جۋرناليستيكاسى جالتاق قوعام العا ادىمدامايدى

ول وتاندىق باق سالاسىندا 40 جىل­عا جۋىق جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، قو­عام­دى، ەلدى تولعاندىرعان تالاي وزەكتى ءما­سە­لە­نى كوتەرىپ، ولاردىڭ وڭ شەشىلۋىنە زور ۇلەس قوسىپ جۇرگەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سوڭعى جىلدارى ول كىسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ءجا­­نە تىكەلەي ۇلگى كورسەتۋىمەن جاس قا­لام­گەرلەر شوعىرى قالىپتاستى. گازەتىمىزدىڭ وسى سانىندا قالامى قارىمدى جۋرناليست، ءىس­كەر ۇيىمداستىرۋشى جانە اينالاسىنا سىيلى باسشى ەركىن ساعىندىق ۇلىمەن سۇحباتتى نا­زارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

– اڭگىمەمىزدى بۇگىنگى جۋرنا­ليس­تي­كانىڭ بەتالىسىنان باستاساق.

– «ماقساتتارىڭىز الەمدى وزگەرتۋ بولسا، ونىڭ كۇشتى دە ءتيىمدى قارۋى – جۋرناليستيكا» دە­گەن ەكەن وتكەن عاسىر دانىشپانى. جۋر­نا­ليس­­­تيكا – قوعامدا ءوزىنىڭ ەرەكشە ورنى بار ينس­­­تيتۋت. قازىرگى الماعايىپ وزگەرىستەر كە­زەڭىن­­­دە جۋرناليستەرگە جۇكتەلەتىن مىندەت، ار­­­تىلاتىن جاۋاپكەرشىلىك تە جوعارى بولىپ تۇر. ويتكەنى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ دامۋى­مەن قا­تار بلوگەرلەر دە كوبەيە باستادى. الەۋ­مەتتىك جەلىدەگى ءار ادام جۋرناليسكە اي­­­نالدى دەسەك تە بولادى. بلوگەردىڭ جۋر­نا­ليستيكا فاكۋلتەتىن ءبى­تىرۋى، ساياساتتان حا­بار­دار بولۋى مىندەتتى ەمەس، ديپلومىن ەش­كىم تەكسەرىپ جاتقان جوق. الايدا قازىر سو­لار­دىڭ ءسوزى وتىمدىرەك، سەنساتسيا قۋىپ، ەلدى ەلەڭ ەتكىزىپ وتىرادى. ءتىپتى، قىزدى-قىزدى­مەن ەل اراسىنا ىرىتكى سالاتىندار دا پايدا بولدى. بۇل تۋرالى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى جاقىندا «جال­پى، وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن تاباندى ەڭ­بەك ەتىپ جۇرگەن، زاڭعا باعىناتىن ادامدار قۇر­مەتكە يە بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ءبىز­دە كوشە بۇزاقىلارى، جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇر­داي بلوگەرلەر جانە ماسىلدىق پيعىلمەن اي­قاي شىعاراتىن ادامدار بۇگىنگى كۇننىڭ با­تىرىنا اينالدى. دەپۋتاتتار مەن اتقارۋ­شى بيلىك وكىلدەرى سولارعا عانا باسا ءمان بەرەتىن بولدى. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەر سو­لاردىڭ عانا تالابىن ورىنداۋعا جۇگىرەدى»، – دەدى عوي.

قولىندا بار دەرەكتى پايدالانىپ، «جاريالاپ جىبەرەمىن» دەپ شەنەۋنىكتەردى بوپ­سالايتىن، ارانداتۋشىلىقپەن اينا­لى­ساتىن بلوگەرلەر دە بار. سوسىن بلوگەرلەرمەن سوتتاسۋ، بىردەڭە دالەلدەۋ قيىن-اق. جازعانىن تەز وزگەرتىپ، ءوشىرىپ، ءوڭىن اينالدىرا سالادى. ويتكەنى ولاردىڭ كوپشىلىگى قوعام الدىندا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە بەرمەيدى. مۇنىڭ ءبىر ۇشى جۋرناليستيكاعا زيانىن تيگىزىپ، اتى­مىزعا كىر كەلتىرىپ ءجۇر. الايدا بلوگەردىڭ جۋر­ناليست سەكىلدى جازا المايتىنى انىق. دا­بىرا مەن دۇرمەكتى، ارزان مەن جىلتىراقتى قۋعان قوعام ۇشپاققا شىقپايدى. جۋر­نا­ليس­تىڭ ءسوزى بلوگەردىڭ سوزىنەن سالماقتى، جۇيە­لى، ويى تەرەڭ، قالامى قارىمدى. قوعام العا جىل­جىپ دامۋى ءۇشىن دە جۋرناليستيكا لو­كو­موتيۆكە اينالۋى كەرەك. تىلشىلەر قاۋى­مىن الەمدە «قوعامنىڭ سانيتارى» دەپ بەكەر ايت­پايدى.

بۇگىنگى ەلىمىزدەگى جۋرناليستيكانى ايا­عىنان تۇساپ وتىرعان ءبىر ماسەلە – مەم­لەكەتتىك تاپسىرىس جۇيەسىندەگى كەلەڭ­سىز­دىكتەر. بيلىك بۋىندارىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعا المايتىن، تاپسىرماسىن ورىنداۋدان اسا المايتىن جۋرناليستيكا قالاي داميدى؟ مەملەكەتتەن قارجى الىپ، سول قارجىسىنا ءتۇرلى تاقىرىپ بويىنشا ەسەپ بەرىپ وتىر­عاندىقتان، باق بيلىك وكىلدەرىن سىناي بەر­مەيدى. ال سىن تۇزەلمەي، قوعامنىڭ ءمىنى قا­لاي تۇزەلمەك؟ وسىندايدا جۋرناليستيكانىڭ قولجاۋلىققا اينالىپ بارا جاتقانىنا ءىشىڭ اشيدى. شىندىعىندا، مەملەكەتتىك تاپ­سىرىس­تان تۇسەتىن قارجى – حالىقتىڭ اقشا­سى، باسشىلار ءوز قالتاسىنان قارجى شى­عا­رىپ جاتقان جوق. ءداستۇرلى باق مەملەكەتتىك تاپ­سىرىستى ورىندايمىز دەپ «باتپاققا با­تىپ» جاتقاندا ويى مەن ءسوزى ەركىن بلوگەر وز­باعاندا قايتەدى؟ سوندىقتان وسىنداي تەتىك­تەردىڭ ءبارىن رەتتەۋ كەرەك. جالپى، قازاق جۋر­ناليستيكاسىنا ءبىر سەرپىلىس قاجەت-اق.

ءوزىم «ەگەمەن قازاقستاندا» 27 جىل ەڭ­بەك ەتتىم. شەرحان مۇرتازانىڭ تۇ­سىندا ءتىلشى بولىپ باستاپ، باس باسىلىم باس­شىلىعىنا دەيىنگى جولدان ءوتتىم. وعان دەيىن «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندە 6 جىل ەڭ­بەك ەتتىم. قانشا جەردەن رەسمي گازەت بولسا دا، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە تاقىرىپتاردا ەركىندىك بول­دى. سول كەزدە جازعان ماقالالارىمدى قا­زىر وقىسام، تاڭعالامىن. «وسى جازعانىم ءۇشىن قالاي جازالاماعان؟» دەيسىڭ كەيدە.

ەرجۇمان سمايىل تىزگىنىن ۇستاعان كەز­دە باس باسىلىم «ەگەمەن قازاقستان» ءار سەنبى سايىن كىشى فورماتپەن ەركىندەۋ، ءوت­كىر ۇلت ماسەلەسىن قوزعاپ شىعىپ ءجۇردى. ءما­سەلەن، 2000 جىلعى 26 ساۋىردەگى «ەتجەڭدىنى» مەن جە­تەكشىلىك ەتىپ شىعاردىم. ەراعاڭ ارا­لاس­قان جوق، ەشتەڭەنى تۇزەتپەيتىن. ونىڭ تا­­قى­رىپ­تارىن وقىپ وتىرىپ قازىر ءوزىم تاڭ­عا­لا­مىن. ماسەلەن، «وسى جۇرت اكىمدىككە نەگە قۇ­مار؟»، «كەدەي ەل كوبەيمەۋ كەرەك پە؟»، «قال­­قانىمىزدىڭ قاۋقارى قانداي؟»، «سوڭى­نان ءسوز ەرتكەن قاراعاندىداعى اتىشۋلى جە­كەشەلەندىرۋ ىسىنە قاتىسى بار نەفەدوۆ (كەزىندە وبلىس باسقارعان) قىزمەتكە قايتا ورال­دى»، «ەلۋىندە ۇيا بۇزعان… سامايىن اق شال­سا دا جەلىگى باسىلماعان ەركەكتەر اكە دە­گەن ارداقتى اتقا لايىق پا؟»، «قارا جەر قارىز وتەۋىندە كەتپەسىن»، «شىمكەنت وقي­عا­سىنىڭ (1960 جىلداردىڭ سوڭىنداعى مي­لي­تسياعا قارسى كوتەرىلىس) شىندىعى»، «ءۇش قا­زاق­تىڭ بىرەۋى جات جۇرتتا ءجۇر»، «كۇشىك كۇيەۋ كو­بەيدى»، «جۋرفاك كوبەيگەنمەن، حابار جازا الاتىندار ازايدى»، «بيلىك تابالدىرىعىنا سۇرىنگەن ءتىل»، «بيلىك پەن بايلىق»، «وتاندى (بيلىك پارتياسى) ساتقاندار وپاسىز ەمەس»، «ۇلتسۇيگىشتىك سەزىمدى ۇلىقشىلدىق باسىپ بارا جاتقانداي»، «ۇلتشىلداردان نەگە ۇرىك­تىك؟»، «ۇنجىرعاسى تۇسكەن ۇلتتىق مەكتەپ»، «تۇساۋى كەسىلگەن سوڭ (اسا ءىرى نىساندار) تۇسال­دى». …سەنەسىز بە، سەنبەيسىز بە، وسىنىڭ ءبارى كىشى فورماتتاعى 16-بەتتىك ءبىر ءنومىردىڭ كوتەرگەن جۇگى. ارادا قانشا جىل وتسە دە، ماڭى­زىن جويماعان تاقىرىپتار.

ال ەندى 1999 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى ءوزىم جەتەكشىلىك ەتكەن كىشى پىشىندەگى سەنبىلىك نومىرگە شولۋ جاسايىق: «قازاق قايتسە قالادى قازاق بولىپ؟»، «تسەسنيحات پا، ءماسليحات پا؟»، «ءبىزدى كىم «حريستيان» جاساماقشى؟»، «مي­نيسترگە سالەم سالىپ ءوتىڭىز نەمەسە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى جانىندا جۇرگىزۋشىلەرگە شەكتەۋ قويىلۋى نەلىكتەن؟»، «ءبىز جات جۇرتتان نە ءۇي­رەنۋگە ءتيىسپىز؟»، «نالەت قامىتىنا اينال­عان نەسيە»، «قازاقشا ساۋال قويماۋدى تالاپ ەتتى»، «قازاقتاردى قايتا قونىستاندىرۋ كەرەك»، «قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم ساپاسى نەگە تومەن؟». مىنە، ا-3 فورماتىنداعى 8 بەت­تىك ءنومىردىڭ كوتەرگەن جۇگى. 1999-2000 جىل­دارى ەراعاڭنىڭ جانىندا ءجۇرىپ جانبولات اۋپباەۆ ەكەۋمىز كەزەكتەسە وتىرىپ وسىنداي ۇلت ءۇشىن قاجەت، كەلەلى، وتكىر تا­قىرىپتاردى كوتەرۋگە ۇلەس قوسقانىمدى ءۇل­كەن ءبىر مەكتەپ سانايمىن. ەرجۇمان سمايىل­دىڭ وسى كەزەڭدەگى ەرەكشە ەركىن، با­تىل رەداكتورلىق قولتاڭباسى عالىمدار تارا­پىنان زەرتتەلىپ، ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن الا­دى دەگەن سەنىمدەمىن. رەداكتور قانداي بول­سا، گازەت سونداي.

باسىلىمنىڭ باعىت-باع­دارى، تاقىرىبى، ۇستانىمى، باس رەداكتوردىڭ ءبىتىم-بولمىسىن ايقىن كورسەتەدى. وقىر­مان­نان، حالىقتان ەشتەڭە جاسىرا المايسىڭ. ەرتەلى-كەش باعاسىن بەرەدى.

بەردىقۇلوۆتىڭ، مۇرتازانىڭ، ماعاۋين­نىڭ، بەيسەنباي ۇلىنىڭ، اقداۋلەتتىڭ ۇلتتىق باسىلىمدارداعى سىلكىنىسى، ىزدەنىسى ۇلت­تى العا سۇيرەۋگە سەپتىگىن تيگىزدى دەپ وي­لاي­­مىن.
ءجۋرناليسى جالتاق قوعام ەشقاشان العا باسپايدى. ءجۋرناليسى جاۋىن­گەر قوعام عانا وزگەرىستەرگە قۇشتار بولادى، العا جىلجيدى.

– ءداستۇرلى باق-تىڭ باعى نەگە اشىل­ماي وتىر، گازەت تارالىمدارى نەگە كە­مىپ بارادى؟

– 30 جىلدان استام تاريحى بار، اپتا­سى­نا 3 رەت شىعاتىن «استانا اقشامى» گازە­تى­نىڭ جىلدىق جازىلۋ باعاسى 7 مىڭ تەڭگەگە جەت­پەيدى. بۇل قازىرگى نارىق باعاسىمەن سا­لىس­تىرساق، قىمبات ەمەس. وسى ورايدا مەم­لە­كەت باسپاحانا شىعىندارىنا دوتاتسيا بەرۋى كەرەك. بۇل – الەمدە قالىپتاسقان ءۇردىس. دەگەنمەن ءبىزدىڭ دە ەلىمىزدەگى وزگە باسى­لىم­داردىڭ دا تارالىمى وسپەي وتىرعانى كوڭىل­گە قاياۋ تۇسىرەدى. ءتىپتى، ءبىراز باسىلىم جا­بى­لىپ جاتىر. سەبەبى باسپاحانا قاعاز شىعىنىن كوتەرە المايدى. جارناما جۇتاڭ، ناسيحات جۇرگىزە المايدى.

جاراتقان يەمىز پەرىشتەسى ارقىلى جاسى قىرىققا تولعان، ساۋاتى جوق مۇحاممەد پايعامبارعا «وقى» دەپ تالاپ قويا­دى. «مەن وقۋ بىلمەيمىن عوي» دەيدى پاي­عامبار. تاعى دا وقى دەپ زەكيدى پەرىشتە. ءۇشىن­شى مارتە «جاراتۋشى راببىڭنىڭ اتى­مەن وقى دەيدى». «وقى، وقى تاعى دا وقى!» قا­سيەتتى قۇران تاريحى وسىلاي باستالعان…

مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ قازىر ءبىز جۇرتشىلىققا گازەت، كىتاپ وقى دەپ ايتۋدان قالىپ بارامىز. گازەت، جۋر­نالعا جازىل، كىتاپحاناعا بار دەپ ايتساڭ، ءماج­بۇرلەپ جاتىر دەپ شاعىم ايتىپ، باي­بالام سالاتىندار دا تابىلادى. وقىعان، كوزى اشىق ادام جامان بولۋشى ما ەدى!؟ ىزگىلىك كىتاپ ارقىلى، تاربيە ارقىلى، ءداستۇر ارقى­لى سىڭبەي مە ۇرپاق بويىنا. «مادەنيەتتىڭ مايەگى – كىتاپ» دەگەن شەرحان مۇرتازا. كىتاپ­حانالار جابىلسا، تۇرمەلەر كوبەيەدى دەگەن دە ءتامسىل بار. ەندەشە جاڭا زامان تالابىنا ساي «وقى» دەپ ەشكىمدى ماجبۇرلەي الماساق، ەڭ بولماسا قالاداعى ۇلكەن جارناما تاق­تالارىنا الەۋمەتتىك ءمانىن ەسكەرىپ، گازەت پەن كىتاپحانانى، تەاتر قويىلىمدارىن ناسي­حات­تاپ وتىرساق دەگەن ۇسىنىس بار.

ال گازەت-جۋرنال وقۋ مادەنيەتى – ءور­كەنيەتى دامىعان، ەكونوميكاسى تۇراقتى ەلدەردەگى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى. بۇكىلالەمدىك گازەت جانە جاڭالىقتار قاۋىمداستىعىنىڭ (WAN-IFRA) مالىمەتىنە جۇگىنسەك، جەر شارىن­داعى ەرەسەك تۇرعىنداردىڭ 40 پايىزى كۇندەلىكتى گازەت وقۋ ماشىعىنان اينىعان جوق. مىسالى، جاپونيادا گازەت-جۋرنالدار­دىڭ تارالىمى ازايعان ەمەس، جاپوندىق­تار­دىڭ 51 پايىزى – كۇندەلىكتى گازەتتەردىڭ وقىر­مانى. ال تاڭەرتەڭ-كەشكە شىعاتىن «يوميۋري» گازەتىنىڭ كۇندەلىكتى تارالىمى 10 ميلليوننان اسادى. بۇل ەلدەردە گازەتتەرگە جا­زىلۋ ءداستۇرى ءالى بار. فينليانديا تۇرعىن­دارىنىڭ 77 پايىزى كۇندەلىكتى گازەت-جۋر­نالدى، 92 پايىزى اپتالىق باسىلىمداردى وقيدى، ولاردىڭ 66 پايىزى گازەت-جۋرنالدى ۇيىنە جازدىرىپ الادى.
الەمدىك تاجىريبەدەن ءمالىم جايت، گازەتتەرگە جازىلۋ ءىسى نەگىزى­نەن مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ ارقاسىندا ءجۇ­زەگە اسادى. اقش پەن كانادادا، ەۋروپا ەل­دەرىندە گازەت-جۋرنالداردى وقىرماندارعا تا­سىمالداۋ شىعىندارى مەملەكەتتىك بيۋد­جەت ەسەبىنەن قامتىلاتىن بولعاندىقتان، جا­زىلۋ باعاسى الدەقايدا تومەن.

دامىعان مەملەكەتتەر ءتىل ساياساتىنا قۇيىلعان قارجىلىق شىعىنداردى ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگيا دەپ قانا ەمەس، مەم­لەكەتتىك دامۋ ۇدەرىسىندەگى اسا ماڭىزدى ين­ۆەس­تيتسيا سانايدى. ال بۇل ساياساتتى جۇرگىزۋ­دىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرالى – مەرزىمدى ءباسپاسوز. سوندىقتان دا انگليادا كوپتەگەن جىل بويى مەر­زىمدى باسىلىمدارعا جازىلۋ ءۇشىن تولە­نەتىن پوشتا الىمدارى وتە تومەن دەڭگەيدە ساقتالىپ، اعىلشىن گازەتتەرى قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتىلعان. گوللانديادا ءار ستۋ­دەنت مەملەكەت ەسەبىنەن ءبىر جۋرنالعا بەس جىل بويى تەگىن جازىلۋعا قۇقىلى. فران­تسيا­دا جاستاردى گازەت-جۋرنال وقۋعا ىنتا­لان­دىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ مەرزىمدى باسپاسوزگە تەگىن جازىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەتتىك باعدارلاما وسىدان ون جىل بۇرىن قابىل­دانعان.

جالپى، مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن مەر­زىمدى ءباسپاسوز ارقىلى جۇرگىزۋ­دىڭ جارقىن مىسالى – فرانتسيا. بۇل ساياسات فرانتسۋز ءتىلىنىڭ ەل ىشىندەگى جانە الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇستەمدىگىن ساقتاۋعا باعىتتالعان. مى­سالى، مەرزىمدى باسپاسوزگە جىل سايىن ءبو­لىنەتىن مەملەكەتتىك قولداۋ جان باسىنا شاق­قاندا 61،5 ەۋرودان كەلەدى ەكەن. بۇل سالا­عا قوماقتى قاراجات بولۋدە فرانتسيا ەۋرو­پالىق وداق ەلدەرىنىڭ ىشىندە كوش باستاپ تۇر: فرانتسۋز تىلىندەگى دەرەكتەرگە قاراعاندا، مەم­لەكەتتىك بيۋدجەتتەن مەرزىمدى باسپاسوزگە بولىنەتىن قارجى جىلىنا 1،4 ميلليارد ەۋرو­دان اسادى. بۇل تەلەۆيدەنيە، راديو قۇرال­دارىنا بەرىلەتىن قاراجاتتان بولەك ەكەنىن ايتۋ كەرەك. ونىڭ ىشىندە فرانتسۋز تىلىندەگى مەرزىمدى باسپاسوزگە جازىلۋدى قولداۋ ءۇشىن ەل پرەزيدەنتى مەن ۇكىمەتى سايلاۋالدى شارا­لارىنداعى ۇگىت-ناسيحات ناۋقانىن مەر­زىمدى باس­پاسوز ارقىلى جۇرگىزەدى. 2018 جىلى فران­تسيا گازەت-جۋرنالدارعا 260 ميلليون ەۋرو كولەمىندە تىكەلەي سۋبسيديا بەرگەن. سونداي-اق بۇل ەلدە مەرزىمدى باسپاسوزگە سا­لىناتىن قوسىمشا قۇن سالىعى 2،1 پايىز دەپ بەكىتىلگەن (جالپى ەل بويىنشا 20 پايىز).

مەرزىمدى باسپاسوزگە قولداۋ بىلدىرەتىن ەلدەر قاتارىندا شۆەتسيا دا ۇلگى بولا الادى. بۇل ەلدە تارالىمى شاعىن، جار­نامادان ءتۇسىمى از گازەت-جۋرنالدارعا ارنال­عان تىكەلەي مەملەكەتتىك ينۆەستيتسيالار بار. مۇنداي گازەتتەردى جابىلىپ قالۋدان ساقتاۋ ءۇشىن ولاردىڭ جالپى شىعىنىنىڭ 20 پايىزىنا دەيىن مەملەكەت ەسەبىنەن جابۋ مەحانيزمى جاسالعان. ونىڭ ۇستىنە، جاڭادان اشىلعان گازەت-جۋرنالدارعا ارنالعان مەم­لەكەتتىك دوتاتسيالار، جەڭىلدەتىلگەن نەسيە سياقتى كومەك تۇرلەرى بار جانە بارلىق مەر­زىمدى باسىلىمدار قوسىمشا قۇن سالى­عىنان بوساتىلعان. بۇگىندە تۇرعىن حالقى ءوزىن «ەڭ باقىتتى حالىق» سانايتىن مەملەكەت وقىر­مان سانى بويىنشا باسقا ەلدەردەن وزىق تۇر. 2014 جىلى ءاربىر 1000 شۆەدكە 200 گازەتتەن كەلەتىن (2000- جىلدارى بۇل كورسەتكىش 400 بولعان)، بۇل – شۆەد تىلىندەگى مەرزىمدى باسپاسوزگە ۇزدىكسىز مەملەكەتتىك قامقورلىق جاساۋدىڭ ناتيجەسى. بۇل ەلدىڭ دامۋىندا شۆەد ۇلتىنىڭ وقىرمان رەتىندە قالىپتاسۋى اسا ماڭىزدى ءرول اتقارعانى انىق. باسقاشا ايتقاندا، دامىعان مەملەكەتتەردە گازەت-جۋرنال وقۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان ءارى جو­عارى كاسىبي دەڭگەيدەگى مەرزىمدى ءباسپاسوزدى شى­عارۋ ءىسى مەملەكەت تاراپىنان قامقور­لىق­قا الىنعان، بۇعان قوسا، گازەت-جۋرنال تاراتۋ ءىسى جولعا قويىلعان.

– ءداستۇرلى باق تسيفرلىق تەحنو­لو­گيا­عا ىلەسە الىپ وتىر ما؟

– ەلىمىزدە جارىق كورەتىن گازەتتەردىڭ ەلەك­تروندى نۇسقاسى سايتتاردا قوسا جاريا­لا­نادى. گازەتتەر وقىرمان سۇرانىسىن زەرت­تەۋ­گە، زاماننىڭ تالابىنان شىعۋعا تال­پى­نىپ جاتىر. ونى جوققا شىعارا المايمىز. جۋرناليستيكا ينستيتۋتىن ساۋىق­تىرماساق، جانداندىرماساق، قوعام العا باس­پايدى. «نوۆايا گازەتانىڭ» باس رەداكتورى دميتري مۋراتوۆ نوبەل سىيلىعىن العان كەزدە سويلەگەن سوزىندە تۇركى حالقىنىڭ «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەگەن ماقالىن ايتتى. ءبىز وسى ماقالدى يتتەر ۇرە بەرسىن، ءبىز نازار اۋدارماي العا جىلجي بەرەمىز دەپ تۇسىنەمىز. الايدا ديمانىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ماعىناسى مۇلدەم بولەك ەكەن. يت ۇنەمى ءۇرۋ ارقىلى كەرۋەندى يت-قۇستان، جىرتقىشتاردان ساق­تان­دىرىپ، ەسكەرتىپ وتىرادى ەكەن. جول تازارعان كەز­دە بارىپ كەرۋەن جۇرەدى. قوعامدى العا ءسۇي­رەيتىن، يت سەكىلدى ءۇرىپ، كەمشىلىكتىڭ ءبارىن قو­عامدا ءبىرىنشى بولىپ ايتاتىن، كەرۋەننىڭ جو­لىن تازالايتىن –جۋرناليستەر. «اقىن بوپ ءومىر كەشىرۋ وڭاي دەيمىسىڭ، قاراعىم، اۋ­زىن­دا بولۋ بۇل ءوزى سىزداعان بارلىق جارا­نىڭ» دەپ ۇلى شايىر ايبەرگەنوۆ تەك اقىن­داردى ەمەس، اقىنجاندى جۋرناليستەردى جىر­لاعان دەپ ويلايمىن.

– بۇگىندە ساياسي، ەكونوميكالىق سا­راپ­تاما، زەرتتەۋ ماقالالار از. بۇعان نە سەبەپ؟

– ونىڭ سەبەبى جۋرناليستيكاداعى مامان دايارلاۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگى دەر ەدىم. قازىر بارلىق ءوڭىر بازا، ۇستازدار ءالسىز بولسا دا، جۋر­­­ناليستەر دايارلايدى. ءبىر عانا مىسال اي­تايىن، ءبىزدىڭ كۋرستان ەكى اقپارات ءمينيسترى، ەلىمىزدەگى جەتەكشى باسىلىمداردىڭ ونداعان رەداكتورى شىقتى. ول كەزدە ساپالى ءبىلىم بەرى­لەتىن، بىزگە ەكونوميكا تاقىرىبىن ۇيرە­تۋگە نارحوزدان كەلگەن پروفەسسورلار ساباق بەر­دى. ءبىلىمنىڭ نەگىزى دۇرىس قالانبا­عان­دىق­تان، تاقىرىپتى زەرتتەۋ جاعى كەمشىن ءتۇسىپ، جۋر­ناليستەر تەرەڭ بويلامايدى، بوس سوزگە ۇرى­نادى. سوسىن ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شا­لىپ، ءار سايتتان ءبىر قاراپ، ساراپتاما جاساعان بو­لادى. تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەۋ ۋنيۆەر­سي­تەتتە وقىپ جۇرگەندە باستالۋى كەرەك. قۇقىق، زاڭ، قارجى، بانك سالاسىن جازاتىن جۋر­ناليستەر ساۋساقپەن سانارلىق. جۋر­نا­ليستيكانىڭ توقىراۋعا ۇشىراپ جاتقا­نى­نىڭ ءبىر سەبەبى ولاردىڭ دۇرىس ماماندانباۋى، ەكىن­شىسى – مەملەكەتتىك تاپسىرىس تەتىگىن جە­تىلدىرمەۋ. وسىنداي كەمشىلىكتەر قوعام­داعى جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنىڭ بەدەلىن ءتۇ­سىرىپ وتىر.

– بۇگىنگى جۋرناليستيكانىڭ ارتىق­شى­لىعى مەن كەمشىلىگىن سارالاپ ايتىپ بەر­سەڭىز؟

– قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ بۇرىننان كە­لە جاتقان كەمشىلىگى – كوپسوزدىلىك. ەكىن-
ءشى – كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەدە شەتەلدىك ءتا­جى­ري­­بەنى ەسكەرمەۋى، ءمان بەرمەۋى. وزىمىزدە بار ماسەلەنى جازادى دا قويا سالادى. كۇن ءتار­تىبىنەن تۇسپەيتىن، جازا-جازا جاۋىر بولعان تاقىرىپتار بار. 30 جىل بويى مينيستر نەگە قازاقشا سويلەي المايدى دەپ جۇرگەندە قازاق مەك­تەبىندەگى بالالارىمىز ۇيدە، تۇزدە ورىس­شا سايرايتىن بولدى. اۋلادا قازاقشا ەس­تىمەيسىڭ. مۇنى ءبىزدىڭ گازەت بىرنەشە رەت كو­­تەردى. ال ءمينيستردى قازاقشا سويلەتۋ وپ-وڭاي. قازاقشا سايراپ تۇرعان وزگە ۇلت وكىلى – وتان­داسىمىزدى مينيستر قويۋ كەرەك. ۇلتىنا ەمەس، تىلىنە، تىلەگىنە قارايىق.

ءبىز ءتىلدى ايتىپ زارلاپ جۇرگەندە، شە­كارا­لىق ايماقتار ەلسىز قالدى، سول­تۇس­تىك ءوڭىر حالقى سيرەپ بارادى، سولتۇستىككە كوش مالتىعۋدا، جاس وتاۋدىڭ ەكەۋىنىڭ ءبىرى اجىراساتىن حالگە جەتتى، وسىنى گازەتتە ايت­پاي قايدا ايتاسىڭ؟ گازەت ۇلتتىڭ وزىمەن-ءوزى اقىلداساتىن، پىكىرلەسەتىن مىنبەرى سياقتى.
ءبىزدىڭ ءبىر ارتىقشىلىعىمىز – ورىس جۋرناليستيكاسىندا نە بولىپ جات­قا­نىن وقي الامىز. ولار ءبىزدى وقي المايدى. ءوزىم ماسكەۋدە شىعاتىن گازەتتەردى قاراپ وتى­را­مىن، اعىلشىن تىلىندەگى باسىلىم­دار­دىڭ ورىسشا نۇسقاسى بار.

– وسى زاماننىڭ وزىق ءجۋرناليسى قان­داي بولۋى كەرەك؟

– بىزدە رۋحانيات، مادەنيەت تۋرالى جازا­تىندار كوپ-اق. وسى زامان ءجۋرناليسى ءبىر عانا قازاق تىلىمەن شەكتەلىپ قالماۋى كەرەك. شەتەلدە نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرۋى ءتيىس. ءوزى جازاتىن سالانىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن بەساسپاپ بولساق، قانەكي. قۇ­قىق سالاسىن جازسا، پروكۋروردى جاڭىلىس­تىراتىنداي، ەكونوميكانى جازسا، ەكونومي­كا مينيسترىمەن پىكىر تالاستىرا الاتىنداي بولسا دۇرىس قوي.

– بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي جۋر­نا­ليس­تيكا ماماندارىن دايارلاۋدىڭ ال­عى­شارتى قانداي؟

– بۇرىن جوو-دا 2-3 جىل ساۋاتتىلىققا ۇيرەتەتىن. جۋرناليست الدىمەن جازۋ ساۋات­تىلىعىن ۇيرەنگەن سوڭ بارىپ ماماندانۋى كە­رەك. الەۋمەتتىك جەلىدە ۇلتتىڭ ءتىلى ءتۇ­زەل­مەيدى، ونىڭ قاينارى – مەرزىمدى باسىلىم. جۋر­ناليستيكانى كاسىپ دەپ تە ايتا الماي­مىن. جۋرناليستيكانى ۇزدىك ءبىتىرىپ، گازەتكە كە­لىپ جاقسى جۋرناليست بولىپ كەتە الماي­تىندار كوپ. ويتكەنى جۋرناليستيكا دەگەنىمىز ءومىر سالتى. جاقسى جۋرناليست بولىپ قالىپ­تاسۋعا مىنەز دە اسەر ەتەدى. تومەن قاراپ بۇيى­عىپ جۇرە بەرسەڭ، ەشقانداي تاقىرىپ قى­زىقتىرماسا، ومىرگە قۇشتارلىعىڭ بولماسا، جاقسى جۋرناليست بولا المايسىڭ. وزىنە كوڭى­لى تولمايتىن، ءاردايىم دامىپ وتىرا­تىن ادام عانا العا جىلجيدى. ءار جۋرناليست جاۋىنگەر بولسا، قوعام دا العا جىلجىر ەدى. سون­دىقتان جۋرناليستيكانى قولداۋ كەرەك، كەمشىن تۇسىن جوندەۋ كەرەك. جەر-جەردەن اشىلعان جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىن قىس­قارتقان دۇرىس. ونداي وقۋ ورىندارىندا ءتىپتى اۋداندىق گازەتتە ىستەمەگەن ادام قالاي سا­باق بەرەدى؟ ودان شىققان مامان قانداي بولا­دى؟ قازىر كىم كورىنگەندى قولدان جۋرنا­ليست جاساپ، ول شالا-پۇلا بولعاننان كەيىن ماماندىقتىڭ دا قادىرىن ءتۇسىرىپ جىبەردى.

– بۇگىنگى وقىرمانعا نە قىزىق؟

– بۇرىن گازەتتەردە «وقىرمان حاتتارى» دەي­تىن ءبولىم بولاتىن. وقىرمان حاتتى قولمەن جازاتىن، ءبىز جاۋاپ بەرەتىنبىز. ءوڭ­دەپ، ىشىنەن جارامدىسىن گازەتكە سالاتىنبىز. قازىر ەشكىم حات جازبايدى. الايدا الەۋمەتتىك جەلىدە ماقالالارىمىزدى ءبولىسىپ وتىرامىز. استىنداعى جاقسى پىكىرلەردى كەيدە گازەتكە دە بەرەمىز. بۇل – كەرى بايلانىستىڭ ءبىر ءتۇرى. ءسوزىڭنىڭ دالاعا كەتپەگەنى قانداي جاقسى…

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
ارايلىم جولداسبەكقىزى