Ол отандық БАҚ саласында 40 жылға жуық жемісті еңбек етіп, қоғамды, елді толғандырған талай өзекті мәселені көтеріп, олардың оң шешілуіне зор үлес қосып жүрген тұлғалардың бірі. Соңғы жылдары ол кісінің жетекшілігімен және тікелей үлгі көрсетуімен жас қаламгерлер шоғыры қалыптасты. Газетіміздің осы санында қаламы қарымды журналист, іскер ұйымдастырушы және айналасына сыйлы басшы Еркін Сағындықұлымен сұхбатты назарларыңызға ұсынамыз.
– Әңгімемізді бүгінгі журналистиканың беталысынан бастасақ.– «Мақсаттарыңыз әлемді өзгерту болса, оның күшті де тиімді қаруы – журналистика» деген екен өткен ғасыр данышпаны. Журналистика – қоғамда өзінің ерекше орны бар институт. Қазіргі алмағайып өзгерістер кезеңінде журналистерге жүктелетін міндет, артылатын жауапкершілік те жоғары болып тұр. Өйткені әлеуметтік желілердің дамуымен қатар блогерлер де көбейе бастады. Әлеуметтік желідегі әр адам журналиске айналды десек те болады. Блогердің журналистика факультетін бітіруі, саясаттан хабардар болуы міндетті емес, дипломын ешкім тексеріп жатқан жоқ. Алайда қазір солардың сөзі өтімдірек, сенсация қуып, елді елең еткізіп отырады. Тіпті, қызды-қыздымен ел арасына іріткі салатындар да пайда болды. Бұл туралы Президенттің өзі жақында «Жалпы, отбасын асырау үшін табанды еңбек етіп жүрген, заңға бағынатын адамдар құрметке ие болуы керек. Өкінішке қарай, бізде көше бұзақылары, жауапкершіліктен жұрдай блогерлер және масылдық пиғылмен айқай шығаратын адамдар бүгінгі күннің батырына айналды. Депутаттар мен атқарушы билік өкілдері соларға ғана баса мән беретін болды. Түрлі деңгейдегі шенеуніктер солардың ғана талабын орындауға жүгіреді», – деді ғой. Қолында бар деректі пайдаланып, «жариялап жіберемін» деп шенеуніктерді бопсалайтын, арандатушылықпен айналысатын блогерлер де бар. Сосын блогерлермен соттасу, бірдеңе дәлелдеу қиын-ақ. Жазғанын тез өзгертіп, өшіріп, өңін айналдыра салады. Өйткені олардың көпшілігі қоғам алдында жауапкершілікті сезіне бермейді. Мұның бір ұшы журналистикаға зиянын тигізіп, атымызға кір келтіріп жүр. Алайда блогердің журналист секілді жаза алмайтыны анық. Дабыра мен дүрмекті, арзан мен жылтырақты қуған қоғам ұшпаққа шықпайды. Журналистің сөзі блогердің сөзінен салмақты, жүйелі, ойы терең, қаламы қарымды. Қоғам алға жылжып дамуы үшін де журналистика локомотивке айналуы керек. Тілшілер қауымын әлемде «қоғамның санитары» деп бекер айтпайды. Бүгінгі еліміздегі журналистиканы аяғынан тұсап отырған бір мәселе – мемлекеттік тапсырыс жүйесіндегі келеңсіздіктер. Билік буындарының шеңберінен шыға алмайтын, тапсырмасын орындаудан аса алмайтын журналистика қалай дамиды? Мемлекеттен қаржы алып, сол қаржысына түрлі тақырып бойынша есеп беріп отырғандықтан, БАҚ билік өкілдерін сынай бермейді. Ал сын түзелмей, қоғамның міні қалай түзелмек? Осындайда журналистиканың қолжаулыққа айналып бара жатқанына ішің ашиды. Шындығында, мемлекеттік тапсырыстан түсетін қаржы – халықтың ақшасы, басшылар өз қалтасынан қаржы шығарып жатқан жоқ. Дәстүрлі БАҚ мемлекеттік тапсырысты орындаймыз деп «батпаққа батып» жатқанда ойы мен сөзі еркін блогер озбағанда қайтеді? Сондықтан осындай тетіктердің бәрін реттеу керек. Жалпы, қазақ журналистикасына бір серпіліс қажет-ақ. Өзім «Егемен Қазақстанда» 27 жыл еңбек еттім. Шерхан Мұртазаның тұсында тілші болып бастап, бас басылым басшылығына дейінгі жолдан өттім. Оған дейін «Оңтүстік Қазақстан» газетінде 6 жыл еңбек еттім. Қанша жерден ресми газет болса да, біздің кезімізде тақырыптарда еркіндік болды. Сол кезде жазған мақалаларымды қазір оқысам, таңғаламын. «Осы жазғаным үшін қалай жазаламаған?» дейсің кейде. Ержұман Смайыл тізгінін ұстаған кезде бас басылым «Егемен Қазақстан» әр сенбі сайын кіші форматпен еркіндеу, өткір ұлт мәселесін қозғап шығып жүрді. Мәселен, 2000 жылғы 26 сәуірдегі «Етжеңдіні» мен жетекшілік етіп шығардым. Ерағаң араласқан жоқ, ештеңені түзетпейтін. Оның тақырыптарын оқып отырып қазір өзім таңғаламын. Мәселен, «Осы жұрт әкімдікке неге құмар?», «Кедей ел көбеймеу керек пе?», «Қалқанымыздың қауқары қандай?», «Соңынан сөз ерткен Қарағандыдағы атышулы жекешелендіру ісіне қатысы бар Нефедов (кезінде облыс басқарған) қызметке қайта оралды», «Елуінде ұя бұзған... самайын ақ шалса да желігі басылмаған еркектер әке деген ардақты атқа лайық па?», «Қара жер қарыз өтеуінде кетпесін», «Шымкент оқиғасының (1960 жылдардың соңындағы милицияға қарсы көтеріліс) шындығы», «Үш қазақтың біреуі жат жұртта жүр», «Күшік күйеу көбейді», «Журфак көбейгенмен, хабар жаза алатындар азайды», «Билік табалдырығына сүрінген тіл», «Билік пен байлық», «Отанды (билік партиясы) сатқандар опасыз емес», «Ұлтсүйгіштік сезімді ұлықшылдық басып бара жатқандай», «Ұлтшылдардан неге үріктік?», «Ұнжырғасы түскен ұлттық мектеп», «Тұсауы кесілген соң (аса ірі нысандар) тұсалды». ...Сенесіз бе, сенбейсіз бе, осының бәрі кіші форматтағы 16-беттік бір нөмірдің көтерген жүгі. Арада қанша жыл өтсе де, маңызын жоймаған тақырыптар. Ал енді 1999 жылғы 11 қыркүйектегі өзім жетекшілік еткен кіші пішіндегі сенбілік нөмірге шолу жасайық: «Қазақ қайтсе қалады қазақ болып?», «Цеснихат па, мәслихат па?», «Бізді кім «христиан» жасамақшы?», «Министрге сәлем салып өтіңіз немесе Ішкі істер министрлігі жанында жүргізушілерге шектеу қойылуы неліктен?», «Біз жат жұрттан не үйренуге тиіспіз?», «Нәлет қамытына айналған несие», «Қазақша сауал қоймауды талап етті», «Қазақтарды қайта қоныстандыру керек», «Қазақ мектептерінде білім сапасы неге төмен?». Міне, А-3 форматындағы 8 беттік нөмірдің көтерген жүгі. 1999-2000 жылдары Ерағаңның жанында жүріп Жанболат Аупбаев екеуміз кезектесе отырып осындай ұлт үшін қажет, келелі, өткір тақырыптарды көтеруге үлес қосқанымды үлкен бір мектеп санаймын. Ержұман Смайылдың осы кезеңдегі ерекше еркін, батыл редакторлық қолтаңбасы ғалымдар тарапынан зерттеліп, өзінің әділ бағасын алады деген сенімдемін. Редактор қандай болса, газет сондай. Басылымның бағыт-бағдары, тақырыбы, ұстанымы, бас редактордың бітім-болмысын айқын көрсетеді. Оқырманнан, халықтан ештеңе жасыра алмайсың. Ертелі-кеш бағасын береді. Бердіқұловтың, Мұртазаның, Мағауиннің, Бейсенбайұлының, Ақдәулеттің ұлттық басылымдардағы сілкінісі, ізденісі ұлтты алға сүйреуге септігін тигізді деп ойлаймын. Журналисі жалтақ қоғам ешқашан алға баспайды. Журналисі жауынгер қоғам ғана өзгерістерге құштар болады, алға жылжиды.– Дәстүрлі БАҚ-тың бағы неге ашылмай отыр, газет таралымдары неге кеміп барады?
– 30 жылдан астам тарихы бар, аптасына 3 рет шығатын «Астана ақшамы» газетінің жылдық жазылу бағасы 7 мың теңгеге жетпейді. Бұл қазіргі нарық бағасымен салыстырсақ, қымбат емес. Осы орайда мемлекет баспахана шығындарына дотация беруі керек. Бұл – әлемде қалыптасқан үрдіс. Дегенмен біздің де еліміздегі өзге басылымдардың да таралымы өспей отырғаны көңілге қаяу түсіреді. Тіпті, біраз басылым жабылып жатыр. Себебі баспахана қағаз шығынын көтере алмайды. Жарнама жұтаң, насихат жүргізе алмайды. Жаратқан иеміз періштесі арқылы жасы қырыққа толған, сауаты жоқ Мұхаммед пайғамбарға «Оқы» деп талап қояды. «Мен оқу білмеймін ғой» дейді пайғамбар. Тағы да оқы деп зекиді періште. Үшінші мәрте «Жаратушы раббыңның атымен оқы дейді». «Оқы, оқы тағы да оқы!» Қасиетті Құран тарихы осылай басталған... Мен мұны неге айтып отырмын? Қазір біз жұртшылыққа газет, кітап оқы деп айтудан қалып барамыз. Газет, журналға жазыл, кітапханаға бар деп айтсаң, мәжбүрлеп жатыр деп шағым айтып, байбалам салатындар да табылады. Оқыған, көзі ашық адам жаман болушы ма еді!? Ізгілік кітап арқылы, тәрбие арқылы, дәстүр арқылы сіңбей ме ұрпақ бойына. «Мәдениеттің мәйегі – кітап» деген Шерхан Мұртаза. Кітапханалар жабылса, түрмелер көбейеді деген де тәмсіл бар. Ендеше жаңа заман талабына сай «оқы» деп ешкімді мәжбүрлей алмасақ, ең болмаса қаладағы үлкен жарнама тақталарына әлеуметтік мәнін ескеріп, газет пен кітапхананы, театр қойылымдарын насихаттап отырсақ деген ұсыныс бар. Ал газет-журнал оқу мәдениеті – өркениеті дамыған, экономикасы тұрақты елдердегі көрсеткіштердің бірі. Бүкіләлемдік газет және жаңалықтар қауымдастығының (WAN-IFRA) мәліметіне жүгінсек, жер шарындағы ересек тұрғындардың 40 пайызы күнделікті газет оқу машығынан айныған жоқ. Мысалы, Жапонияда газет-журналдардың таралымы азайған емес, жапондықтардың 51 пайызы – күнделікті газеттердің оқырманы. Ал таңертең-кешке шығатын «Иомиури» газетінің күнделікті таралымы 10 миллионнан асады. Бұл елдерде газеттерге жазылу дәстүрі әлі бар. Финляндия тұрғындарының 77 пайызы күнделікті газет-журналды, 92 пайызы апталық басылымдарды оқиды, олардың 66 пайызы газет-журналды үйіне жаздырып алады. әлемдік тәжірибеден мәлім жайт, газеттерге жазылу ісі негізінен мемлекеттік қолдаудың арқасында жүзеге асады. АҚШ пен Канадада, Еуропа елдерінде газет-журналдарды оқырмандарға тасымалдау шығындары мемлекеттік бюджет есебінен қамтылатын болғандықтан, жазылу бағасы әлдеқайда төмен. Дамыған мемлекеттер тіл саясатына құйылған қаржылық шығындарды ұзақмерзімді стратегия деп қана емес, мемлекеттік даму үдерісіндегі аса маңызды инвестиция санайды. Ал бұл саясатты жүргізудің ең маңызды құралы – мерзімді баспасөз. Сондықтан да Англияда көптеген жыл бойы мерзімді басылымдарға жазылу үшін төленетін пошта алымдары өте төмен деңгейде сақталып, ағылшын газеттері қосымша құн салығынан босатылған. Голландияда әр студент мемлекет есебінен бір журналға бес жыл бойы тегін жазылуға құқылы. Францияда жастарды газет-журнал оқуға ынталандыру үшін олардың мерзімді баспасөзге тегін жазылуын қамтамасыз ететін мемлекеттік бағдарлама осыдан он жыл бұрын қабылданған. Жалпы, мемлекеттік тіл саясатын мерзімді баспасөз арқылы жүргізудің жарқын мысалы – Франция. Бұл саясат француз тілінің ел ішіндегі және әлемдік деңгейдегі үстемдігін сақтауға бағытталған. Мысалы, мерзімді баспасөзге жыл сайын бөлінетін мемлекеттік қолдау жан басына шаққанда 61,5 еуродан келеді екен. Бұл салаға қомақты қаражат бөлуде Франция Еуропалық одақ елдерінің ішінде көш бастап тұр: француз тіліндегі деректерге қарағанда, мемлекеттік бюджеттен мерзімді баспасөзге бөлінетін қаржы жылына 1,4 миллиард еуродан асады. Бұл телевидение, радио құралдарына берілетін қаражаттан бөлек екенін айту керек. Оның ішінде француз тіліндегі мерзімді баспасөзге жазылуды қолдау үшін ел президенті мен үкіметі сайлауалды шараларындағы үгіт-насихат науқанын мерзімді баспасөз арқылы жүргізеді. 2018 жылы Франция газет-журналдарға 260 миллион еуро көлемінде тікелей субсидия берген. Сондай-ақ бұл елде мерзімді баспасөзге салынатын қосымша құн салығы 2,1 пайыз деп бекітілген (жалпы ел бойынша 20 пайыз). Мерзімді баспасөзге қолдау білдіретін елдер қатарында Швеция да үлгі бола алады. Бұл елде таралымы шағын, жарнамадан түсімі аз газет-журналдарға арналған тікелей мемлекеттік инвестициялар бар. Мұндай газеттерді жабылып қалудан сақтау үшін олардың жалпы шығынының 20 пайызына дейін мемлекет есебінен жабу механизмі жасалған. Оның үстіне, жаңадан ашылған газет-журналдарға арналған мемлекеттік дотациялар, жеңілдетілген несие сияқты көмек түрлері бар және барлық мерзімді басылымдар қосымша құн салығынан босатылған. Бүгінде тұрғын халқы өзін «ең бақытты халық» санайтын мемлекет оқырман саны бойынша басқа елдерден озық тұр. 2014 жылы әрбір 1000 шведке 200 газеттен келетін (2000- жылдары бұл көрсеткіш 400 болған), бұл – швед тіліндегі мерзімді баспасөзге үздіксіз мемлекеттік қамқорлық жасаудың нәтижесі. Бұл елдің дамуында швед ұлтының оқырман ретінде қалыптасуы аса маңызды рөл атқарғаны анық. Басқаша айтқанда, дамыған мемлекеттерде газет-журнал оқу мәдениеті қалыптасқан әрі жоғары кәсіби деңгейдегі мерзімді баспасөзді шығару ісі мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынған, бұған қоса, газет-журнал тарату ісі жолға қойылған.– Дәстүрлі БАҚ цифрлық технологияға ілесе алып отыр ма?
– Елімізде жарық көретін газеттердің электронды нұсқасы сайттарда қоса жарияланады. Газеттер оқырман сұранысын зерттеуге, заманның талабынан шығуға талпынып жатыр. Оны жоққа шығара алмаймыз. Журналистика институтын сауықтырмасақ, жандандырмасақ, қоғам алға баспайды. «Новая газетаның» бас редакторы Дмитрий Муратов Нобель сыйлығын алған кезде сөйлеген сөзінде түркі халқының «ит үреді, керуен көшеді» деген мақалын айтты. Біз осы мақалды иттер үре берсін, біз назар аудармай алға жылжи береміз деп түсінеміз. Алайда Диманың айтуынша, оның мағынасы мүлдем бөлек екен. Ит үнемі үру арқылы керуенді ит-құстан, жыртқыштардан сақтандырып, ескертіп отырады екен. Жол тазарған кезде барып керуен жүреді. Қоғамды алға сүйрейтін, ит секілді үріп, кемшіліктің бәрін қоғамда бірінші болып айтатын, керуеннің жолын тазалайтын –журналистер. «Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым, аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның» деп ұлы шайыр Айбергенов тек ақындарды емес, ақынжанды журналистерді жырлаған деп ойлаймын.– Бүгінде саяси, экономикалық сараптама, зерттеу мақалалар аз. Бұған не себеп?
– Оның себебі журналистикадағы маман даярлау сапасының төмендігі дер едім. Қазір барлық өңір база, ұстаздар әлсіз болса да, журналистер даярлайды. Бір ғана мысал айтайын, біздің курстан екі ақпарат министрі, еліміздегі жетекші басылымдардың ондаған редакторы шықты. Ол кезде сапалы білім берілетін, бізге экономика тақырыбын үйретуге Нархоздан келген профессорлар сабақ берді. Білімнің негізі дұрыс қаланбағандықтан, тақырыпты зерттеу жағы кемшін түсіп, журналистер терең бойламайды, бос сөзге ұрынады. Сосын әр нәрсенің басын бір шалып, әр сайттан бір қарап, сараптама жасаған болады. Тақырыпты терең зерттеу университетте оқып жүргенде басталуы керек. Құқық, заң, қаржы, банк саласын жазатын журналистер саусақпен санарлық. Журналистиканың тоқырауға ұшырап жатқанының бір себебі олардың дұрыс маманданбауы, екіншісі – мемлекеттік тапсырыс тетігін жетілдірмеу. Осындай кемшіліктер қоғамдағы журналистика институтының беделін түсіріп отыр.– Бүгінгі журналистиканың артықшылығы мен кемшілігін саралап айтып берсеңіз?
– Қазақ журналистикасының бұрыннан келе жатқан кемшілігі – көпсөзділік. Екін- ші – көтеріп отырған мәселеде шетелдік тәжірибені ескермеуі, мән бермеуі. Өзімізде бар мәселені жазады да қоя салады. Күн тәртібінен түспейтін, жаза-жаза жауыр болған тақырыптар бар. 30 жыл бойы министр неге қазақша сөйлей алмайды деп жүргенде қазақ мектебіндегі балаларымыз үйде, түзде орысша сайрайтын болды. Аулада қазақша естімейсің. Мұны біздің газет бірнеше рет көтерді. Ал министрді қазақша сөйлету оп-оңай. Қазақша сайрап тұрған өзге ұлт өкілі – отандасымызды министр қою керек. Ұлтына емес, тіліне, тілегіне қарайық. Біз тілді айтып зарлап жүргенде, шекаралық аймақтар елсіз қалды, солтүстік өңір халқы сиреп барады, солтүстікке көш малтығуда, жас отаудың екеуінің бірі ажырасатын халге жетті, осыны газетте айтпай қайда айтасың? Газет ұлттың өзімен-өзі ақылдасатын, пікірлесетін мінбері сияқты. Біздің бір артықшылығымыз – орыс журналистикасында не болып жатқанын оқи аламыз. Олар бізді оқи алмайды. Өзім Мәскеуде шығатын газеттерді қарап отырамын, ағылшын тіліндегі басылымдардың орысша нұсқасы бар.– Осы заманның озық журналисі қандай болуы керек?
– Бізде руханият, мәдениет туралы жазатындар көп-ақ. Осы заман журналисі бір ғана қазақ тілімен шектеліп қалмауы керек. Шетелде не болып жатқанын біліп отыруы тиіс. Өзі жазатын саланың жілігін шағып, майын ішкен бесаспап болсақ, қанеки. Құқық саласын жазса, прокурорды жаңылыстыратындай, экономиканы жазса, экономика министрімен пікір таластыра алатындай болса дұрыс қой.– Бүгінгі заман талабына сай журналистика мамандарын даярлаудың алғышарты қандай?
– Бұрын ЖОО-да 2-3 жыл сауаттылыққа үйрететін. Журналист алдымен жазу сауаттылығын үйренген соң барып мамандануы керек. Әлеуметтік желіде ұлттың тілі түзелмейді, оның қайнары – мерзімді басылым. Журналистиканы кәсіп деп те айта алмаймын. Журналистиканы үздік бітіріп, газетке келіп жақсы журналист болып кете алмайтындар көп. Өйткені журналистика дегеніміз өмір салты. Жақсы журналист болып қалыптасуға мінез де әсер етеді. Төмен қарап бұйығып жүре берсең, ешқандай тақырып қызықтырмаса, өмірге құштарлығың болмаса, жақсы журналист бола алмайсың. Өзіне көңілі толмайтын, әрдайым дамып отыратын адам ғана алға жылжиды. Әр журналист жауынгер болса, қоғам да алға жылжыр еді. Сондықтан журналистиканы қолдау керек, кемшін тұсын жөндеу керек. Жер-жерден ашылған журналистика факультеттерін қысқартқан дұрыс. Ондай оқу орындарында тіпті аудандық газетте істемеген адам қалай сабақ береді? Одан шыққан маман қандай болады? Қазір кім көрінгенді қолдан журналист жасап, ол шала-пұла болғаннан кейін мамандықтың да қадірін түсіріп жіберді.– Бүгінгі оқырманға не қызық?
– Бұрын газеттерде «Оқырман хаттары» дейтін бөлім болатын. Оқырман хатты қолмен жазатын, біз жауап беретінбіз. Өңдеп, ішінен жарамдысын газетке салатынбыз. Қазір ешкім хат жазбайды. Алайда әлеуметтік желіде мақалаларымызды бөлісіп отырамыз. Астындағы жақсы пікірлерді кейде газетке де береміз. Бұл – кері байланыстың бір түрі. Сөзіңнің далаға кетпегені қандай жақсы...– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ