Қуғындалған қазақ ұлтшылы
Қуғындалған қазақ ұлтшылы
Қазақ ұлтшылдығы дегеніміз – аса қорқатын нәрсе емес-тін. Елі мен жерін, туған топырағын, ұлтының болмыс-бітімін, қалыбын егіле сүйгеннің несі айып?! Бүгінгі егемен Қазақстан қоғамында ұлтшылдық сөзінен қорқатындардың қарасы мол. «Мен – ұлтшылмын!» дейтін ұрпақтың саны артпайынша, мемлекетіміздің ұлттық сипатқа айналуы өте қиын. Біз революциялық жолмен емес, эволюциялық жолмен дамуды, өсуді ниет еткен елміз. Ендеше қазақ қоғамы біртұтас қоғамға айналуы тиіс. Біртұтас қоғам – бүтін бітім.
Қазақ ұлтшылдығы сөзін ешқашан ұлтжанды сөзі алмастыра алмайды. Ұлтжанды сөзі ұлтшыл ұғымының баламасы бола алмайтын мәнсіз сөз. Алаш арыстары ұлтшылдық, түркішілдік һәм мұсылманшылдық жолын саяси бағытқа айналдырып, азаматтық қоғамның даму үшін ұстаным ретінде ұстанғанын ұмытпағанымыз жөн.
Алаш туы көтерілген ұлттық бұлқыныс жылдарында қазақтың мүддесін қорғаған оқығандар көп болатын. Қазақ мемлекетінің үзілген жібін жалғап, отарлық саясаттан езілген халқының рухын жанып, Алашорда ұлттық үкіметін жасақтаған ағаларды ұмыттырған, санамыздан біржола шығарып тастаған кеңес идеологиясының былықтары ашылып жатыр... Қолдан қасақана жасаған қылмыстары әшкереленді. Әлі талай оқиғаның көбесі сөгіліп, ақиқаты ашылады. Бұл ретте Алаш тарихының ақтаңдағы мол, құпиясы зор. Азаттық үшін қызыл жағалылармен алысқан ардақты ағалардың да ісі қайта қаралып, ұзақ уақыт жамандалған теріс образы жағымды бейнеге айналды. Асылында, ұлттық қоғам орнату өте қиын іс. Қоғамның жаңаруы – сананың тазалануы. Санаға түскен жараның бірі – қазақ ұлтшылдығына қарсы антикүрес. Жараға жара қосылып, ұлттық құндылықтарымыздан көз жазып қалыппыз. Ұлт құндылығының бір бұтағы – төл тарихы. Ата тарихымызды большевиктер қысымымен жазылған өтірік парағын жыртып, орнына ақиқи беттерін іздеп, түгендеп келеміз. Көпке беймәлім есім, тарихтан терістелген шын қайраткерлер қатары едәуір көп екен.
Кеңестік кері идеологияның құрбаны болған қазақ ұлтшылы, үлкен ағартушы, Алаш қайраткері Төлеген Иманғазыұлы (Құжаттарда Иманғазиев деп жазылады. Біз тәуелсіздік тұрғысынан қарап, ұлттық негізде Иманғазыұлы деп жаздық. Бұдан әрі солай жазылады – Е.Т.) деген боздақтың тағдыр-талайы хақында білгенімізді ортаға салуды парыз деп ұғындық.
Иманғазының Төлегені 1874 жылы наурыз айының 16-күні Орал облысы (Қазіргі БҚО) Ілбішін уезі Қалдығайты болысының №2 ауылында (Айтқали ауылы) дүниеге келген. Төлегендей арыстың сүйегі – он екі ата Байұлының Ысық баба тармағынан тарайды. Оның ішінде Жәдікбайұлы Андабай атадан өнген асыл ұрық.
Өз әкесі Қарабекұлы Иманғазы 1931 жылы 86 жасында қайтыс болған. Иманғазы – Орал-Жымпиты-Ойыл жолының бойындағы Қарақұдық деген жерде лау ауыстыратын бекет ұстаған дәулетті кісі. Ал шешесі Бозша үй шаруасындағы әйел болыпты.
Жасынан талапты өскен Төлеген он үш жасында 1887 жылы Гурьев уезіне қарасты Есбол (Индер) екі кластық болыстық мектебін бітіреді. Дүние-мүлкі, мыңғырған малы бар әке ұлының ары қарай білімін жетілдіруіне бар жағдайын жасайды. Ілімге ден қойған жеткіншек 1888 жылдың 14 мамыры күні он төрт жасында Оралдың екі кластық орыс-қырғыз училищесіне оқуға түсіп, оны 1890 жылы тәмамдайды.
Сол 1890 жылдың маусым айының 10-ы күні Орынбор Мұғалімдер семинариясына қазына есебінен (бүгінше мемлекеттік грант) оқуға түсіп, оны 1894 жылдың мамыр айының 13-і күні «Бірінші дәрежелі халық мұғалімі» дипломымен бітірген.
Ақиқатында, патшалық билік салтанат құрған уақытта семинарияда ауқаттылардың балалары ғана оқитын. Мұғалімдер семинариясында Төлегенмен қатар әйгілі сұлтан Баймағамбет Айшуақұлының әулетінен Қажығали Айшуақтегі, жымпитылық байдың тұқымдары Райымқұл Құрал баласы, Ғұбайдола Әлібекұлы оқыған болатын.
Жиырма-ақ жасында мойнына үлкен аманат арқалап, туған халқын оқыту, ағарту ісіне зор құлшыныспен кірісіп кетеді. 1894 жылы 24 маусым күні Орынбор оқу округі бастығының №2712 бұйрығымен Торғай облысының Әулиекөл болыстық мектебіне мұғалімдікке жіберіліп, онда 1895 жылдың тамыз айының біріне дейін жұмыс істеп, аймақ тұрғындарының сауатын ашып, білім дәнегін себеді.
1895 жылы 1 тамыз күні Орал облысы Қарашығанақ болыстық орыс-қырғыз мектебіне екінші мұғалімдікке тағайындалады. 1896 жылы тамыз айының бірінен бастап Торғай облыстық Алшынбай ауылдық мектебіне мұғалімдікке ауыстырылады. Орынбор оқу округінің 1896 жылғы 18 қараша күні №4676 билігімен 11 қарашадан бастап Орынбор қырғыз мұғалімдер семинариясына бастауыш училище мұғалімі және қазақ тілін оқыту қызметіне тағайындалады. Осы қызметте ол 1904 жылдың тамыз айының 24-не дейіне еңбек етеді. 1904 жылы қазан айының 2-сі күні отбасы жағдайына байланысты өз өтініші бойынша қызметінен босап, туған ауылына келеді.