Жаңалықтар

Арқалық Рысбекұлы: Ресейдегі ұлттық болмысы таза сақталған қазақтар Қосағашта тұрады

ашық дереккөзі

Арқалық Рысбекұлы: Ресейдегі ұлттық болмысы таза сақталған қазақтар Қосағашта тұрады

Арқалық Рысбекұлы – Ресей Федерациясы Алтай Республикасына қарасты Қо­сағаш ауданына таралатын «Шүйдің нұры» газетінің редакторы. Одан бөлек, ол Қоса­ғаш ауданындағы қазақтар ұйымының төрағасы қызметін атқарады. Қазақ көп шо­ғырланған Алтай өлкесіндегі Шүй жазығында тұратын 10 мың қазақтың басын бірік­тіріп, берекесін арттыруға күш салып жүрген қандасымыз қазақша оқулықтар ба­сып шығарып, қазақ күресін айрықша дәріптеп жүргенін айтады. Бүгінде «Алтай – бақытты ұлттар мекені» деген атпен Алтай Республикасы қазақтарының фестиваліне қызу дайындық жүргізіп жатқан қандасымызға хабарласып, әңгіме-дүкен құрған едік. – Әңгімеміздің әлқиссасын туған өл­кеңіз, өскен ортаңыз, сондай-ақ журна­лис­тикаға келу жолыңыздан бастасақ. – Мен 1985 жылы 5 мамырда Алтай Ре­с­пуб­ликасы Қосағаш ауданына қараған Ақтал ауы­лында дүниеге келдім. Бір жасқа толған ке­зімде ауыл топырағынан жерасты сулары көп­теп шыққан соң ауыл тұрғындарын Шүй жо­лында орналасқан қыратқа көшіріп, оны Жаңа ауыл деп атады. Қосағаш ауданында туып-өскенімізбен, бізді көпшілік «Шүй қа­зақ­тары» деп атайды. Ал жергілікті халық бұл маң­ды «қасиетті қара Шүй» деп атайды. Сол Жаңа ауылда орта мектепті тәмамдаған соң Моң­ғолияның Баян-Өлгей аймағында жаңа­дан ашылған Қобда университетінің фи­лиа­лына оқуға түсіп, қазақ тілі мен әдебиеті пәні­нің мұғалімі мамандығын алып шықтым. Со­сын өз ауылыма оралып, ондағы мектепте ма­мандық бойынша үш жылдай, кейін Моң­ғолиямен шекаралас жатқан Тошанты ауы­лында бір жылдай жұмыс істедім. Бертін келе бізде аудан орталығы са­на­латын Қосағаштағы үлкен мектепте сабақ бер­дім. Өзім бұрыннан ауданда үш тілде шы­ғатын газеттің қазақтілді қосымшасына мақала жа­зып тұратын едім. Ресей Федерациясы, Алтай Рес­публикасы журналистер одағының мү­ше­сімін. Кейіннен сонда журналист болып жұ­мыс­қа тұрып, ізінше бас редактор болып та­ғайын­далдым. Негізі, біздің газет – күллі Ресей бойынша үш тілде шығатын жалғыз газет. Орысшасы «Чуйские зори», алтай тіліндегісі «Эре-Чуйдыҥ таҥдагы», ал қазақшасы «Шүйдің нұры» деген атпен аптасына бір рет шығады. Біз­дің штатта жұмыс істейтіндердің дені – қа­зақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ беретін мұ­ғалімдер. Штаттан тыс тілшілеріміз де бар. Осы өлкенің көркін жырлаған ақын, жазушы аға-апаларымыз жиі мақала жариялайды. Имамдар да өз жазғанын бізге ұсынады. Со­ны­мен қатар Қазақстанда, Алтайда болып жатқан үл­кен жаңалықтарды жариялап отырамыз. Қоса­ғаштағы қазақтардың жетістіктері туралы жа­замыз. Жалпы, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, тіл, дін, ұлттық мерекелер туралы материалдарды үз­бей береміз. Одан бөлек, магистратура бөлі­мінде білім алып жатырмын. – Кезінде ата-бабаларымыздың үш жүздің басын қосып, жұрт болып жиы­лып, халық алдында үлкен жиын өткізетін дәстүрі сіздер жақта сақталған ғой демек? – Дәл солай. Осылай халықты жинап, сай­лай­мыз десем көбі сенбейді. Әсіресе, Омбы, Ново­сібір қазақтарына осылай айтсам олар «Сен­дерде әлі солай ма?» деп аң-таң болады. Иә, бізде әлі солай. Бір күні сыртынан келіп көр­сеңіз, сіз де таңғалуыңыз мүмкін. Ата-ба­ба­лары­мыздың Күлтөбенің басына шығып, үнемі жиын өткізетін дәстүрі бізде сақталған. Біз елу кісіні шақырып, құрылтай өткізе алмаймыз, ол құрылтайға кемі мыңнан астам адам қатысады. Жал­пы, бұл қауымдастық осындағы көп қазақ ана тіліміз, мәдениетіміз, салт-дәстүріміз, діні­міз бен ділімізден ажырап қалмасын деген мақ­­сатта құрылған. Сондай-ақ Алтай Рес­­пуб­ликасында тұрып жатқан қазақтардың құ­қы­ғын қорғауды көздейміз. Рухани даму жағына құрылған. Біз атқарып жатқан шаруаны Ре­сей­дің өзге аймағында тұратын қазақтар мойын­дай­ды. Балаларымыздан бастап үлкендерімізге дейін қазақшадан ажырап қалғамыз жоқ. Кейде Моңғолиядағы қазақтар моңғолданып, Өзбек­стандағылар өзбектеніп бара жатыр дегенді естіп қаламын. Ал бізде ондай жоқ. Шүкіршілік ай­тамыз. Бір аспан астында тату тұратын тө­леңгіттер мен орыстардың бізге көмегі көп тиді. Қо­сағаш – өзге ұлттардың береке-бірлігі жарас­қан өлке. Ешкімге бөле-жара қарамайды. Тіліне, діні­не ешкім тиіспейді. Білім министрлігіне жүгінсек те, тілімізді сақтап қалудың амалын қарас­тырып, түбі бір жолын тауып береді. Осы ретте бір мысал келтіре отырайын. 2016 жылы Ресейде бірыңғай білім беру стандарты туралы заңға өзгеріс енгізіліп, Қазақстаннан әкелінетін оқулықтар бойынша оқытуға тыйым салынды. Балаларымызды қазақша оқыту үшін оқулық Ресейде құрастырылып, осы жерден басып шығарылуы қажет болды. Ал Ресей бойынша қазақ тілі оқулығын бізге кім әзірлеп береді? Астра­хань қазақтары ма, әлде Омбы қазақтары ма? Мәскеуде тұратын аз қазақ құрастырып бере ме бізге? Ал біздің ауданда 12 ауыл бар, сол 12-нің 8-індегі мектепте қазақ тілі пән ретінде оқы­тылады. Сол сегіз мектепте қазақ тілі мен әде­биетінен жалпы саны 36 мұғалім сабақ бере­ді. Олардың көбі Баян-Өлгей, Семей, Өске­мен­дегі оқу ордаларында білім алған. Сол 36 мұ­ғалім, тілді, заңды жетік білетін бірнеше азамат жұ­мылып, аудан әкімдігінің көмегімен өткен жы­лы 1-4-сынып оқушыларына арналған қазақ тілі оқулықтарын әзірлеп шығардық. Сосын оны Ресейдің Оқу-ағарту министрлігінің реестріне тіркедік. Біраз уақыт тексерістен өт­кен соң қазір сол оқулықтар арқылы аудандағы сегіз мектепте қазақ тілін пән ретінде оқытуға мүмкіндік алдық. Пандемия басталмай тұрып, осы оқулықтың шығуына байланысты Ресейдегі белсенді қазақтардың басын қосып, осында ғы­лыми-практикалық конференция өткіз­ген­біз. Алтай Республикасының өзге аудандарында тұратын қазақтар да мектеп бағдарламасына кіріктіру үшін 500 оқулыққа тапсырыс берді. Астрахань, Омбы қазақтары да хабарласып жа­тыр. Енді қазір 9-11-сынып оқушыларына ар­налған қазақша оқулықтар дайын тұр. Бұйыр­са, күзде алдымен өлкемізден, сосын Мәс­кеуде ғалымдардың сараптамасынан өткі­зіледі. Сосын заң тұрғысынан барлығы дұрыс бол­ған жағдайда реестрге тіркеп оқу бағдар­ла­масына пән ретінде енгіземіз. Бізде Ресейде бі­лім берудің федералды мемлекеттік стан­дарты деген түсінік бар. Ол бойынша осында тұрып жатқан өзге ұлт өкілі ана тілінде білім алуы­на құқы бар. Орта білім туралы аттестатта негізгі пәндердің астында жазулы тұратын екінші ана тілі деген бағанға баға қойылуы керек. Мысалы, алтай немесе неміс халқы заң бойын­ша тіркелген, өз ана тілінде басып шы­ғарылған оқулықтар бойынша білім алса, аттес­татта екінші ана тілі деген жерге алтай не­месе неміс тілі деп жазылып, баға қойылады. Жоғарыда айтып өткен, жоғары сыныпқа арнал­ған оқулықтарымыз барлық тексерістен өтіп, реестрге тіркеліп, басып шығарылса, біздің балаларымыздың да аттестатында дәл солай жазылады. Қосағаш мұғалімдері мен тіл жанашырлары құрастырып шығарған оқулықтар[/caption] Не­гізі, 15 мың қазақ осындай ауқымды шаруа­лар жасайды деп ешкім ойламайды. Ресей қазақтарының өздері «Ресей ішінде қазақ тілін ең таза қалпында сақтап отырған – Қосағаш қа­зақтары» деп мойындайды. Қазір біз күзде өтетін, үш күнге жалғасатын «Алтай – бақытты ұлттар мекені» деген атпен Алтай Республикасы қазақтарының фестиваліне қызу дайындық жүргізіп жатырмыз. Бар ойымыз сол фестиваль­да. Онда қолөнер, күй, терме, ұлттық ән, алтай күре­сі, қазақ күресінен сайыстар өткіземіз. Атал­ған фестивальға Қазақстанның бізге жа­қын орналасқан аймақтары – Шығыс Қазақ­стан, Павлодар, Өскеменнен, сосын Омбы, Бар­науыл, Астраханьнан, Алтайдың басқа аудан­дарынан арнайы қонақтар шақырамыз. Бұл фестивальдың соңы мерекеге ұласып, бір-бірімен бас қосқан қазақтар арқа-жарқа бо­лады. Жалпы, Ресей көлемінде мақтанатындай Қосағаштың жағдайы бар. Біз «Ананы өткіздік, мынаны өткіздік» деп қайта-қайта айта бер­мей­міз, бізде ондай іс-шаралар жиі өтеді. Күн­делікті өтетін болған соң оны тізіп айтып, мақ­танғымыз келмейді. Жоғарыда айтқандай, біз­де бірдеңе ұйымдастыру керек болса бар­лы­ғы «жүгіре» жөнеледі. Мысалы, кітапханада жұ­м­ыс істейтін бір мәдени қызметкер «бүгін «Жігіт сұлтаны» байқауын өткізу керек» десе, тез арада жиналып, бірге өткізе саламыз. Біз тек Қосағаш қазақтары емес, мұқым Ресейде тұра­тын қазаққа пайдасы тиетін шаруалар ат­қаруды көздейміз. Айтуды ұмытып барамын, біз қазақ күресіне қатты көңіл бөлеміз, өзге ұлт өкілдеріне көп насихаттаймыз. Біле білсеңіз, Қо­сағашта қазақ күресінен бірінші Азия чем­пио­наты өткен болатын. Арамызда төл спор­тымыздың атын шығарып жүрген спорт ше­берлері көп. [caption id="attachment_190932" align="alignright" width="482"]– Омбы, Красноярск қазақтарының ба­сын біріктіретін ұйымның жұмысына жауап­тылар бізге берген сұхбатында олар­ды толғандыратын басты мәселе қазақ тілі екенін айтқан еді. Байқап қарасам, сіз­дер­ді күртешеден өзге алаңдататын басқа мә­селе жоқ секілді. – Құдайға шүкір, бізде бас қатыратындай мә­селе жоқ. Бізге барлығы жетеді. Жағдайымыз жақсы. Барлығын өзіміз істейміз. Оқулықты да өзіміз құрастырамыз. WhatsApp-тағы «Ресей қа­­­зақтары» деген топта Астрахань, Омбы қа­зақ­тарына үнемі «Күзге дейін тапсырыс берің­дер. Ата-аналарға «Әр адамға туған тіл керек. Ана тілін ұмтыпауымыз керек» деп айтып жү­рің­дер. Әкімшіліктен қаражат сұрап алыңдар. Горно-Алтайскідегі баспаханаға барып, тап­сы­рыс беріңдер» деп жар салып отырамын. Неге Горно-Алтайск десеңіз, Ресей баспаха­на­лары­ның шет тілдегі оқулықты басып шығаратын ли­цензиясы болуы қажет. Одан бөлек, ол бас­паханада қазақтілді қаріпті «тануы» керек, қа­зақ тілін түсінетін адам беттеуі қажет. Осын­дай мәселенің барлығын аудан әкімдігі шешіп, жағ­дайды жасап қойған. Қазақстан тарапынан «Отан­дастар» қоры, Дүниежүзілік қазақтар қауым­дастығы мен Білім министрлігі бізге кө­мектеспейміз деген жоқ. Бірақ көмектессе де Ре­сей заңы бойынша олардың көмегі бізге «ке­ліңкіремейді» екен. Сондықтан дәл қазір біз­де қазақ күресіне қажет күртешеден басқа еш мәселе жоқ. Негізі, ол күртеше өзімізде тігіл­се, көмек сұрамас едік. Бірақ Ресейдің қай өңі­ріне барып қазақ күресінен киім сұрайсың? Кім болса да, «Дұрысы, атамекеніңнен сұра­саң­шы» дейді ғой. Балуандардан сұрастырсақ, қа­зақ күресімен айналысатын балуандар кие­тін әлгі күртеше Қырғыз Республикасы мен Өзбек­стан­да тігіледі екен. Бар ойымыз – осында ка­ни­кулда жүрген студенттер Ресейдің әр түк­пірі­не оқуға кетіп қалмай тұрғанда сайысты өткізу. Ара­мызда небір мықты жастар, әлем чем­пион­дары бар. Олардың барлығы төл спортынан күш сынасқысы келеді. Әрі-беріден соң бізде де намыс бар ғой. Біздің балалар алтай күресі­нен, орыстың самбосынан, жапонның дзюдо­сы­нан қарсыласын жығып жатады. Сөйте тұра осында отырған 15 мың қазақ төл күресімізді дамыта ал­маймыз ба?! Өзге ұлттың балуандары «Қа­неки! Кілемдеріңді жайыңдар. Төрешілерді ша­қырыңдар. Қазақша күресте өзара кім мық­тыны анықтайық» деп білек сыбанып отыр. Олар қазақ күресінің ережесін жақсы біледі. Көбі – қазақ күресінен Қазақстан чемпиона­ты­на, өзге де турнирлерге қатысып, топ жарған балуан­дар. Жуырда алтай халқының Эл Ойын деген өлкеаралық фестивалі өтті. Онда түрлі спорттық ойындардан бөлек, көпшілік асыға күткен алтай күресінен сайыс өтіп, бас жүлде иегеріне автокөліктің кілті табыс етілді. Сонда көбі «Қазақ күресі – таза күрес. Қосағашта ұйым­дастырыңдар. Сонда барып белдесейік» деп сұрап жатыр. Оларға айтқан сөзімізде тұрып, қыркүйекте өткізбекпіз. – Іргелес жатқан Баян-Өлгей қазақ­тары­мен байланыс үзілмейтін шығар? – Әлбетте, олармен байланысымыз жақсы. Қо­сағаштан Баян-Өлгейге дейін 200 шақырым жол жатыр. Екі аймақ арасында барыс-келіс, алыс-беріс өте жақсы. Пандемияға бола кейінгі екі жылда қатынас үзіліп қалды, әйтпесе ол жақтағы бауырларымыз біз ұйымдастырған іс-шаралардан қалмайды. Әсіресе, тоғыз­құ­ма­лақ, шахматтан өтетін жарыстарға жиі келеді. – Өзіңіз атамекенге келіп қайтқан бо­лар­сыз?