның белгілі бір пайызын қайта қайтаратыны да қазір жасырын емес. Қазір сақтандыру жүйесінде денсаулық сақтау саласындағы шенеуніктерге жақын адамдардың клиникалары көп. Ал ауыл-аймақтағы халыққа көмек тіпті қолжетімсіз. Осының бәрі сақтандыру қорының жұмысына кедергі келтіріп отыр.
Мәселен, шетелдерде дәрігер тек төлем чегін жазып береді, пациент чекті сақтандыру компаниясына апарады, ал сақтандыру компаниясы дәрігерге сақтандырылған адамның қандай көмектерді алғанын хабарлайды. Бізде жоба да, заң да, сәйкесінше оның атқарылуы да шикі болып тұр.
Азаматтар да қалтасынан ақша шығарғандықтан, медициналық көмектің сапалы болғанын қалайды, бірақ ондай мүмкіндік жоқ, тіпті заманауи талаптарға да сай емес.
Дегенмен қандай жағдай болмасын, сақтандыру жүйесін реформалау керек, осы күйінде қалдыруға болмайды. Меніңше, бізге бір ғана жолды таңдаған жөн: не медициналық көмекті бюджет арқылы қаржыландыратын модельде қалу керек, не толықтай міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруға өту керек. Немесе көптеген өзге елдерде бар бюджеттен қаржыландырумен қатар ерікті медициналық сақтандыру жүйесін қолданысқа енгізу қажет.
Қазір сақтандыру жүйесінің төңірегінде сұрақ көп. Сонымен қатар жемқорлыққа қатысты мәселелер де күн тәртібіне қойылуға тиіс. Бір ғана қор емес, бірнеше оператор құрылып, өзара бәсекелестік орнауы қажет деп есептеймін. Сонда ғана бұл бағыттағы жұмыстар жемісін береді.
Али НҰРҒОЖАЕВ,
Денсаулық сақтау
саясаты
және қаржыландыруы саласының сарапшысы:
Негізгі мәселе – қаражатты тиімді пайдалануда
– МӘМС-тің негізгі мәселесі қаражатты тиімді пайдалануда болып тұр. Қазіргі ахуалды өзгерте алатын кем дегенде екі үлкен проблема мен шара бар.
Бірінші. Кімді және қанша адамды емдеу керек? Елімізде эпидемиологиялық болжау нашар дамыған. Сондықтан жүйе жағдайдың өзгеруіне жауап бере алмайды (және оны болжау керек). Бұл ретте қордың медициналық көмектің көлемін ұзақмерзімді жоспарлауға мүмкіндігі жоқ. Халықаралық тиімді деп бағаланған тәсілдерді эпидемиологиялық болжауға шұғыл бейімдеу қажет.
Екінші. Медициналық көмекті қаржыландыру мәселесі. Тариф белгілеу нәтиже бермей отыр: бүгінгі күнге дейін тарифтік саясат бекітілмеген, тариф белгілеу тиімділігін бағалау жүргізілмейді, стационарлық көмекке ақы төлеу жүйесі өзінің құрылымы бойынша қарабайыр күйінде қалып отыр. Бұл мәселелерді қатаң бақылауға алу керек.
Ал қаржыландыруды қайтадан бюджеттік модельге көшіруге түбегейлі қарсы көзқарастамын және оны бір-екі ауыз сөзге сыйдыруға келмейді. Бұл – тағы бір материалға арқау болатын тақырып.
Жалпы, әлеуметтік медициналық сақтандыру мәселесі сонау 1997-1998 жылдары көтеріліп, сол күйі сәтсіздікке ұшыраған болатын. Мәселе 2000-жылдардың екінші жартысында тағы бір талқыланды. Содан кейін шикі долбарлар пайда болды. Ал бұл жүйеге көшу тек 2017 жылы ғана мүмкін болды. Дегенмен бастаманың төңірегінен әлі дау арылар емес. Қорытындылап айтар болсақ, мәселенің тамыры тереңде. Алдымен денсаулық сақтау жүйесіндегі жалпы олқылықтар, содан соң оған сақтандыру жүйесінің әлі пісіп-жетілмеген механизмдері қосылып, қойыртпаққа айналып отыр.
