Жаңалықтар

Түркияда домбыра пәнін енгізуді жоспарлап жүрген Седат Солакоғлұ

ашық дереккөзі

Түркияда домбыра пәнін енгізуді жоспарлап жүрген Седат Солакоғлұ

Түркияда қазақтың ұлттық аспабы – домбыраны кеңінен насихаттап жүр­ген музыканттардың бірі – Седат Солакоғлұ. Са­карья қалалық оркестрінде еңбек ететін ол домбыраның күмбірлеген үніне елең ет­пей қоймайтын түріктердің бұл аспапты өзі секілді жетік меңгергенін қалайды. Сол мақ­сатта арнайы оқулық құрастырып шы­ғарған ол Түркия мектептерінде домбыра сабағын енгізуді жоспарлап жүр. Бұл ісі әзірге іске аспаса да, соңына дейін барамын деп белін буып, бекініп отырған қазақ өнері­нің жоқтаушысына хабарласқан едік. – Сұхбаттарыңызда ұлттық аспа­бы­мыз дом­быраны қолға алуыңызға се­беп­кер бол­ған жан деп үнемі әжеңізді ай­та­сыз. Ал сол әжеңіздің домбыра үнін ал­ғаш рет қайдан есті­гені бізге қызық бо­лып тұр. – Әжем Қырымнан Румынияға көшіп, со­сын Түр­кияға қоныс аударған. Ол кісінің бас сүйегіне ота жасалғандықтан, ол кей жағ­дай­да тіпті есін біл­мейтін. Сондықтан оның кей­бір айтқан сөз­дері­не мән бермей жүрдік, бір­ақ ол мәдениет пен дәс­түрге қатысты көп нәрсе айтатын. Ал дом­быра­ның үнін алғаш рет Румынияда естіген екен. Сіз де таңға­лар­сыз, мен мұны көпшілікке қанша айт­сам да олар «Ол жақта домбыра қайдан жүр?» деп тү­сін­бейді. Кейін есейген соң түркі халық­тары­­ның өнерін зерттей келе әжемнің Румы­ния­да естуінің себебін түсінгендей болдым. Қы­рым та­тарлары мен ноғайлар бір-біріне өте жақын ха­лық болғандықтан әжем олар­дың ортасында жүріп, естіген болар деп топ­шы­ладым. Жалпы, біз­дің үйде өтетін оты­рыс­тарда түріктің баглама де­ген аспабымен Қы­рым татарларының әндері жиі орында­ла­тын. Осындай ортада тәрбиеленген мен му­зы­каға жақын болып өстім. Музыкаға деген қызығушылығым ерекше болды. Бірде әжем «Дом­бырамен «Бозторғайды» орындап берші» деп өтініш айтты. Бозторғай әнін бүкіл Қы­рым татарлары біледі. Бұл туынды олардың мар­шы іспеттес. Сол кезде ол әнді білсем де, дом­быраның қандай аспап, қай елдің аспабы еке­нін білмедім. Ақырында, әжеме «Боз­тор­ғай­ды» багламамен орындап бердім. Лицейде оқып жүргенімде әкемнің ағасы, өнер десе ішер асын жерге қоятын музыкант көкем Түр­кі дүниесінің әндерін орындайтын ан­сам­бль­дің өнерін тамашалауға шақырды. Кон­церт­ке дайындық бастап жатқан кезде дири­жер «Мұстафа, қазақтың домбырасымен ке­ре­мет бір ән айтып бересің бе?» деп бір му­зы­кант­қа өтініш айтты. Домбыра дегенді естіген кез­де «әжемнің баяғыдан сұрап жүрген ас­па­бы емес пе?» деп есіме түсіріп, әлгі орын­дау­шы­мен танысуға асықтым. Репетиция аяқтал­ған соң домбырашының қасына барып та­ныс­қанымда ол Түркияда туып өскен қазақ домбырашысы Мұстафа Бұйырған болып шық­ты. Ол кісіден бейтаныс аспаптың атын сұра­ғанымда: «Қазақтың халық аспабы – дом­быра», – деді. Сол сәттен бастап домбыраны қайт­сем де үйренемін деп шештім. Домбыраға ға­шық болдым десем артық айтпаймын. Сөй­тіп, домбыраны үйренудің жолдарын із­дес­тірдім. – Оқу бітірген соң Түркияға орал­ған­да Ыстанбұлдағы талай қазақ баласын дом­­быраға баулығаныңызды білеміз. Сон­дай-ақ Ыстанбұлға жақын орналас­қан Сакарья қаласында да әкімшіліктің қолдауымен арнайы сабақ жүргізген екен­сіз. Қала әкімшілігін домбыра үйір­ме­сін өткізуге қалай көндірдіңіз? – Ыстанбұлға оралған соң сенбі-жексенбі күн­­дері Түркиядағы қазақ балаларға тегін са­бақ бердім. Бес жыл ішінде алдыма көп бала кел­ді, бірақ олардың барлығы үлкен қызы­ғу­шылық танытты деп айта алмаймын. Десе де, жақсы меңгеріп шыққандары баршылық. Қазір Түркияда қолына домбыра ұстаған балалардың түгелі дерлік менің қолымнан өткен. «Қазақ-түрік білім беру және зерт­теу­лер» қауымдастығында (KATEAD), «Қазақ қо­­ға­мында», сосын «Шығыс Түркістан» ұйы­мын­да домбырадан сабақ бердім. Қазір Ертолқын Гайретуллах басқаратын KATEAD-та өнер жағын басқарамын. Бұл қызметке был­тыр сайланғанмын. Бір қызығы, бұл ұйым­да бұған дейін тек қазақтар жұмыс іс­тейтін. Былтыр бірінші рет мені жұмысқа ша­қырды. Қазақстаннан оралған соң Ыстан­бұлдан 100 шақырым жерде орналасқан Са­карья қаласындағы консерваторияның ма­гистратура бөліміне оқуға түстім. Онда «Түркі халықтарының күй өнері мен Түркия қазақтарының күй дәстүрі» тақырыбында дис­сертация қорғадым. Ғылыми жұмы­сым­ның екі жүз бетін қазақтың күй өнеріне ар­на­сам, қалған екі жүз бетінде бүкіл түркі хал­қының күйшілік дәстүрін зерттеп, жазып шық­тым. Сосын Сакарья қалалық оркестріне жұ­мысқа тұру мүмкіндігі туындады. Бүгінде сол оркестрде саксафоншы болып жұмыс іс­теп жүргеніме 13 жыл болды. Саксафонда ой­насам да, домбыраны еш тастаған емеспін. Де­малыс күндері Ыстанбұлға барып, сабақ бе­ріп жүрдім. Ал Сакарьяда менің домбыраны үй­ретуге деген құлшынысымды байқаған әкім­шілікке Түркиядағы шеберге арнайы тап­сырыс бергізіп, 15 домбыра жасатып ал­дым. Сөйтіп, осындағы жастарға екі жыл са­бақ бердім. Әкімшілік маған жалақы төлеп отыр­ды. Бірақ кейін қолым тимей кеткен соң, сабақ беруді уақытша доғара тұрдым. Алдағы уа­қытта қайтадан бастамақ ойым бар. Жалпы, маған сол кезде Түркиядағы Қазақстанның ел­шісі болған Абзал Сапарбекұлы үлкен қол­дау білдірді, іс-шараларға шақырып, ерекше сый-құрмет көрсетті. Қазақстанда да ерекше құрметке иемін. Онда өтетін концерттерге жиі қатысамын. Дәстүрлі әншілер мен күй­ші­лердің біразын жақсы танимын. Әртістермен де етене аралсамын. Былтыр Алматыда атап өтілген «Шаншар» театрының 60 жылдық мерейтойына қатыстым. Уәлибек ағалар жол ақысын өздері төлеп, аттай қалап шақырып алды. – Сол әншілер мен әртістердің әлеу­мет­тік же­ліге «Біздің Седат тұрғанда Түр­кияда қазақ өнері үшін уайым­да­май­мыз» деп жазғанын бірнеше рет көзіміз ша­лып қал­ды. Сізге осындай танымал­дылық әкел­ген соңғы 13 жылда сіз ойнап жүр­ген саксафон емес, домбыра деген­мен келісесіз ғой? – Әрине. Түркияда да, Қазақстанда да дом­быра арқылы танылдым. Қазақстанда дом­быраға деген сүйіспеншілігіме бір таң­ғалса, Түркияда домбыраны шерте отырып, ерек­ше дыбыс шығаратыныма екі таңғалады. Мұнда да домбыраның қандай аспап екенін біл­мейтіндер көп қой. Қазақстаннан Түр­кия­ның ірі қалаларына көп ансамбль мен ор­кестр келіп, концерт қояды. Бірақ көпшілігі олар­дың келгенін де білмей қалады. Ал мен тұрып жатқан Сакарьяға ешқандай да оркестр келмейді. Шамам келгенше күллі Түркияға домбыраны таныту үшін жұмыс істеп жүрмін. Сіз айтып өткендей көбісі, соның ішінде Айгүл Үлкенбаева «Түркияда Седат бар, біздің өнер онда тыс қалмайды» дегенді жиі айтады. Мен қазақтың өнерін тыс қалдырмайтын жалғыз менмін деп есептемеймін, бірақ көбі осылай айтып жүр. – Әлі де кеш емес қой... – Бұдан кейін онда кіруді қаламаймын. 25-30 жаста кіргенімде ол ансамбль басқаша бо­латын еді. Ал қазір жасым 40-тан асқан соң мұның бәрі бекер деп ойлаймын. Қазір, шүкір, жағ­дайым жақсы. Оралдың қызымен шаңы­рақ көтеріп, бүгінде екеуміз қыз сүйіп отырмыз. Ыстанбұл мен Сакарьяда толастаған жұмыстарым бар. Жаңа сіздің жеке ансамбль туралы сұрағыңызға жауап берсем, осында «Шаңырақ» деген атпен ансамбль құрдым. Онда өнер көрсеткен бесеудің екеуі – түрік дос­тарым, біреуі ұрмалы аспапта, екіншісі шаңқобызда ойнады. Қазақстаннан келген қазақ досым қылқобыз тартса, оның әйелі домбыра шертті. Мен де домбырамен сүйе­мел­деп отырдым. Осында бір-екі рет концерт қой­дық. Бірақ ансамбль мүшелері нәпақа табу үшін басқа жұмыспен айналысып, бірге өнер көр­сетуді доғардық. Енді қазір сол ансамбль­дің жұмысын қайта жандандырмақпын. Алдағы уақытта «Шаңыраққа» қосу мақ­са­тында Қазақстанда жетігенді жетік білетін сту­дент қызды Сакарья университетіне әдейі түсірдім. Сондай-ақ сол ансамбльді то­лық­тыра түсетін тағы бір домбырашы баланың сон­да оқуға түсуіне себепкер болдым. Осы­лай­ша, 4-5 адамнан құралған ансамбльмен бірге Түркиядағы концерттер мен той-то­малақтарда өнер көрсетіп, қазақтың ұлт­тық аспаптарын насихаттауды мақсат етіп отыр­мын. Сізге тағы бірдеңе айтуды ұмытып бара­мын. Түркияда көпшілікке тегін сабақ беретін өнер орталықтары бар. Онда бейнелеу өнері, ән мен күй, қолөнер секілді үйірмелерге бару­ға болады. Оған көбінесе әйелдер барады, себебі Түркияда әйелдер қауымы көбіне үй шаруа­шылығымен айналысатынын білетін бо­лар­сыз. Мен сол орталықтарға, өнер мек­теп­теріне домбыра сабағын кіргізбекші бол­дым. Домбыраны үйретудің әдістемесін қа­зақ­ша оқулықтардан түрікшеге аударып, кі­тап ре­тінде шығармақшы болдым. Екі жүз бет­тен құрал­ған ол кітапты 2014 жылы жа­зып біті­ріп, мемлекеттің назарына ұсындым. Ар­найы ко­миссия мүшелерінен мүдірмей өтті. Бүгін бар­мыз, ертең жоқпыз. Ертең не бола­тынын кім біледі. Артымызда осындай дүние қалсын. Ақыры, ар жақтан келіп, зерт­теп жатқан еш­кім жоқ. Түріктердің дом­быр­аны үйренуге де­ген қызығушылығы бар, кей­­бірі шамасы кел­генше «өзінше» шертеді. Сол сәтті пай­даланып, білім жүйесіне енгізуді көздедім. – Сол жылдары біз, журналистер «Түр­кия мектептерінде домбыра үйірмесі факультатив ретінде енгізілуі мүмкін» дегенді жарыса жазғанымыз есімде. Сон­да сол бастаманы сіз көтерген екенсіз ғой. – Иә, менмін. Бірақ қандай істі қолға ал­саң да, алдымен төменнен бастайсың ғой. Бір-бірімен қабысып, шырмалып жатқан жүйе­лер. Бірақ жоғарыда айтып өткендей, мен ешқандай саяси партияның мүшесі емес­пін. Саяси күшім жоқ. Сол кезде елшіміз Абзал ағай да қолдап, қажет құжаттарды сұраған еді. Бірақ бұл іске аспай қалды. Мықты бір сая­саткер кіріскенде бүкіл Түркияда домбыра са­бағы заңды түрде оқытылатын еді. Қа­зақ­станнан музыкалық білімі бар маманды жұ­мысқа алар еді. Тіпті, Түркия қазақтарына да жұмыс табылар еді. Мен Жарлықты жазар кез­де осының бәрін есепке алдым. Әттеген-ай, ой­лағаным жүзеге аспай қалды. Комиссиядан өтіп тұрған жобаның әрмен қарай өмір сүруі­не неге кедергі болғанын әлі күнге дейін түсін­беймін. Ол жоба әлі қолымда. Бұйырса, Түр­киядағы Қазақстан елшілігі бұған құлақ түріп, орта жолда тұралап қалған ол жобаны соңына дейін жеткізсе екен деймін.