Арқалық Рысбекұлы: Ресейдегі ұлттық болмысы таза сақталған қазақтар Қосағашта тұрады
Арқалық Рысбекұлы: Ресейдегі ұлттық болмысы таза сақталған қазақтар Қосағашта тұрады
Арқалық Рысбекұлы – Ресей Федерациясы Алтай Республикасына қарасты Қосағаш ауданына таралатын «Шүйдің нұры» газетінің редакторы. Одан бөлек, ол Қосағаш ауданындағы қазақтар ұйымының төрағасы қызметін атқарады. Қазақ көп шоғырланған Алтай өлкесіндегі Шүй жазығында тұратын 10 мың қазақтың басын біріктіріп, берекесін арттыруға күш салып жүрген қандасымыз қазақша оқулықтар басып шығарып, қазақ күресін айрықша дәріптеп жүргенін айтады. Бүгінде «Алтай – бақытты ұлттар мекені» деген атпен Алтай Республикасы қазақтарының фестиваліне қызу дайындық жүргізіп жатқан қандасымызға хабарласып, әңгіме-дүкен құрған едік.
– Әңгімеміздің әлқиссасын туған өлкеңіз, өскен ортаңыз, сондай-ақ журналистикаға келу жолыңыздан бастасақ.
– Мен 1985 жылы 5 мамырда Алтай Республикасы Қосағаш ауданына қараған Ақтал ауылында дүниеге келдім. Бір жасқа толған кезімде ауыл топырағынан жерасты сулары көптеп шыққан соң ауыл тұрғындарын Шүй жолында орналасқан қыратқа көшіріп, оны Жаңа ауыл деп атады. Қосағаш ауданында туып-өскенімізбен, бізді көпшілік «Шүй қазақтары» деп атайды. Ал жергілікті халық бұл маңды «қасиетті қара Шүй» деп атайды. Сол Жаңа ауылда орта мектепті тәмамдаған соң Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында жаңадан ашылған Қобда университетінің филиалына оқуға түсіп, қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығын алып шықтым. Сосын өз ауылыма оралып, ондағы мектепте мамандық бойынша үш жылдай, кейін Моңғолиямен шекаралас жатқан Тошанты ауылында бір жылдай жұмыс істедім. Бертін келе бізде аудан орталығы саналатын Қосағаштағы үлкен мектепте сабақ бердім. Өзім бұрыннан ауданда үш тілде шығатын газеттің қазақтілді қосымшасына мақала жазып тұратын едім. Ресей Федерациясы, Алтай Республикасы журналистер одағының мүшесімін. Кейіннен сонда журналист болып жұмысқа тұрып, ізінше бас редактор болып тағайындалдым. Негізі, біздің газет – күллі Ресей бойынша үш тілде шығатын жалғыз газет. Орысшасы «Чуйские зори», алтай тіліндегісі «Эре-Чуйдыҥ таҥдагы», ал қазақшасы «Шүйдің нұры» деген атпен аптасына бір рет шығады. Біздің штатта жұмыс істейтіндердің дені – қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ беретін мұғалімдер. Штаттан тыс тілшілеріміз де бар. Осы өлкенің көркін жырлаған ақын, жазушы аға-апаларымыз жиі мақала жариялайды. Имамдар да өз жазғанын бізге ұсынады. Сонымен қатар Қазақстанда, Алтайда болып жатқан үлкен жаңалықтарды жариялап отырамыз. Қосағаштағы қазақтардың жетістіктері туралы жазамыз. Жалпы, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тіл, дін, ұлттық мерекелер туралы материалдарды үзбей береміз. Одан бөлек, магистратура бөлімінде білім алып жатырмын.
– Кезінде ата-бабаларымыздың үш жүздің басын қосып, жұрт болып жиылып, халық алдында үлкен жиын өткізетін дәстүрі сіздер жақта сақталған ғой демек?
– Дәл солай. Осылай халықты жинап, сайлаймыз десем көбі сенбейді. Әсіресе, Омбы, Новосібір қазақтарына осылай айтсам олар «Сендерде әлі солай ма?» деп аң-таң болады. Иә, бізде әлі солай. Бір күні сыртынан келіп көрсеңіз, сіз де таңғалуыңыз мүмкін. Ата-бабаларымыздың Күлтөбенің басына шығып, үнемі жиын өткізетін дәстүрі бізде сақталған. Біз елу кісіні шақырып, құрылтай өткізе алмаймыз, ол құрылтайға кемі мыңнан астам адам қатысады. Жалпы, бұл қауымдастық осындағы көп қазақ ана тіліміз, мәдениетіміз, салт-дәстүріміз, дініміз бен ділімізден ажырап қалмасын деген мақсатта құрылған. Сондай-ақ Алтай Республикасында тұрып жатқан қазақтардың құқығын қорғауды көздейміз. Рухани даму жағына құрылған. Біз атқарып жатқан шаруаны Ресейдің өзге аймағында тұратын қазақтар мойындайды. Балаларымыздан бастап үлкендерімізге дейін қазақшадан ажырап қалғамыз жоқ. Кейде Моңғолиядағы қазақтар моңғолданып, Өзбекстандағылар өзбектеніп бара жатыр дегенді естіп қаламын. Ал бізде ондай жоқ. Шүкіршілік айтамыз. Бір аспан астында тату тұратын төлеңгіттер мен орыстардың бізге көмегі көп тиді. Қосағаш – өзге ұлттардың береке-бірлігі жарасқан өлке. Ешкімге бөле-жара қарамайды. Тіліне, дініне ешкім тиіспейді. Білім министрлігіне жүгінсек те, тілімізді сақтап қалудың амалын қарастырып, түбі бір жолын тауып береді. Осы ретте бір мысал келтіре отырайын. 2016 жылы Ресейде бірыңғай білім беру стандарты туралы заңға өзгеріс енгізіліп, Қазақстаннан әкелінетін оқулықтар бойынша оқытуға тыйым салынды. Балаларымызды қазақша оқыту үшін оқулық Ресейде құрастырылып, осы жерден басып шығарылуы қажет болды. Ал Ресей бойынша қазақ тілі оқулығын бізге кім әзірлеп береді? Астрахань қазақтары ма, әлде Омбы қазақтары ма? Мәскеуде тұратын аз қазақ құрастырып бере ме бізге? Ал біздің ауданда 12 ауыл бар, сол 12-нің 8-індегі мектепте қазақ тілі пән ретінде оқытылады. Сол сегіз мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен жалпы саны 36 мұғалім сабақ береді. Олардың көбі Баян-Өлгей, Семей, Өскемендегі оқу ордаларында білім алған. Сол 36 мұғалім, тілді, заңды жетік білетін бірнеше азамат жұмылып, аудан әкімдігінің көмегімен өткен жылы 1-4-сынып оқушыларына арналған қазақ тілі оқулықтарын әзірлеп шығардық. Сосын оны Ресейдің Оқу-ағарту министрлігінің реестріне тіркедік. Біраз уақыт тексерістен өткен соң қазір сол оқулықтар арқылы аудандағы сегіз мектепте қазақ тілін пән ретінде оқытуға мүмкіндік алдық. Пандемия басталмай тұрып, осы оқулықтың шығуына байланысты Ресейдегі белсенді қазақтардың басын қосып, осында ғылыми-практикалық конференция өткізгенбіз. Алтай Республикасының өзге аудандарында тұратын қазақтар да мектеп бағдарламасына кіріктіру үшін 500 оқулыққа тапсырыс берді. Астрахань, Омбы қазақтары да хабарласып жатыр. Енді қазір 9-11-сынып оқушыларына арналған қазақша оқулықтар дайын тұр. Бұйырса, күзде алдымен өлкемізден, сосын Мәскеуде ғалымдардың сараптамасынан өткізіледі. Сосын заң тұрғысынан барлығы дұрыс болған жағдайда реестрге тіркеп оқу бағдарламасына пән ретінде енгіземіз. Бізде Ресейде білім берудің федералды мемлекеттік стандарты деген түсінік бар. Ол бойынша осында тұрып жатқан өзге ұлт өкілі ана тілінде білім алуына құқы бар. Орта білім туралы аттестатта негізгі пәндердің астында жазулы тұратын екінші ана тілі деген бағанға баға қойылуы керек. Мысалы, алтай немесе неміс халқы заң бойынша тіркелген, өз ана тілінде басып шығарылған оқулықтар бойынша білім алса, аттестатта екінші ана тілі деген жерге алтай немесе неміс тілі деп жазылып, баға қойылады. Жоғарыда айтып өткен, жоғары сыныпқа арналған оқулықтарымыз барлық тексерістен өтіп, реестрге тіркеліп, басып шығарылса, біздің балаларымыздың да аттестатында дәл солай жазылады.
Қосағаш мұғалімдері мен тіл жанашырлары құрастырып шығарған оқулықтар[/caption]
Негізі, 15 мың қазақ осындай ауқымды шаруалар жасайды деп ешкім ойламайды. Ресей қазақтарының өздері «Ресей ішінде қазақ тілін ең таза қалпында сақтап отырған – Қосағаш қазақтары» деп мойындайды. Қазір біз күзде өтетін, үш күнге жалғасатын «Алтай – бақытты ұлттар мекені» деген атпен Алтай Республикасы қазақтарының фестиваліне қызу дайындық жүргізіп жатырмыз. Бар ойымыз сол фестивальда. Онда қолөнер, күй, терме, ұлттық ән, алтай күресі, қазақ күресінен сайыстар өткіземіз. Аталған фестивальға Қазақстанның бізге жақын орналасқан аймақтары – Шығыс Қазақстан, Павлодар, Өскеменнен, сосын Омбы, Барнауыл, Астраханьнан, Алтайдың басқа аудандарынан арнайы қонақтар шақырамыз. Бұл фестивальдың соңы мерекеге ұласып, бір-бірімен бас қосқан қазақтар арқа-жарқа болады. Жалпы, Ресей көлемінде мақтанатындай Қосағаштың жағдайы бар. Біз «Ананы өткіздік, мынаны өткіздік» деп қайта-қайта айта бермейміз, бізде ондай іс-шаралар жиі өтеді. Күнделікті өтетін болған соң оны тізіп айтып, мақтанғымыз келмейді. Жоғарыда айтқандай, бізде бірдеңе ұйымдастыру керек болса барлығы «жүгіре» жөнеледі. Мысалы, кітапханада жұмыс істейтін бір мәдени қызметкер «бүгін «Жігіт сұлтаны» байқауын өткізу керек» десе, тез арада жиналып, бірге өткізе саламыз. Біз тек Қосағаш қазақтары емес, мұқым Ресейде тұратын қазаққа пайдасы тиетін шаруалар атқаруды көздейміз. Айтуды ұмытып барамын, біз қазақ күресіне қатты көңіл бөлеміз, өзге ұлт өкілдеріне көп насихаттаймыз. Біле білсеңіз, Қосағашта қазақ күресінен бірінші Азия чемпионаты өткен болатын. Арамызда төл спортымыздың атын шығарып жүрген спорт шеберлері көп.
[caption id="attachment_190932" align="alignright" width="482"]– Омбы, Красноярск қазақтарының басын біріктіретін ұйымның жұмысына жауаптылар бізге берген сұхбатында оларды толғандыратын басты мәселе қазақ тілі екенін айтқан еді. Байқап қарасам, сіздерді күртешеден өзге алаңдататын басқа мәселе жоқ секілді.
– Құдайға шүкір, бізде бас қатыратындай мәселе жоқ. Бізге барлығы жетеді. Жағдайымыз жақсы. Барлығын өзіміз істейміз. Оқулықты да өзіміз құрастырамыз. WhatsApp-тағы «Ресей қазақтары» деген топта Астрахань, Омбы қазақтарына үнемі «Күзге дейін тапсырыс беріңдер. Ата-аналарға «Әр адамға туған тіл керек. Ана тілін ұмтыпауымыз керек» деп айтып жүріңдер. Әкімшіліктен қаражат сұрап алыңдар. Горно-Алтайскідегі баспаханаға барып, тапсырыс беріңдер» деп жар салып отырамын. Неге Горно-Алтайск десеңіз, Ресей баспаханаларының шет тілдегі оқулықты басып шығаратын лицензиясы болуы қажет. Одан бөлек, ол баспаханада қазақтілді қаріпті «тануы» керек, қазақ тілін түсінетін адам беттеуі қажет. Осындай мәселенің барлығын аудан әкімдігі шешіп, жағдайды жасап қойған. Қазақстан тарапынан «Отандастар» қоры, Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығы мен Білім министрлігі бізге көмектеспейміз деген жоқ. Бірақ көмектессе де Ресей заңы бойынша олардың көмегі бізге «келіңкіремейді» екен. Сондықтан дәл қазір бізде қазақ күресіне қажет күртешеден басқа еш мәселе жоқ. Негізі, ол күртеше өзімізде тігілсе, көмек сұрамас едік. Бірақ Ресейдің қай өңіріне барып қазақ күресінен киім сұрайсың? Кім болса да, «Дұрысы, атамекеніңнен сұрасаңшы» дейді ғой. Балуандардан сұрастырсақ, қазақ күресімен айналысатын балуандар киетін әлгі күртеше Қырғыз Республикасы мен Өзбекстанда тігіледі екен. Бар ойымыз – осында каникулда жүрген студенттер Ресейдің әр түкпіріне оқуға кетіп қалмай тұрғанда сайысты өткізу. Арамызда небір мықты жастар, әлем чемпиондары бар. Олардың барлығы төл спортынан күш сынасқысы келеді. Әрі-беріден соң бізде де намыс бар ғой. Біздің балалар алтай күресінен, орыстың самбосынан, жапонның дзюдосынан қарсыласын жығып жатады. Сөйте тұра осында отырған 15 мың қазақ төл күресімізді дамыта алмаймыз ба?! Өзге ұлттың балуандары «Қанеки! Кілемдеріңді жайыңдар. Төрешілерді шақырыңдар. Қазақша күресте өзара кім мықтыны анықтайық» деп білек сыбанып отыр. Олар қазақ күресінің ережесін жақсы біледі. Көбі – қазақ күресінен Қазақстан чемпионатына, өзге де турнирлерге қатысып, топ жарған балуандар. Жуырда алтай халқының Эл Ойын деген өлкеаралық фестивалі өтті. Онда түрлі спорттық ойындардан бөлек, көпшілік асыға күткен алтай күресінен сайыс өтіп, бас жүлде иегеріне автокөліктің кілті табыс етілді. Сонда көбі «Қазақ күресі – таза күрес. Қосағашта ұйымдастырыңдар. Сонда барып белдесейік» деп сұрап жатыр. Оларға айтқан сөзімізде тұрып, қыркүйекте өткізбекпіз.
– Іргелес жатқан Баян-Өлгей қазақтарымен байланыс үзілмейтін шығар?
– Әлбетте, олармен байланысымыз жақсы. Қосағаштан Баян-Өлгейге дейін 200 шақырым жол жатыр. Екі аймақ арасында барыс-келіс, алыс-беріс өте жақсы. Пандемияға бола кейінгі екі жылда қатынас үзіліп қалды, әйтпесе ол жақтағы бауырларымыз біз ұйымдастырған іс-шаралардан қалмайды. Әсіресе, тоғызқұмалақ, шахматтан өтетін жарыстарға жиі келеді.
– Өзіңіз атамекенге келіп қайтқан боларсыз?