Дәуірдің даналық дидары
Дәуірдің даналық дидары
Жеке кітапханамның бір бөлігін – атақты адамдар, мемлекет және қоғам қайраткерлерінің еңбектері құрайтыны еске түседі. Көрнекті кітаптар қатарында – есімі мен еңбегі алыс-жақын елге кеңінен мәшһүр болған мемлекет және қоғам қайраткері Дінмұхамед Қонаевтың «Өтті дәурен осылай» (1992), «Ақиқаттан аттауға болмайды» (1994) және «Елу жыл – ел ағасы» (2002) атты естеліктер мен сыр-сұхбаттар, деректер мен жыр-толғау, хаттардан тұратын қымбат қазыналар да бар. Бұл кітаптар танымал тұлғаның адами болмысы мен асқақ мұраттарын, азаматтық һәм қайраткерлік қырларын, кезеңі мен қызметін кең көлемде көрсетеді. Қысқасы, Қазақстанның жартығасырлық тарихнамасы аталған кітаптардың тұтас табиғаты мен мазмұнын, даму үрдістерін де жан-жақты сөз етеді.
Дәуірдің даңқты тұлғасы Д.Қонаев хақындағы кітаптар қатарын ақын-қаламгер Рафаэль Ниязбектің «Көсем» атты тарихи романы да толықтыра түскенін осы реттен де еске алу артық емес (Алматы, 2021. – 676 бет).
Кітап аты – «Көсем», авторы – ақын екенін еске алсақ, күрделі жанрды негіз еткен, даңқты тұлғаның еңбек һәм өмір жолы арқау болған, сан салалы оқиға мен талайлы тағдырлар талқысы тоғысқан, кезең шындығы мен уақыт рухы терең танылатын кең көлемді, тың өрісті, соны үрдісті, тағылымды туынды екені анық аңғарылады. Бастапқы бөліктегі – «Ұлыны ұлықтаған туынды» атты мақалада (авторы – Темірбай Мұқашев, ф.ғ.к, доцент) басты тұлға – Д.Қонаевтың болмысы мен ұстанымы, тұлғалық қыры мен көркем бейнесі кең түрде сөз болады. Тарихи романының құрылымдық жүйесі төрт бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлім – 1955 жылдың наурыз айынан бастау алады. Бұл тұста – Мәскеуде Жоғарғы Кеңестің сессиясы өтетіні, Д.Қонаевтың сөз сөйлейтіні белгілі болған-ды. Алайда Пономаренкодан естіп-білгеніндей, Министрлер Кеңесінің төрағалығына бекітілетіні анықталып, Бірінші хатшы Н.Хрущевпен алғаш кездесуі де осы кезеңде өтеді. Орайлы тұста, Ғылым академиясының президенттігіне кімді сайлау турасында да сөз етіледі. Л.Брежнев пен П.Пономаренко өз тараптарынан бірер ғалымды алға тартады. Д.Қонаев өз кезегінде Қ.Сәтбаевтың кандидатурасын ұсынады. Бірқатар қарсылықтарға қарамастан Д.Қонаевтың жауапкершілік жүгін мойнына алып, шындық жүзіне тура қарап, ақиқатты ту еткен табандылығы негізінде Қ.Сәтбаев Ғылым академиясының президенті болып сайланады. Осы кезеңдегі Д.Қонаев пен
Қ.Сәтбаевқа қатысты баспасөздегі қилы көзқарас, табансыз да тиянақсыз, ұшқары ойларға қарамастан, араларындағы адами мұраттар мен жоғары адамгершіліктен туындаған достық, сыйластық сырлары тарихи туындының әлеуметтік мәні мен көркемдік қуатын да айқындайды. Автор ақиқат жайттарға табан тіреп, дәлелді дәлдіктерді уақыт рухымен сабақтастықта өрістетіп, маңызды тұстарға мән беріп, көркемдік арналарды негіз етіп, жүйелі жеткізеді. Мылтықсыз майданның жан-жүрекке салмақ салатын, көңілге көлеңке түсіретін, көзге көрінбес бір қыры, сырлы сипаттары осы тұстан танылады. Жылдар жемісі мен өмір тәжірибесі, уақыт рухы да терең көрініс береді. Бастысы, Д.Қонаев пен Қ.Сәтбаевтың адами болмысы мен биік мұраттары, қазақ ғылымы мен келелі келешегі хақындағы кемел ойлар мен терең толғаныстары мәнді сипат алады. Елдік мұрат пен қоғамшыл жүрек, жауапкершілік жүгі мен ұстаным кредосы айқын аңғарылады. Ұлт тарихнамасының кеңестік кезең тұсындағы тұғырлы тұлғалары – Д.Қонаев пен Қ.Сәтбаевтың адамдық мұраттары мен адамгершілік сипаттарынан, сыйластық сырларынан елдік мүдде мен ұлтқа қызмет ету миссиясы бәрінен де биік, жоғары тұрады. «Оның үстіне, рухтас, мүдделес» (17-бет).
Тарихи туындының басым бағыттары мен даму үрдістерінен уақыт рухының ұлт руханиятына қатысты бірқатар жайттарына да кезігер едік. Айталық, Орталық Комитеттің хатшысы Ж.Шаяхметов Ғылым академиясының президенті Д.Қонаевты жедел шақырып, тарих, әдебиет және тіл білімі институттарының ғалымдары атқарып жатқан жұмыстары жөнінде мәнсіз Һәм негізсіз бірқатар сұрақтардың астына алғаны бар. Ғалымдардың көпшілік бөлігі, әсіресе тарихшылар көне соқпақ, ескі сүрлеумен жүргеніне басымдық беріледі. Хатшы сөзінен бірқатар ғалымдар, олардың арасында: «...М.Әуезовтің бұрын жіберген қателіктерін қалпына келтіру орнына ескі әуеніне қайта басқаны байқалады. Мәскеуге біржола көшкен Әуезовті академиктер құрамынан қалайда аластау керек» дегенді анық айтады. Сөз жүйесіне орай, танымал тарихшы Е. Бекмаханов бағыттары мен ізденісін де тілге тиек етеді. Кенесары Қасымов көтерілісін дәріптегенде, не ұтты? Жұмалиев пен оның төңірегіндегілер жазаға тартылды», – дегенді де сөз арасында еске алды. «Академия қазір ғылым ордасы ғана емес, сонымен бірге ордалы жыландардың ордасына айналған» дегенді бүкпесіз баяндайды (23-бет). Қысқасы, Академия ғалымдары Орталық Комитеттің қаулысына атүсті қарайтынын, керісінше оған адалдық танытып, жауапкершілік жүгін арттыру қажеттілігін де қатқыл үнмен, сұсты сипаттармен жеткізіп, бояуын қалыңдатып, екпін түсіре айтады. Бұдан байқалатыны, Орталық Комитет нұсқауы, жоғары басшылық ұстанымы қандай да бір қалың бұқараның қарсылығынсыз, мүлтіксіз орындалуы керегі айқын аңғарылады. Ғылым ісі, ғалымдар еңбегі – Орталық бағыты мен арнаулы нұсқаулықтар аясында даму қажеттілігі де танылып тұрады. «Біз айттық, сендер істеңдер!» деген өктем де озбыр, екпін-серпінге толы қатқыл үн де бар.