«Ақаңның әні» атанған туындының ақиесі кім?
«Ақаңның әні» атанған туындының ақиесі кім?
Апта басында редакцияға қолында домбырасы бар қария келді. Оюлы шапаны, өрнекті тақиясы мен домбырасы ақсақалдың өнерге қатысы барын айғақтап тұр. Қасына бір баласын ерте келген қария сонау Торғай өңірінен екен. Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатовтай ұлт қайраткерлері туған өлкеден әдейі ат терлетіп келгені бекер емесі белгілі. Ақсақалдың есім-сойы – Нағашыбай Алпысов.
Осыдан бірнеше жыл бұрын «Ахмет Байтұрсынұлының Орынбордан әні табылды» деген ақпарат бүкіл интернет жүйесін шулатқан. Ол әуеннің өзі де бір қазіргі заманның ырғағына ұқсамайтын, көнеден жеткен күмбірдей құлақ құрышын қандыратын туынды еді. Жырда Ахмет Байтұрсынұлының елдегі Файзолла деген досына хат жазғандығы, Алаш қайраткерлерінің аты-жөндері, сол кездегі уақыт бедері баяндалады. Жыр:
«Файзолла досым, аса қымбатты,
Мұң менен азап жаныма батты.
Өтпелі дәуір – өкініш уы…
Асау өзендей толқыны қатты…
Өзіңе аян өмірім, ісім,
Көрдім ғой бейнет туған ел үшін.
Жабылған нақақ жаланы ойласам,
Өзегім күйіп, өртенеді ішім», – деп басталады.
Жыр сөзі мен әуені астасып, өткен ғасыр тарихынан сыр шертіп тұрған соқталы туынды еді. Дәл сол шулы жырдың әуенін шығарған автор осы Нағашыбай Алпысов екен.
Нағашыбай Алпысов жастайынан ел ішіндегі жыршылар мен өнерпаздардың көне сарын ырғағын құлағына құйып өскен. Нағашыбайдың әкесі Алпыс та кез келген өлең жолдарын жыр әуендерімен шебер орындайтын жыршы болған. Атадан жалғасқан асыл сарынды бүгінге жеткізіп отырған Нағашыбай ақсақалдың балалары да кілең өнерпаздар. Ұлдары Абзал, Ақан, Әбдірахман, Серік барлығы да жырды нақышына, әнді ырғағына келтіріп айтатын өнер шеберлері. Өнерлі әулет – «Мерейлі отбасы» конкурсының жүлдегері. Жуықта Қостанай облысы Алпысовтардың өнер кешін өткізіп Нағашыбай ақсақалға «Жыр құлагері» деген төсбелгі табыстаған. «Жыр құлагері» атануының да себебі жоқ емес. Кезінде Нағашыбай жыршы Ілияс Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасына әуен шығарып, оны екі сағат тоқтаусыз жырлаған. Ол кезде «Құлагерді» бүкіл халық ұйып тыңдап, телеарна мен радиодан берілген. Біз қариямен әңгімені елді «Ақаңның әні деп» шатастырған «Қаншеңгел» жырының тарихынан бастадық.
– Бұл жырдың әрі қарай «Ақаңның әні» деп ел ішіне тарап кетуінің тағы да басқа себебі бар емес пе?
– Осы арада бұл жырдың басы дауға қалу себебін анығырақ айтып берейін. Сол ауданда оқу бөлімінің бастығы, мектеп директоры, кейін қажы атанған Ғазез Әмірханов деген ағамыз болған. Сол кісі жаңағы Ақаңдар ақталып жатқан кезде бір жиында баяндама жасау керек болып, журналист Хамитбек Мұсабаевтан көмек сұрайды. Сонда Хамитбек өзінің жазған «Қаншеңгел» поэмасын береді. Жиын тарағанда әлгі қағаздар қалады да, әкімшілікте жұмыс істейтін Сәуле Аяшева деген қыз қалған қағаздарды жинап алып, үйіне апарып тастайды. Бертінде күйеуі Кеңесбек Мәулетов зейнетке шыққанда әлгі қағазды көріп қалып, «міне, Ақаңның өлеңі табылды» деп елді шулатып жібереді. Олар газетке, интернетке, жоғары-төмен хат жазып, мұның соңы дауға айналғанда зиялы қауым жиналып, өлеңнің авторы Хамитбек екенін айтқан. Жиында Хамитбек ақын жыр өзінің туындысы екендігін, ешқайдан ұрламағандығын, басында айтылған Файзоллаға жазған хат сияқты бөлімі Ақаңның монологы екендігін айтты. Ал анау Кеңесбек Мәулетов бастаған адамдар «Хамитбек Ақаңның хатын ұрлаған, өлеңін өзгерткен» деген сияқты неше түрлі қауесет таратып жіберген. Мұндай анықталмаған ақпаратты шаласауатты, кітап оқымайтын жас журналистер одан әрі ушықтырып, халықтың басын қатырды. Осы даудан кейін Хамитбек Мұсабаев қайтыс болып кетті. Жақында Кеңесбек фейсбукке «Өлер Хамитбек өлді, енді Ақаңның өлеңін өзіне қайтарайық» деп жазып жіберіпті. Мынау тіпті масқара! Кеңесбек Мәулетов осылай әдебиеттің заңдылығын түсінбей елді шатастырып жүр. Есепші болып жұмыс істеген ол кісі монолог деген не екенін түсінбейді де.
Зерттеуші ғалымдардың еңбегінде, мұрағатта Файзолланың Ахметке хат жазғандығы жайлы ешқандай дерек жоқ. Сосын бұл өлең жолдарының буын сандары, жазылу стилі ешқандай да Ахмет өлеңдеріне келмейді. Мұны түсінетін Мәулетов жоқ.
– Сіз ел ішінен келіп отырсыз. Әйгілі Ақаңдар мен Жақаңдар туған өлкеде әлі де ақындық пен сөз ұстар таланттардың жалғасып жатқандығы жалған емес. Ел ішіндегі көнекөз қариялардан тыңдаған әңгімелеріңіз болса айта отырыңыз.
– Торғайда үлкен ақындар мектебі болды. Кезінде біздің Назарбек Бектемісов деген мұғалім ағайымыз бар еді. Сол кісі ел аралап жүріп талай ескілікті әңгіме тыңдаған екен. Сол ағайымыздың айтуы бойынша Торғай өңірінде Есенжол Жанұзақов деген ірі төкпе ақын өмір сүріпті. Олар жазда Ахметтің ауылымен жақын жайлайтын болған. Ахметтің бала кезіндегі талпынысынан, тұлғалық пішімінен үлкен үміт күткен ол:
Беремін саған осы домбырамды,
Тербетіп жалғау үшін қоңыр әнді.
Қамшылап тор шолақтай жүре бермей,
Ағаң да әлі бір күн болдырады.
Сонда сен осы әнді жалғарсың да,
Шығарсың әлі талай тауға, шыңға,
Домбыра қағысың мен салған әннен,
Тыңдаушың Есенжолды аңғарсын да! – деп Ахметке домбыра сыйлаған. Ол кісі әрі ақын, әрі композитор болған. Бірақ ол кезде жазып алатын құрал болмағандықтан бізге ол мұралардың барлығы түгел жетпеді. Сол сияқты Торғайда Сейітахмет Бейсенұлы, Иманқұлдың Әбдірахманы, Күдері, Әбіқай Нұртазаұлы, Әбіқайдың баласы Ахметхан деген ақындар болды. Олардан қалған көптеген жырды менің әкем де жатқа айтатын еді. Әкем жырды әуенге салып, таңға дейін айта беретін жыршы болған. Ахмет Байтұрсынұлының «Қырық мысалын» әкем жырлап отыратын. Осы жыршылық мектеп бізге атамыздың қанымен, ұлттық дәстүрдің ізімен жалғасып келе жатыр.
Сол сияқты Торғайдағы үлкен ақындық мектептің ұстазы Жұмабай деген ақын болыпты. Оны уақ Жұмабай деп атаған. Ол өте ірі, талантты ақын екен. Байырғы дәстүр бойынша бала кезінде оған ауылы бір тай атап қояды. Сосын ол бірде суатқа келген жылқы ішіндегі тайға мінейін деп барса, тайдың үстінде жарбиған біреу отыр дейді. Әлгі жерде бала қорқып, қашып кетеді. Ауылдан адамдарды ертіп барса, тайдың үстінде ешқандай адам жоқ. Кейіннен тағы бір күні бала жылқыға барса тайдың үстінде тағы да адам отырады. Сонда бала сасқалақтап тұра қашады. Сол уақытта Жұмабайдың құлағына дүңгірлеп дауыс естіліпті дейді. «Ей, Жұмабай, қашпа! Мен саған қонайын деп жүрген пірмін. Сен өз уақытыңда аяқтыға жол бермейтін, ауыздыға сөз бермейтін ақын боласың» депті. Содан кейін Жұмабай тек өлеңмен сөйлеп кеткен деген әңгіме бар. Расында, Жұмабай керемет төкпе ақын болған екен.
– Әңгіме басында Ілияс Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасын жырлағаныңыз жайлы атап өттіңіз. Бұл қай кез еді?
– 1962 жыл. Үйде бір кітап жатыр екен. Сыртында Ілияс Жансүгіров деп жазулы тұрды. Ішін ашсам Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасы екен. Бұл менің 17 жастағы кезім болатын. Жансүгіровтің шығармалары ел ішіне түгел таралмаған кез еді. Себебі Жансүгіровтің өзі 1956 жылы ғана ақталған. Содан кейін 6 жылдан соң сол кітап қолыма түсті. Оны оқу үшін әкем бір жерден алдырған екен. «Құлагерді» қатты қызығып оқыдым. Жырдың маған әсер еткені соншалық, оның ырғағы құлағыма әуез болып құйылып, еш қиналмастан түгел жаттап алдым. Оны жаттағанда маған ол керек болады деп ойламадым. Бұған дейін де мектепте жүргенде Торғайдағы Нұрхан Ахметбековтің «Есім сері», «Жауыз торы» деген поэмасын, Бейімбет Майлиннің «Бай баласы» деген поэмаларын да жаттап алғам.
Мен бұған дейін ел ішіндегі әңгімеден кезінде Ақан деген сері болғанын, ол байдың қызын алып қашқанда қуғыншылар ұстап алып, сабап, атын тартып алғанын естігем. Содан ол нағашысынан бір тай сұрап алып, оны күтіп, баптайды. Ол әйгілі жүйрік болады. Ақанның жүйрігі бүкіл Арқа жұртын дүрліктіргені жайлы ел ауызынан естіп өскем. Поэманы оқып болғаннан кейін жырдың әуезі құлағымнан кетпей қойды.
Бірақ оны ол кезде жырламадым. Шамамен 30 жастан асқан соң кейін өнерге араласа бастадым. 37 жасымда «Құлагерді» өз әуеніммен жырладым. «Құлагер» поэмасын көптеген жерде орындадым. Ол телеарнадан көрсетіліп жақсы насихатталды. Алматыға барып жырлағанда 2 сағат сұрап едім, ұйымдастырушылар 1 сағат қана уақыт берді. Халық ерекше ілтипатпен қабылдады. Негізінен, 30 жасымнан кейін ғана өнердің не екенін түсініп, бұрынғы жыршылар мен ақындардан қалған мектептің сүрлеуімен бірнеше әуен шығарып, жыр-жырладым. «Наурыз айы туғанда» деген де әнім бар. Сүйінбай мен Қатаған айтысын да өзім шығарған әуенмен орындағам. Міне, осы ел ішіндегі ырғақты одан әрі дамытып, қазір балаларыма табыстап жатырмын.
Сұхбаттасқан Бейбіт Тоқтарбай