– Көбіне жапонның, кәрістің не қытайдың рөлдерін сомдасаңыз да, бір сұхбатыңыздан үнемі қазақ екеніңізді сездіріп жүретініңізді оқығаным бар. Қазақ екеніңізді қалай білдіртесіз сонда?
– Мысалы, бір кинода қытайша сөйлеу керек болса, арасына қазақша сөздер қосамын. «Сәлеметсіз бе?», «Қалайсың?», «Не дейсің?» деген сөздерді жиі айтамын. Себебі айналам менің қытай емес, қазақ екенімді біліп жүргенін қалаймын.
– Ал сіз басты рөлде ойнаған Istanbul'da Aşık Oldum (Ыстанбұлда ғашық болдым) фильмінде Қазақстаннан Түркияға жұмыс істеуге келген Қайрат атты жігіттің рөліне қалай бекітілдіңіз?
– Ол киноның идеясын мен таптым. Сөйтіп, синопсисін жазып, Түркияның ұлттық телеарнасы TRT Avaz өкілдеріне апарып көрсеттім. Оларға бұл идеям бірден ұнады. Сосын олардың сценаристері тарқатып, жазған соң бұл көпшілік асыға күтетін сериалға айналды. Мен онда басты рөлді ойнап қана қоймай, продюсер қызметін атқардым.
– Ол синопсисті жазуға не түрткі болды? Ол идея қайдан келді?
– Түркияда өссек те, түбімізді, тегімізді біліп өстік. Түбі бір түркілер екенімізді жастайымыздан білдік. 2010 жылдан бастап ішімде қазақы рух көтеріліп келе жатқанын байқадым. «Түркияда қайтсем қазақтың атын шығара аламын» деп ойландым. Мысалы, боксшылар чемпион атанып, Қазақстанның Туын көкке көтереді. Димаш Құдайберген де өнер арқылы Қазақстанды күллі әлемге танытты. Сол секілді мен де актерлік жұмыс арқылы қазақтың атын шығаруды көздедім. Оның үстіне, егемендігін алған соң Қазақстанға жиі келуді 
шығардық. Ата-бабамыздың жері. Сыртта жүрсек те, қазақпыз деп мақтанып айтып жүреміз. Бәрібір бойымызда қазақылық басым. Келген сайын Қазақстан деген елге келдік, қазақ жеріне келдік деп масаттанатынбыз. Ең алғаш келгенде әлі есімде, мұндағылардың бәрі мен секілді қазақтар екенін, ұлтымыз бір, рухымыз бір екенін жақын түсіндім. Сөзбен түсіндіріп жеткізе алмайтын рухани серпілісті сездім. Бірақ ол уақытта қазақша білмейтін едім. Түсінемін, бірақ өз ойымды жеткізе алмаймын. Үйде ата-анамызбен қазақша сөйлесетінбіз, бірақ сыртта түрік тіліне баса мән бергендіктен бәрібір қазақшаны толық меңгере алмайсың. Бастапқыда көбімен түсінісе алмай қиналдым. Түркияда қазақ тілін үйрететін курс та жоқ әрі ол кезде өздігіңнен үйреніп алатындай интернет те дамымаған. Сөйтіп, Қазақстанға келген сайын сөйлемді бұрыс құрастырсам да, қазақша сөйлей беретінді шығардым. Алғашында бәріне бар білетін сөзім «Сәлеметсіз бе?» дегенді айта беретін едім, кейін бір жігіт мұнда ер адамға «Ассалаумағалейкум», ал әйелдерге «Сәлеметсіз бе?» деп амандасу керек екенін айтты (күліп). Осылайша, елге келіп-кетіп жүріп, қазақшамды жетілдіріп алдым. Бұрын бізді көргенде көпшілік «Қытайсың ба, әлде жапонсың ба?» дейтін еді, кейін бірден «Қазақсың ба?» деп сұрайтын болды. Біз үшін бұл – үлкен мақтаныш. Ал бізді осылай танытуда өз алдына жеке мемлекет
болып бөлініп, болашаққа бет алған Қазақстанның рөлі орасан. Сол үшін кино арқылы Қазақстанды танытқым келді. Сөйтіп, Түркияға келіп кәсіп ашқан қазақ жігіттің бастан кешкен хикаяларын, сосын қазақтар мен түріктердің салт-дәстүріндегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды кіріктіріп, синопсис жаздым. Ұлттық арна басшылары құптаған соң Анкараға бардым, бәрін ақылдасып, келісіп, ақырында ойлағаным іске асты. Мен онда 58 бөлімге түстім, кейін Түркияда рейтингі жоғары D телеарнасы түсіретін Akasi dura фильмінде ойнауға ұсыныс келіп түсті. Өзіңіз білетін боларсыз, ұлттық арналарға қарағанда мұндай каналдардың рейтингі жоғары, әрі мұнда көрсетілетін кинолар елге тез таныласың, әрі карьераңа да үлкен серпін береді. Сол киноға түскен соң танымалдығым артты. Жалпы, түскен киноларым әлі көпшіліктің есінде, көбі көшеде көріп қалса, танып, құшақтап, суретке түсіп жатады. Айтпақшы, ұмытып барады екенмін. Қазақстан мен Түркия ұлттық арналары бірігіп, «Әке серті» атты сериал түсірді. Мен онда ұйымдастырушы продюсер қызметін атқардым. Бастапқыда олар тіл білмеген соң өзара түсінісе алмай, біраз қиындық туындады. Сосын мені көмекке шақырып, екі ортада «елшілік» қызмет атқардым. Одан бөлек, қазақстандық әртістерді Түркияның жүйесіне сай ойнатуды үйреттім. Осылайша, үш айдай Алматыда тұрғанда қазақшамды дамытуға үлкен мүмкіндік пайда болды.
– Соңғы жеті жылда «Атажұрт жолы» деректі фильмін түсіріп, көп елге барып, құжаттар мен деректер жинақтап жүргеніңізді естігенде таңғалғанымыз бар. Кеше Қазақстанға сол үшін де келдіңіз бе?
– Иә, жұмыс әлі жалғасып жатыр. Оның неліктен ұзаққа жалғасқанын түсіндіру үшін алдымен сюжет желісін түсіндіре кетейін. Ата-анасы ажырасқан, Түркиядағы қазақ жігітінің әке жағымен онша байланысы жоқ, бірақ әкесі қайтыс болар кезде ұлына олардың әйгілі Тәкіман батырдың ұрпағы екенін айтады. Өмір бойы басқа адамды ата деп келген жігіт Тәкіман батыр туралы зерттеу жүргізіп, қолынан келгеннің барлығын жасайды. Қазақстанға келеді, кітапханалар мен архивтерді ақтарады. Журналист, тарихшылармен жолығады. Ол кісі жүріп өткен Ресей, Моңғолия, Үндістан, Пәкістанға барып, ондағы шаң басқан мұрағаттардан қажет деректер іздейді. Қарап тұрсаңыз, бұл – көп жылды қажет ететін жоба. Мұны асығыс түсіре салуға әсте болмайды. Түсірілім әлі күнге дейін жалғасып жатыр. Бәлкім, пандемия, елдер арасындағы кикілжің, соғыстар болмағанда ерте бітірер ме едік, кім біліпті? Сосын мына жақта мен ол туралы фильм түсіріп жатсам, Қазақстанда Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің PhD докторы, тарихшы әрі жазушы Нұрлан Байғабыл бұл турасында кітап жазды. Өзім жазсам, өз атамды мақтағандай боламын. Ал академик-ғалым жазса, оның еңбегі ғылымда құнды әрі салмағы болады. Оның үстіне, ғалымдар объективті көзқарас танытып, нақты дәлел келтіріп жазады. Мен бұл жұмысқа көпшілік білмейтін қазақ тарихының бір бетін ашу үшін кірістім.
– «Өз атам» дегеніңізге қарағанда бұл деректі фильм сіздің өмірбаяныңызға негізделген бе? Сіз Тәкіман батырдың ұрпағысыз ба сонда?
– Иә, мұнда менің өмірім, бастан кешкенім баяндалады, бірақ мен арқылы қазақтың тарихы баяндалады. Иә, мен – Тәкіман батырдың ұрпағымын. Ол кісі ел ішінде халық батыры атанған. Тек Қазақстандағылар ол туралы ештеңе білмейді. Оның ерлігі туралы мәліметтен тек Қытай қазақтары ғана хабардар. Қытайдың Шыңжаң өлкесіндегі Іле, Тарбағатай және Алтай аймақтарында болған «Үш аймақ төңкерісі» туралы естіген боларсыз. Ол кісі сонда көтеріліс басшысы, Шығыс Түркістанның Қорғаныс министрі болған. Әкем қайтыс болардан бұрын мені шақырып алып, көзіне жас алып «Балам, мені әкең ретінде сыйлайсың ба? Сыйласаң, менің саған айтар бір өсиетім, бір тапсырмам бар. Оны мойныңа алып, орындайтын болсаң ғана айтамын, өйтпесең, өзіммен бірге қабірге алып кетемін», – деді. «Анық істейсің ғой?» деп үш рет сұрағаны есімде. Сол кезде ол кісі өмір бойы ата деп келген кісі тіпті де менің атам емес, нағыз атам әйгілі күрескер Тәкіман батыр екенін айтып, сырын ашты. Сөйтсем, Тәкіман батыр қайтыс болған соң менің атам әжемізді әйел етіп алып, балаларын қамқорлығына алған. Біз оның қолында өстік, оның тегімен жүрдік. Әкем бұл сырын айтқан кезде мен 30 жастамын. Сол жасыма дейін бөтен жандарды туыс деп жаныма тартып келіп, ақырында олардың саған еш қатысы жоқ екенін білгенде қандай күйге түскенімді ойлай беріңіз. Кім де болса, өз атасы туралы білгісі келіп, өз туыстарын іздейді ғой. Бірақ басында бұған аса мән бермедім, бір жылдан соң әкем түсіме кіріп, уәде беріп алып, ештеңе істемей жүргеніме ренжіп жүргендей болды. Сосын анам да «Ақыры сөз берген екенсің, бұл істі соңына жеткіз» деп ақылын айтты. Сөйтіп, 2012 жылдан бастап дерек жинастырдым, сосын араға үш жыл салып, фильм түсіруді бастадым.
– Әкеңізден бұл құпияны неліктен көпке дейін айтпай жүргенін сұрай алдыңыз ба?
– Олар ерте жастан өз қамқорлығына алған адамның қолында өскен соң бұған дәті бармаса керек. Бірақ ол кісі әкемдерді оқытпаған. Оқыса, көзі ашылып, бәрін біліп алады, сосын әкесін іздей бастайды деп ойлаған. Мен де әкем мұны айтқан кезде «Неліктен ертерек айтпадыңыз?» деп ашуландым. Бірақ ол жалғыз, оның үстіне тау мен тас арасында жүріп, мал баққан. Оқымаған. Жалғыз өзі не істей алады? Сосын оның ұрпағы ретінде бұл іске мен кірістім. Зерттеу жүргіздім. Ресей, Моңғолия, Үндістан, Пәкістанға бардым. Ресейдегі архивтерден Кеңес елдерін басқарған Сталиннің атама берген марапатын, сол кездегі үкімет мүшелері мен атамның арасындағы қару-жарақ алу туралы жасасқан келісімшартын тауып алдым. Қолымда тарихи дәлелдер жетерлік, оның барлығын жазушыға бердім. Қазір ол солардың негізінде кітап жазып жатыр. Бұйырса, ол кітап пен деректі фильм қазақ тарихының жаңа бетін ашатын еңбек атанады деп сенемін. Жалпы, Алтайдан көшкен ел туралы Халифа Алтай біраз еңбек жазғаны әмбеге аян. Бірақ оның бәрі естеліктерге негізделген. Ғылыми тұрғыда жазылмаған. Ал көп жылға жалғасқан менің жұмысымның ғылым үшін салмағын мен айтпасам да түсініп тұрсыз. Қазір тіпті сөйлем соңында бір нүктесін қоймай кетсең, еңбегің зая кетеді. Қазір қыруар жұмыстың бел ортасына келдік. Бұйырса, елдер арасындағы жолдар жабылмаса, соғыс оты қайта тұтанбаса, аз уақыт ішінде жарыққа шығаруды жоспарлап отырмын.
– Қазақстанға жиі келіп жүрген болсаңыз, отандық режиссерлер түсірген киноларды қарап, біздегі киноиндустрияның дамуын бақылап жүрген боларсыз. Берер бағаңыз қандай?
– Иә, біраз киноны қарап шықтым. Айтпақшы, мен режиссер Ақан Сатаевтың «Жаужүрек мың бала» фильмінің кастингіне қатысқанмын. Сол кезде Ақан маған моңғол немесе қытайдың рөлі жарасатынын айтқан еді. Ал мен онсыз да Түркияда олардың рөлінде ойнаймын. «Қазақстанға келіп қазақтың рөлін сомдайын десем, тағы да қытай қылғалы тұрсыздар» деп Ақанның ол ұсынысын қабыл алмай, ақыры ол фильмге түспедім. Қазақ киносы дамыды деп айта алмаймын, мұндағы режиссерлер орыстардан үлгі алатынын байқадым. Не істесе де, орыстар секілді істейді екен. Қазақ менталитетіне сай түсірген киноны әлі көрген жоқпын. Түркиядағылар француз киносынан үлгі алады. Бірақ кейінгі кезде ұлтшылдық идеологиясы бірінші орынға шықты. Соның дәлелі ретінде «Ертұрғыл» сериалы түсірілді. Қазақстандық режиссерлерге де осындай сериалдар түсірген жөн. Голливудқа танымал, Атыраудан шыққан Тимур Бекмамбетовпен Астанада өткен экшн фильмдер фестивалінде сөйлескенде ол оны Ресей атақты қылғанын, ресейліктерден үлгі алатынын айтып қалды. Қазақфильмде жұмыс істеген мамандар да ресейліктерден үлгі алатынын мойындайды. Ал телехикаяларды сөз етсек, қонақүйге тоқтаған кездерде бірнешеуін көремін. Бірақ ондағы әртістер рөлді шынайы өмірдегідей емес, театр сахнасында жүргендей сомдап шығады. Дауысы, мимикасы, қимыл-әрекеттері шынайы өмірдегі кейіпкерлермен жанаспайды. Қазақстандағы талантты режиссерлермен көп жоба атқарғың келеді-ақ. Мен 2010 жылдан бастап көп режиссермен, Қазақфильмнің басшыларымен көп кездестім. Келген сайын қарапайым халық құшақ жая қарсы алғанымен, кино саласындағы жауапты тұлғалар шеттен келгендерді бірден қабылдамайтыны байқалып тұрады. Мен бұл саланың қазанында қайнап жүргеніме бәленбай жыл болды, түрік киноларында басты рөлдермен қатар, продюсерлік жұмыс та атқардым. Тек Қазақстанда танымал емеспін. Айтқан уәждерімнің құны жоқ. Бірақ менің орныма танымал, алайда кино түсіруден онша хабары жоқ Бурак Озчивит келсе, оны басына көтереді. Оның айтқаны заң. Мұнда атаққа қарайды екен. Сонда сөзімді тыңдату үшін маған да атақ жасау керек екен. Сырттан келгендер өз білімін, өз түйгенін ортаға салып, түбі бір сапалы дүние жасап шығатыны белгілі. Қазір мен сізден бірдеңе үйренсем, сіз менен бірдеңе үйренесіз. Мысалы, Түркия күрес пен ауыр атлетика спортынан онша мықты емес. Олар Қазақстаннан, Африкадан мықтыларды шақырып, бүгінде олар барған жерінде Түркияның атын шығарып жүр. Алысқа бармай-ақ, жақыннан мысал келтіретін болсам, Қытай, Моңғолиядан елге келгендер тіпті қарапайым жұмыстың өзін өркендетіп, көпшілік білмейтін әдістерді қолданады. Сол секілді киноиндустрияда Қазақстанға менің көмегім көп тиетіні сөзсіз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ