Көрші елдің көші: салмағы мен салдары

Көрші елдің көші: салмағы мен салдары

Ресей билігі ішінара мобилизация жариялағалы бері көрші ел азаматтарының бір бөлігі шекара асып жатыр. Көштің бір бағыты бізге де бұрылды, сәйкесінше әсерін де сезіп үлгердік. Содан бері бұл мәселе қоғамда қызу талқыланып, түрлі пікір, болжам тудырды. Осыған байланысты тақырып төңіре­гін­дегі өзекті сұрақтарға жауап із­деп, миг­ранттар көшін саяси, эконо­ми­ка­лық, де­мог­рафиялық аспектілерден, заң тұр­ғысынан қа­рас­тырып, мамандармен тал­қылап көрдік. Келушілердің әсері қандай болуы мүм­кін? Экономикалық салдары қандай бола­ды? Ішкі нарықтағы абыр-сабыр жалғаса ма? Ре­сей билігі «қашқандарға» тосқауыл қоюға не­ге құлықсыз болып отыр? Біз тос­қауыл бол­сақ ше? Келгендер көп пе, кеткендер қанша? Кел­гендердің бәріне аза­маттық беріле ме? Ма­қа­лада осы және өзге де сұрақтар қамтылады.

300 мың адам әскерге шақырылады

21 қыркүйекте Ресей билігі ішінара мобилизация жариялады. Ресей қорғаныс министрі Сергей Шойгу жалпы саны 300 мың адам шақырылатынын мәлімдеді. Бұл шешім көрші ел халқының наразылығын тудырды. Ресми мәлімдемелерге сәйкес, бірінші кезекте жауынгерлік тәжірибесі бар за­пастағы әскери қызметшілер шақырылады. Яғни, қазір Ресей әскеріне ең алдымен кәсіби және дайындалған әскери адамдар қажет бо­лып отыр. Бұған дейін Ресей үкіметі мобилизация жарияланбайтынын айтып келген бо­латын. Дегенмен оқиға басқаша өрбіп отыр. Мұндай шешім шығаруға не түрткі бол­ды? Мобилизация жарияланғаннан кейін басталған «қашқындар» көшіне Ресей билігі не­ліктен тосқауыл қойып, шекараны жауап, шара қабылдамай отыр? Саясаттанушы Жұмабек Сарабековтің пікірінше, эмигранттар көші Ресей би­лігінің мақсатына еш әсер етпейді.

Аяулым САҒЫНБАЕВА, демограф: Мигранттардың демографияға әсері олардың елде қалу-қалмауына байланысты айқындалады – Халық саны шын мәнінде де табиғи өсім арқылы ғана көбейіп отыр. Себебі жыл­ма-жыл біздің көші-қон сальдомыздағы айыр­машылық көбейіп жатыр. Бұл эмиграцияның ұлғайып, иммиграцияның азаюымен сипатталып отыр. Ресейден келген мигранттардың халық са­нына қаншалықты әсер етуі мүмкін деген сұрақтың жауабы келіп жатқан адам­дар тұрғылықты біздің елде қала ма, қалмай ма, соған байланысты айқындалады. Уақыт­ша, яғни 90 күнге келген азаматтар халық са­нының есебіне тіркелмейді. Тек осында тұр­ғылықты тұруға өтініш беріп, белгіленген құжат жинап, тұрғылықты мекенжай алған­нан кейін ғана халық санына қосылады. Қан­шалықты қосылатынын білу үшін әлі уақыт керек, себебі заңға сәйкес олар 90 күн тір­кеусіз жүре алады. Яғни, елге келгенін ха­барлайды, бірақ тұрғылықты мекенжайға тір­келмей жүруге құқығы бар. Сондықтан қазір, яғни 90 күн өтпей жа­тып олардың Қазақстан халқының ди­намикасына, демографиясына қанша­лық­ты әсер етеді деген сұрақтарға нақты жауап беру мүмкін болмайды.

Көштің экономикаға әсері қандай?

Ресей азаматтары шекарадан өте бас­та­ғаннан-ақ біздің елде де абыр-са­быр байқалды. Жалпы, мигранттарды халық түр­ліше қабылдады. Бірі көмек көрсетуге асықса, бірі шекараны жауып, келгендерді кір­гізбеу керек деген пікірлер болды. Себебі әр сала бойынша ішкі нарықтағы бағалар құ­былды. Мигранттардың келуінің экономи­ка­лық салдары болатыны түсінікті, де­ген­мен спекулятивтік жағдайлар көбейген соң халықтың бір бөлігінің наразылығын ту­дырды. Экономист сарапшы Мақсат Серәлі миг­ранттардың келуін экономика­лық жағынан талдап берді.

Дәулет МҰҚАЕВ, экономист, тұрғын үй нарығының сарапшысы: Жыл аяғына қарай баға түсуі ықтимал – Ресейдегі мобилизацияның ықпалынан көрші ел азаматтары түрлі елге көшіп кетіп жатыр. Ең алғашқы жаппай қоныс аудару ағыны бұдан бұрын, наурыз айында, соғыс жарияланған кезде болған еді. Дегенмен ол кезде ресейліктердің басым бөлігі Түркияға, Еуропа елдеріне, Дубайға кетіп үлгерді, бізге кел­гендер саны аз болды. Сол кезде Түр­кия­ның нарығында да тұрғын үй бағасы, пәтерді жалға беру бағасы бірден өсті. Міне, арада 6 ай өтіп, мобилизация жарияланғаннан кейін ре­сейліктер ең жақын аймақтарға немесе осы аймақтар арқылы кетіп жатыр. Үйдің бағасының қымбаттауы уа­қыт­ша құбылыс деп ойлаймын. Жылдың ая­ғында немесе жаңа жылдың басында жал­дамалы пәтер бағасы сәл де болсын арзан­дауы мүмкін. Шамамен 20, мүмкін 25 пайыз­ға түсуі ықтимал. Себебі елге келіп жатқан ре­сейліктер елімізде тек 90 күн болуы керек. Бас­қа елге шығып, қайта кіретіндер де бо­лады. Бірақ, жалпы қатты әсер етпейді. Иә, тұрғын үй нарығында, соның ішін­де пәтерді жалға беруде көлең­ке­лі бизнестің үлесі көп болып тұр. Бірақ ол мем­лекет бюджетіне қатты бір түсім әкеледі деуге келмейді. Себебі жалға беретін адам БЖТ (бірыңғай жиынтық төлем) төлеп-ақ кә­сі­бін жүргізе береді. БЖТ – 3 063 теңге, бір АЕК, оның тек 10 пайызы ғана әлеуметтік ау­дарымға кетеді. Екіншіден, ол адам жеке кәсіп­кер болса да, жеке кәсіпкерлер қазір біз­де жыл соңына дейін салықтан босатыл­ған. Жалға алушының құқығы бойынша, ол мін­детті түрде үй иесімен ке­лі­сім­шартқа отырғаны дұрыс. Бір жылда үйдің бағасын инфляция деңгейіне байланысты 10 немесе 15 пайызға ғана өсіре алады деген талап­тар қарастырылуы керек. Әрі кетсе 20 пайыз деуге болар, дегенмен дамыған, даму­шы елдерде 15 пайыздан асырылмайды. Пә­тер иесі қыста жалға алушыларды шығара ал­майды, «мүлкін сататын күннің өзінде 1 ай бұрын ескертуге тиіс» деген сияқты мә­селелер де заң аясында қарастырылуы керек. Осындай дүниелерді ескермегендіктен, көп жағдайда құқығымыз да тапталып жатады. Үкімет тұрғын үй нарығындағы кө­лең­келі бизнесті реттеп, күресеміз, ба­қылауға аламыз десе, үйдің иесі көп қи­нал­майды, заң аясында төлеуі керек төлем­дерді үйдің бағасына қоса салады. Сәйкесін­ше, бұл бағаның өсуіне әкеледі.

Заң не дейді?

5 қазанда Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин 70 мың ресейлік ЖСН (жеке сәйкес­тен­діру нөмірі – республика аумағындағы әр­бір жеке тұлғаға берілетін бірегей 12 таң­ба­лы код) алғанын мәлімдеді. Бұл ресейліктердің біздің елге тү­бе­гей­лі кө­шіп келгенін білдірмейді. ЖСН ше­тел аза­матына банкте шот ашу үшін қа­жет. Оны кез кел­ген ХҚКО-дан бір күнде алу­ға болады. Ол үшін тек төлқұжат жеткі­лік­ті. Әуелде бірнеше рет айтып өткеніміз­дей, заңға сәйкес ЕАЭО азаматтары Қа­зақстанда 90 күн ғана бола алады. Кел­ген­нен кейін үш күн ішінде қабылдаушы тарап (қо­нақүй, үй иесі және басқалар) келген бас­қа ел азаматы туралы көші-қон поли­ция­сына хабарлауы керек. Келуші төлқұжат де­ректері, жоспарланған тұрғылықты ме­кен­жайы және келу мақсаты туралы ақпарат беруге тиіс. Осыдан кейін шетел азаматына 30 күн ішінде Көші-қон полициясы басқар­ма­сына тіркелу қажет болады. Онсыз Ресей аза­маттары Қазақстанда 30 күн ғана қала ала­ды. Ал 90 күннен артық қалғысы келген­дер онда уақытша тұруға рұқсат немесе ық­тиярхатқа құжат тапсыруы қажет. Ал аза­маттықты тек 3 жылдан кейін ала алады. Жауапты органдар заң бұзғандар ба­қылауға алынатынын мәлімде­ген болатын. 28 қыркүйекте Ішкі істер ми­нистр­лігі бақылау кезінде көші-қон заң­намасын бұзған 45 700 адам әкімшілік жауап­кершілікке тартылып, оның 4 200-і мәжбүрлі түрде Қазақстаннан шығарылға­нын хабарлады. Мәжбүрлеп шығарылғандар 5 жыл ішінде елімізге қайта кіре алмайды екен. Оның ішінде көші-қон заңнамасын бұзған 3 200 ресейлік жауапқа тар­тыл­ған. Бұл – елге келген Ресей азаматтары­ның тек 0,2 пайызы. Қорытындылай келе, мигранттардың көшінен туындаған абыр-сабыр бәсеңдеп келеді деп айтуға болады. Сарапшылар да мұны уақытша үрдіс деп отыр. Яғни, келушілер біз арқылы басқа елдерге өтіп жатыр. Қалатындар да болуы мүмкін, бірақ олардың үлесі өте аз болмақ. Ішкі нарықтағы құбылулар Ресей азаматтары келгенге дейін де болған, мигранттар легі оған тек тағы бір толқын қосқандай. Дегенмен Ресей азаматтарының келе бастағанына бір ай да болған жоқ, кесіп-пішіп айтуға әлі ерте, көштің нақты қандай әсері болатынын уақыт көрсетеді.