Сәулетшілік жолым қиындыққа толы болды
Кеңестік кезде ұлттық республикаларда жергілікті мамандарды дайындауға өте құлықсыз болды. Тіпті, өсірмеуге түрлі себеп тауып, кедергі келтірді. Оны өз басымнан талай өткізген адаммын. Мен Қазақ политехникалық институтының Архитектура факультетін 1966 жылы елімізде алғашқылардың бірі болып үздік белгімен бітірдім. Дипломдық жұмысым Алматының бір ауданының жобасы еді. Ол – М.Әуезов, Абай, Төле би (ол кезде Комсомольская) көшелерінің арасында орналасатын квартал. Мен жобамда жаңа ауданның қалаға және табиғатқа үйлесімдігіне сай жұмыс болатын. Онда еркін көлік қозғалысына мән беріліп, Әуезовтің Төле би көшесін қиып өтер тұсында көпір салу жобаланған-ды. Бұл жобамның бір жаңалығы болса, екінші жаңалығы – Абай көшесінен Қапшағайға қарай электропойыз жүргізу (қазіргі ЛРТ сияқты) жобаланған болатын. Жобаның үшінші жетістігі қаладағы ауа қозғалысына арналған еді. Шынын айту керек, бұған ұқсас жоба Алматының Верный атанып тұрған кезінде француз сәулетшісі Гурба деген кісінің жұмысында болған. Онда қала көшелері таудан төмен қарай созылып жатуға тиіс болатын. Мен соны жетілдірдім. Өйткені Алматы – жел соқпайтын қала. Сондықтан екі не үш қабатты үйлерден тұратын (жалпы Алматыға биік үй салу қауіпті әрі олар ауа ағымына кедергі келтіреді) көшелер таудан төмен тіке созылып жатса, таудың салқын ауасы көшенің бойымен жүріп, ыстық ауаны жоғары көтереді де, ауа тазарып тұрады. Және мен жобалаған кварталда балалар ойнайтын алаң мен жасыл желекке оранған тұрғындар демалатын орын болуы қарастырылған. Сонымен бірге мен салынатын жаңа аудандағы биік үйлердің бірінші қабатын пәтерден босатып, тұрғындар пайдаланатын: түрлі затын (мәселен, велосипед, шаңғы, т.б.) қоятын бөлмелер жасауды жобаладым. Тағы бір айта кететін нәрсе – менің жобамда бір үй екінші үйдің алдын көлегейлемей, бәріне тау көрініп тұратын ыңғайда жасалған еді. Олардың бәрінің төбесінде де тауға қарап, адамдар таза ауамен демалып отыратын жан-жағы ашық шатырлар болуға тиіс еді. Дегенмен дипломдық жұмысыма баға берушілер (Мәскеудегі жобаны бекітушілер) жобамның біраз тұсын экономикалық жақтан тиімсіз деп тапты. Мәселен, жер бетінен метро жасау (жоғарыдан жүретін электропойыздар ғой, ол кезде КСРО-да ондай жоба болмаған) көп қаржыны талап етеді, сосын биік үйлердің бірінші қабатын босату – көп пәтерді жоғалтуға әкеледі, Әуезов пен Төле бидің қиылысынан жолайрығын салу қажетсіз деп санаған. Мен оны білген жоқпын. Ал біздің оқу ордасының басшыларына бұл жағдай, әрине оңайға соқпайды. Маған жобамның сыналып жатқанын, қорғау қиын болатынын, қорғай алмаған жағдайда үздік диплом ала алмайтынымды айтты. Бірақ мен оған бола уайымдаған жоқпын. Өзімнің жобамның Алматы табиғатына үйлесімді екеніне сенемін. Дипломдық жобамды қорғау кезінде оның тиімділігін дәлелдегенімде мемлекеттік емтихан комиссиясының бастығы Репинский деген кісі (Казгорпроект мекемесінің бастығы) менің жобамның қала тұрғындарына қолайлы екенін айтып, өте жақсы баға берді. «Нағыз жаңашыл жоба осындай болуы керек» деп диплом жұмысымды жарамсыз қылғысы келіп отырғандардың аузына құм құйды. Жалпы, архитектура екіге бөлінеді: жеке ғимараттар салу мен тұтас кварталдар мен елді мекендер архитектурасы. Менің мамандығым да, қорғап жатқан жобам да – соңғысы. Сөйтіп, сәулетші ретінде алғашқы жобамның табысты болғаны бар. Архитектурада ансамбль деген ұғым бар. Оның шарты бойынша, салынған ғимараттар, үйлер маңайындағы өзге ғимараттар мен үйлерге үйлесіп тұруы қажет. Сол сияқты табиғатпен де үйлесіп, адамдардың өмір сүруіне де қолайлы болуы тиіс. Менің әлгі жобамда осы шарттардың бәрі ескерілген-ді. Дипломды қорғап болған соң Мәскеуге барып аспирантураға түсуге құжат тапсырғанда, сәулет бойынша жобамның кемшілігін көрсетпей-ақ, маған емтиханда «екі» қойған. Менімен бірге аспирантураға түсуге талпынған Грузия азаматына да солай істеген. Төмен баға қойғандар неге олай жасағанын түсіндірмейді. Сосын мен Қазақстанның сол кездегі Мәскеудегі өкіліне барып мән-жайды түсіндірген соң сол өкілдің көмегімен аспирантураға қабылдандым. Сосын кандидаттық диссертациямды қорғаған соң қайтадан Қазақ политехникалық институтының сәулет өнері факультетіне келіп жұмыс істей бастадым. Істегеніме үш жыл толғанда оқытушыларды аттестациядан өткізіп, кеңес мүшелері мені «оқытушылыққа жарамайды» деп құлатты. Ал мен студенттеріммен жақсы жұмыс жүргізетін куратормын. Бәрі маған келеді, әлгі мені «құлатқандардың» бәрі де мені жақсы білетін адамдар. Шамасы, менің жұмыс орнымдағы талапшылдығым мен барын бар, жоғын жоқ деп айтатын принципшілдігім ұнамаған болуы керек. Оның зардабы аз емес. Себебі ондай аттестациялық комиссиядан құлатылған адамды басқа жерге жұмысқа алмайды. Ол кезде аттестациялық комиссияның берген қорытындысын сот қарамайды. Яғни, шағымдану мүмкіндігің жоқ. Енді не істеу керек? Мен сол кездегі Қазақ КСР Жоғары және орта кәсіптік білім министрінің орынбасары Сағындық Кенжебаевқа барып мән-жайды түсіндірдім, ашық қиянат жасап отырғандарын айттым. Ол кісі маған мұны шешудің бір жолы барын түсіндірді: яғни мен өзім істеп жатқан жерден «өз еркіммен кетуге» арыз жазуым керек. Сонда мен аттестациялық комиссияның шешімімен жұмыстан шығарылған деген сөзден құтылып, өзге жерде жұмыс істеуге мүмкіндік аламын. Солай жасадым. Осылайша, Целиноград қаласындағы (қазіргі Астана) Ауыл шаруашылығы институты жанынан ашылған архитектура бөліміне оқытушы болып кеттім. Ол жерде бір жылдан соң кафедра меңгерушісі болдым. Одан кейін тағы бір кафедра ашылған соң Архитектура факультеті құрылды.Тарихи ескерткіштердің қадірін сәулетшілер біледі
Оқытушы бола жүріп, Целиноградтың архитектурасына қатысты мәселелерге де назар аудара бастадым. Жалпы, қаланың орталығынан үлкен трасса салынбайды. Үлкен көлік ағымы қаланың сыртында болуға тиіс. Бірақ осындай мәселе ол кезде ескеріле бермейтін. Ал мен барған қаланың ортасынан үлкен көше салу үшін үйлерді бұза бастады. Кеңестік кезде тарихи мәні бар ескерткіштерге мемлекеттің онша жаны аши қоймады ғой, ондай әдет Целиноград қаласында да көрініс тапты. Жаңағы үлкен көшені жасау үшін қала ортасында ұзақ жыл бойы тұрған, сапалы қызыл кірпіштерден салынған көпестердің үйлері де бұзыла бастады. Оның ішінде ХІХ ғасырда салынған көпестің үйі – кейін «Родина» деген гастрономға айналған ғимарат пен Сәкен Сейфуллин атындағы кітапхана да бар. Бұған құр қарап отыра беруге бола ма? Сондықтан мен мақала жазып, «Целиноградская правда» газетіне жолдадым. Бірақ мақаланы баспай үш ай бойы ұстап отырды. Мақаланы қалалық атқару комитетіне жіберген. Ал қалалық атқару комитетінен «сіз мақалаңызда атап көрсеткен көпестің үйі тарихи ғимаратқа жатпайды. Сондықтан ол қаланы кеңейту үшін бұзылуға тиіс» деген қысқаша ғана жауап келді. Бірақ мақалам 1979 жылдың 6 маусымында «Казахстансая правда» газетінде «Лицо города» деген атаумен басылып шықты (арада бір-екі жыл өткенде бұл мақала «Социалистік Қазақстан» газетіне «Қала келбеті» деген атпен жарияланды). Соның себебінен бұзылғалы тұрған тарихи ғимараттар жойылып кетуден аман қалды. Осы арада тағы бір айта кететін нәрсе, 1979 жылы Мәскеудегі орталық үкімет бүгінгі Ақмола облысындағы Ерейментау ауданы аймағынан Неміс автономиялық республикасын құрмақшы болып, соған қарсы студенттердің ереуілі болған. Оған қатысқандардың арасында өзім де жүрдім. Сол кезде маған тісін қайрап жүрген қала басшылығы митингіні ұйымдастырушылардың бірі ретінде айып тақпақшы болды, дегенмен студенттерім менің ереуілге қатысқанымды жоққа шығарып, саяси мәні бар іспен ұсталудан аман қалдым. Шынын айту керек, аталған митингіге еліміздің басқа қалаларынан келген жастар да қатысқан. Целиноградта бес жыл жұмыс істеген соң Алматыға оралдым. Мұнда келген соң институтта бөлім бастығы болып қызмет ете бастадым. Тараз қаласына барып көне Тараз қаласын зерттедім. Зерттеуімді пісіріп алған соң жұмыста екі айдай отырып мақала жазып шықтым. Мақалам «Сохранить и использовать» деген атпен «Казахстанская правда» газетінде жарияланды. Онда мен «ескі қаланың орнын аздаған жөндеу жұмыстарын жүргізе отырып ашық музей ретінде қалдыру керек» деп ұсыныс айтқанмын. Ал бұл идеяны ұнатпағандар менің мақаламда айтылғандарды жоққа шығарып, «ескі қаланың орнын сақтаудың қажеті жоқ, ондағы сақталған нәрселер сақтау нормативіне сай келмейді, өйткені олар ағаштан жасалмаған» деп жоғары жаққа арыз түсіріпті. Ол нормативте негізі архитектуралық ескерткіштер (үйлер, т.б. ғимараттар) ағаштан жасалған болуға тиіс. Ал біздің жеріміздегі тарихи ғимараттардың түгелге жуығы тастан қаланғаны, сабанды кірпіштерден жасалғаны белгілі. Сонда біздің көнеден келе жатқан, бүгінге дейін жеткен үйлер, ғимараттар қалайша ресейлік нормативтерге сай болады? Енді мен өз ұсынысымды тиісті орындар алдында қорғауым керек болды. ҚазКСР Мәдениет министрінің орынбасары Әбіш Кекілбаевқа барып жағдайды түсіндірдім. Ол кісі мені қолдады. Сәулетшілердің міндеті жаңа жоба жасап, салу ғана емес, ескіден келе жатқан тарихи ескерткіштерді де қорғау. Құдайға шүкір, бұл мәселеде де өз ұстанымымды талай қорғап шыға алдым.Халыққа қиындық туғызатын ғимараттар салынбауға тиіс
КСРО кезінде Сәулетшілер одағында үлкен ғимараттардың жобасы жан-жақты талқылаудан өтіп барып салынуына рұқсат берілетін. Мәселен, бір кезде Алматыдағы Орталық мемлекеттік ұлттық музейдің жанына шетелдік қонақтарға арнап үлкен қонақүй салу мәселесі талқыланды. Қонақүй ғимаратының жобасы архитектуралық жағынан мінсіз, әдемі. Бірақ ол салынса, музейге зардабын тигізбей тұрмас еді. Музей тыныш жерде, адам ерсілі-қарсылы ағылатын жерде орналасуға тиіс. Ал қонақүй салынса, оның жан-жағы адамға, көлікке толып ығы-жығы болып кететіні анық. Одан қалса биік ғимараттың қасында музейдің сұсы басылып қалар еді. Сәулеттік жағынан музейдің келбеті басқа да, қонақүйдің көрінісі басқа. Екеуі архитектуралық жағынан үйлеспейді. Бізге ол керек пе? Музей – рухани орталық. Оны көруге барғандарға ештеңе кедергі болмауы керек қой. Осыларды саралай келе мен егер ол жерге қонақүй салынса, тым биік болмауы қажет, шағын, музейді көлегейлемейтіндей болсын деп ұсыныс айттым. Сөйтіп, сол жерге жоспарланған қонақүй салынбай қалды. Тағы бір ретте Абай мен Әуезов көшелерінің қиылысынан үлкен бір азық-түлік дүкені (гастроном) салынбақ болды (ол кезде мен Ақмолада жүрмін). Ал ол маңға жақын жерде музей және музыкалық мектеп бар. Әлгі гастроном сол мектептің стадионының орнына салынбақ. Жобаның талқылауында мен бұған қарсы болдым. «Біріншіден, балалардың ойнайтын жерін алып қоямыз, сосын бұл араға гастроном салынса, адамдар, машиналар қаптап, у-шу болады. Мектепте оқып жатқан балалардың берекесі кетеді. Абай – Әуезов қиылысында көлік кептелісі пайда болады. Бұл қай жағынан алғанда да ойланбай жасалған жоба», – дедім. Бақсам, – мен қатысардан бұрын да талқылау болған екен. Былайша айтқанда, жоба мақұлданып кеткен. Оған рұқсат берген сол кездегі Қазақстан орталық комитетінің құрылыс бөлімі. Гастроном салынатын жер қазылып, іргетастары да қалана бастаған. Талқылауда менің сөзімді тыңдаған тиісті орындағы адамдар «Сіздің айтқаныңыз дұрыс, бірақ жоба бекітіліп кетті» деді. Менің дәлелдерімнің қаншалық әсер еткенін қайдам, ақыры, сол гастроном салынбай қалды. Қандай керекті ғимарат болса да, халыққа пайдалы әрі ешқандай қиындық туғызбайтын болуы шарт. Кейінгі кезде оны ескеру қалып бара жатыр. Бос жер болса, иеленіп алып, әйтеуір бір құрылыс сала беру әдет болып кетті кейінгі кезде. Мәселен, ана бір жылдары «Самал» шағынауданы аумағында 10 мың адамға арналған үлкен спорт кешенін салмақшы болды. Халық тығыз тұратын жерге де сондай алып спорт кешенін салуға бола ма? Егер салса, ол маңда адам мен көлік шектен тыс көбейіп, ол жерде тұрып жатқан қала тұрғындарына қиындық туғызбай ма? Мен оған да қарсы шығып, өз пікірімді дәлелдедім. Сөйтіп, алып құрылыстың темір қаңқалары көтерілгенімен, ол жерде аталған спорт кешені салынбай қалды. Қаланы сәулеттендіру деген оны қаптаған биік үйлермен, түрлі ғимаратпен толтырып тастау емес. Керекті нәрсені керекті жерге ыңғайлы қылып салу қажет. Әрине, қаланың әдемі болғаны жақсы, бірақ ең алдымен қандай ғимарат, кешендер салынса да, ол сол жердің тұрғындарына қиындық тудырмауы керек. Архитектуралық жобалар қала халқы мен қонақтарына қолайлы жағдай жасауға, ауаның тазалығы мен адамдардың тым көп шоғырланбауына бағытталса ғана пайдалы.Архитектурамызға ұлттық ерекшелік керек
Өзге өнер түрлері сияқты сәулет өнері де елдің, халықтың ерекшелігін танытатын нәрсе. Еуропа мен Шығыс елдерінің ерекшелігін көрсетіп тұратын да осы архитектурасы. Мұсылман елдерінің ғимараттарындағы күмбездер оларды бөлекшелеп тұрса, Қытайдың не Жапонияның ғимараттары да өзге елдерге ұқсамайды. Демек, біздегі сәулет өнеріне қазақилық керек. Соңғы жылдары еліміздің қалаларында салынып жатқан ғимараттар мен тұрғын үйлерде готика, классицизм, модерн, эклектика, басқа да еуропалық сәулет өнерінің үлгілері басым. Бұл біздің сәулетшілердің ізденбей, дайын үлгілерді көшіріп алуға бейім тұратынын, ұлттық сәулет өнерінің тарихынан хабарсыз екенін көрсетеді. Бүгінде Алматыда не Астанада болсын сорайған биік ғимараттар көп. Әртүрлі, бір-біріне үйлесімсіз салынған ондай ғимараттар ансамбль құрамайды, керісінше бір-бірінің сиқын қашырып, көрер көзге теріс әсер етеді. Мәселен, Алматыда «Орбита» шағынауданындағы «Алма» деп аталатын ғимараттың терезелері түгел жабылып тасталған. Адам өмір сүретін жерлерге күн сәулесі еркін түсіп тұруы керек, әйтпесе күн сәулесі түспейтін жерлерде түрлі ауру пайда болады. Ал «Ақсай» секілді шағынаудандарда биік үйлердің қабырғаларына крест белгісі салынып тасталған... Кілең иін тіресіп тұрған биік үйлердің арасына ауа бармайды да, ол маңдардан қолқаны қабатын түрлі иіс шығып тұрады. Кейбір мақтаулы ғимараттардың өзі көңіл көншітпейді. Мысалы, Алматыдағы Әуезов атындағы академиялық драма театры ғимаратының түрі бункерге ұқсайды, тіпті сырттан келген адам оның театр екенін де білмеуі мүмкін. Ал театрлардың классикалық үлгілері бар ғой! Ол аздай, соңғы жылдары оның артына салынған көпқабатты биік тұрғын үй кешені театрды басып тастаған. Сол сияқты Алматыдағы тағы бір белгілі ғимарат – Республика сарайы да Абай ескерткішінің артына тақап салынып, қазақтың классик ақынының айтулы ескерткішін көлегейлеп тұр. Қалалардағы жеке ғимараттарды айтпағанның өзінде, қазір қала іргелеріндегі поселкелерде қаптаған коттедждер бір-біріне тым жақын салынып жатыр, көшелері тап-тар. Мұның бәрі бүгінгі қазақ сәулет өнерінің үлкен кемшілігі. Шағын елді мекендер болсын, ірі қалалар болсын – бәрінде жергілікті жердің ерекшелігі көзге ұрып тұруы қажет. Өйтпеген күнде елдің де, ел архитектурасының да бөлекше болмысы байқалмайды. Бүгінде мегаполис дегенді мақтана айтамыз. Ал мынадай жері кең, халқы аз елге мегаполис қажет пе? Санымыз жүз, екі жүз миллион болып жатса бір жөн. Бар болғаны 19 миллион халық тұратын елде үш-төрт қаланың мегаполиске айналып кетуі оншалық жақсы құбылыс емес. Өмір сүруге ең ыңғайлы шаһар халқының саны төрт жүз, бес жүз мыңнан аспағаны дұрыс. Қысқасы, бүгінгі қазақ архитектурасының шешілмеген мәселесі көп. Соның бәрінің оң шешім табуына қол жеткізе алсақ қана сәулет өнеріміз өз бағытын тауып, нағыз ұлттық архитектураға айналар еді.Әңгімені жазып алған Ахмет ӨМІРЗАҚ