«قارا التىننان» «اق التىنعا» وتەتىن كەز جەتتى

تۇيە قورادا تۋعان بالا
كەيىپكەرىمىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋ تاريحى دا قىزىق. اكەسى ءابۋ – اقتوبەنىڭ بايعانين اۋدانىندا تۋعان قا­زاق. الا­ساپىران زاماندا بەسقالاعا اۋعان. نوكىس قالاسىنىڭ ماڭىنداعى «قىزكەتكەن» دەگەن شاعىن اۋىلعا ورنىققان. «قىزكەتكەن» — وزەن اتى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، اعىسى مول، تەنتەك وزەن. ەرتەرەكتە ءبىر قىز سۋعا كەتىپ قالىپ، سو­لاي اتالسا كەرەك.
ءابۋ اعامىز قاراگوز ەسىمدى بويجەتكەنمەن باس قو­­سادى. ارالارى –19 جاس. قاراگوز — كەگەيلى اۋدا­نىنىڭ پەرزەنتى. تولەگەن ايبەرگەنوۆ: «كەگەيلىم، جەر­دىڭ ەركەسى، جاس جانىم تولقىپ تۇر مەنىڭ. بەرداقتىڭ سۇيگەن ولكەسى، ءاجينياز جازعان جىر ما ەدىڭ؟» دەپ ولەڭ ار­ناعان كيەلى ءوڭىر.
سىدىق — ءابۋ مەن قاراگوزدەن تۋعان 6 بالانىڭ كەنجەسى. ءبىر قىزىعى، ونى شەشەسى تۇيە قورادا بو­سانىپتى. ءۇيدى عانا ەمەس، قورا-قوپسىنى دا تازا ۇستاي­تىن دەگدار ادام ەكەن. تولعاق مەزگىلى كەلىپ قالعانىن ءبىلىپ، كەلگەن قوناقتاردىڭ مازاسىن الماي، ءۇي ءىشىن­دەگى­لەرگە: «ال شايلارىڭدى قويىپ، دايىندالا بەرىڭ­دەر…»، –  دەپ تۇيە قوراعا بەتتەگەن. شار ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن ءسابي­دىڭ كىندىگىن اكەسى كەسىپتى. شەشەسىنىڭ كويلەگىنە وراپ، تۇيە جابۋىنىڭ ۇستىنە جاتقىزعان. «وسى كۇنى ويلاپ قاراسام، دۇنيەگە كەلگەن ساتىمنەن باستاپ-اق ءومىرىم تۇيە­مەن بايلانىستى بولعان ەكەن عوي…» دەپ كۇلەدى كەيىپ­كەرىمىز.
راسىندا دا، كوزىن اشىپ كورگەنى – تۇيەگە قاتىستى دۇنيەلەر ەدى. شەشەسى تۇيە ساۋاتىن، اكەسى بوتاسىن جىبەرىپ، قاراپ تۇراتىن. بۇلار شەشەسى ساۋىپ بولا سالا تۋرا شەلەككە باس سالاتىن. بۋى بۇرقىراپ تۇرعان ءسۇتتى ءىش­كەندە بويىنا قۋات دارىعانداي، قۇلدىراڭداي ءجو­نەلۋ­شى ەدى. ەشقانداي اۋرۋ جولامايتىن. «شىنتايلاعىم» دەيتىن شەشەسى ەركەلەتىپ. مەكتەپتەن كەلە سالىپ تۇيە باعاتىن. بوتا، تايلاقپەن بىرگە ءوستى. مەكتەپ بىتىرگەسىن نوكىستەگى اۆتوجول تەح­­­نيكۋمىنا ءتۇستى. اسكەرگە الىنىپ، را­ديست ماماندىعىن مەڭگەردى. اسكەردەن كەل­گەن سوڭ ءشاريپا ەسىمدى سۇلۋمەن باس قوستى. ال­­­عاشقى بالالارى دۇنيەگە كەلدى.
80-جىلداردىڭ اياعى، 90-جىلداردىڭ با­سىن­دا بەسقالا قازاقتارى قازاقستانعا قاراي قو­نىس اۋدارا باستادى. كوشتىڭ باسى نەگىزىنەن ال­ماتىعا بۇرىلدى. 1990 جىلى بۇلار دا كوش­تى. الماتى ماڭىنداعى «جاندوسوۆ» اتىنداعى كەڭ­شاردان شاعىن ءۇي الدى. قاسكەلەڭدەگى ءبىر مە­كەمەگە ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا تۇر­دى.
كەلەسى جىلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى. بۇ­لار قاتتى قۋاندى. بىراق بىرتە-بىرتە جان-جاعى ابدەن قۋىرىلا باستادى. ءبىر كۇنى جۇ­مىسىنان قىسقارتۋعا ىلىكتى. نە ىستەۋ كەرەك؟ قو­لىندا اكە-شەشە، بالا-شاعا بار. اكە-شە­شە­گە قينالعانىن بىلدىرمەۋى كەرەك. ءشاريپا ەكەۋى اقىلداستى. قالادا ايگىلى باراحولكا بار. ءتىر­شى­لىك قايناپ جاتىر. سوندا جۇمىس ءىس­تەي­تىندەرگە، ءسىرا، تاماق كەرەك قوي. ءشاريپانىڭ قو­­لىنان بال تامادى. سونى نەگە پاي­دالان­باس­قا؟ ەكەۋى تۇنىمەن ءمانتى تۇيەتىن. تاڭ اتپاي، ونى باراحولكاعا جەتكىزەدى. تۇراقتى كليەنت­تەرى بار. ەپتەپ تيىن-تەبەن قۇرالا باستادى. بىراق…
اكە-شەشەنىڭ قاباعىندا كىربىڭ بار ەدى. اسىرەسە، اكەسىنىڭ مازاسى بولمادى. «بۇل ال­ماتىڭدا ءبارى جاقسى، تەك تۇيە جوعى جامان ەكەن…» دەيتىن. تۇيەنىڭ ءسۇتىن قاتقان شاي ءىش­پە­­گەسىن ءبارى بەكەر عوي. سيىر ءسۇتىن اۋزىنا ال­­عان ەمەس. «ودان دا ءسۇتسىز قارا شايىم ار­تىق…». وسى ءسوز ارقاسىنا ايازداي باتاتىن. باس­­قا امالى جوق، تيىن-تەبەنىن جيناي بەرە­تىن…
سول تۇستا قاراقالپاقستاننان ءابىش دە­گەن اقساقال كوشىپ كەلدى. وتە داۋلەتتى كىسى ەدى. تۇيە، جىلقى، سيىرلارىن 4 ۆاگونعا تيەپ اكەلىپتى. بۇل تۇيىنشەكتەگى اقشاسى كو­بەي­گەن سايىن سول اقساقالدىڭ ءۇي جاعىنا قا­راپ قويىپ جۇرەتىن. ەكى جىل دەگەندە رەتى كەل­دى-اۋ. جيعان-تەرگەنىنە ءابىش اقساقالدىڭ قى­زىنا ەنشىگە بەرگەن سارى ماياسىن ۇرعاشى بو­تاسىمەن بىرگە ساتىپ الدى. سول كۇنى اكە-شە­شە­نىڭ قۋانعانىن كورۋگە كوز كەرەك. اسىرەسە، اكە­سى جۇرەگى جارىلا قۋاندى. قورادان شىق­پاي­دى. تۇيەنى بالاداي ماپەلەيدى. شەشەسى ساۋ­عاندا، اكەسى قاسىندا تۇرادى. شەشەسى شۇبات اشى­تادى. شىركىن، ول اشىتقان شۇباتتىڭ ءدامى قان­داي؟ شۇبات — يەسىنىڭ ىقىلاسىن بويىنا ءسىڭى­­رەتىن ءدام. بايقاساڭىز، جاڭبىر جاۋىپ تۇر­عاندا تۇيەنىڭ ءسۇتى سۇيىلىپ كەتەدى. ال كۇن جار­قىراپ تۇرعاندا شۇبات تا كوپىرشىپ، ادەمى ءتۇس­كە ەنەدى. كىشكەنتايىندا شەشەسى بۇلارعا اعاش كەسەگە شۇبات قۇيىپ بەرىپ، «كۇنگە قاراپ تۇرىپ ىشىڭدەر…» دەيتىن. سول كەزدە تۇيەنىڭ جە­گەن بۇكىل ءشوبىنىڭ ءيسى بۇرقىراپ، شۇباتتى ەرەك­شە ءدامدى عىپ جىبەرەتىن.
بۇل — 1995 جىل ەدى. كەلەسى 1996 جىلدىڭ ناۋ­رىزىندا، ناۋرىزكوجەسىن ءىشىپ، ەل-جۇر­تىمەن قوشتاسىپ، اكە دۇنيەدەن وزدى. ءۇزى­لەر شاعىندا سىدىقتى قاسىنا شاقىرىپ الىپ: «بالام، ءبىز قاراقالپاق ەلىندە تۇرعاندا ءۇش-ءتورت تۇيەمەن سەندەردى باقتىق، قاقتىق، كە­مەلگە جەتكىزدىك. سەن دە ەندى مىنا تۇيەدەن ايى­رىلىپ قالما. بالالارىڭنىڭ اۋزىن اقتان ءۇز­بە» دەپ باتاسىن بەردى. باتا عانا ەمەس، وسيەتى سى­قىلدى ەدى.

باستاۋ
شۇبات سۇراپ كەلۋشىلەر كوپ ەدى. كور­شى­لەر كەلەتىن. كەيدە اكىمدىكتەگىلەر ادام جىبەرەدى: «قوناق كەپ قاپ ەدى…». ءوزى كوڭىل­شەك ادام، بىرەۋىنە بەرىپ، ەكىنشىسىنە جەتپەي قال­سا، قاتتى قىسىلاتىن. ءبىر تۇيەنىڭ ءسۇتى نە بول­سىن؟ تاعى دا تۇيە ساتىپ الدى. بىرنەشە تۇيە بولعاسىن تاعى ءبىر پروبلەما شىقتى. ءبىرىن­شىدەن، 6 سوتىق جەرگە سىيۋى قيىن، ەكىن­شىدەن، بۇل جارىقتىقتار بىرەۋدىڭ قوراسىنا سۇيكەنەدى، موينىن سوزىپ، بىرەۋدىڭ گ ۇلىن جەيدى. كورشىلەر وندايدا ءبىر دۇرلىگىپ باس­ى­لادى. سول كەزدە سىدىققا تۇيە شارۋاشىلىعىن اشۋ تۋرالى وي كەلدى. قاراساي اۋدانى اكىم­دىگىنە بارىپ ەدى، ولار قۇپتامادى. جامبىل اۋ­­­دانى اكىمدىگى دە ءسوزىن جۇرە تىڭدادى. ەندى ىلە اۋدانىنا باردى. اۋدان اكىمى نيكولاي لو­گۋتوۆ بۇنى مۇقيات تىڭداپ، بۇرىنعى كۇرتى اۋدانىنىڭ ورتالىعى بولعان اقشي اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى بوزوي، ايدارلى دەگەن جەردەن 12 مىڭ گەكتار جەردى 10 جىلعا جالعا بەرۋ ءجو­نىن­دە قاۋلى شىعارتىپ بەردى. بۇل 20 مىڭ گەكتار جەر سۇراپ ەدى. «سونشاما كوپ جەر نەگە كەرەك؟» دە­گەن اكىم تاڭعالىپ. «ەرتەڭ ءبىر تۇيەم مىڭ تۇيە بولادى، سوندا قايدا سىيعىزامىن؟» دەدى بۇل. اكىم ك ۇلىپ جىبەردى. سەنبەگەنى انىق. بىراق بۇل شىن كوڭىلىمەن ايتىپ ەدى. اۋزىنا قۇداي سال­عان شىعار، ايتپەسە قوراسىندا ەكى-ءۇش تۇيە­سى بار، قالتاسىندا كوك تيىن اقشاسى جوق ادام ايتاتىن ءسوز ەمەس قوي.
سونىمەن، تۇيەسىن جەتەكتەپ، اقشيگە تارتتى. ءبىر كەزدە اۋدان ورتالىعى بول­عان اۋىل ابدەن توزعان ەكەن. كۇشى بارلار قا­لاعا قونىس اۋدارعان. اۋدان ورتالىعى ءمار­تە­بەسى­نەن ايىرىلعان 3 جىلدىڭ ىشىندە 9 مىڭ­نان 3 مىڭ ادام عانا قالىپتى. «ە، اللا، — دەدى سى­دىق سوندا اقشيدىڭ توپىراعىن باسىپ تۇ­رىپ تەبىرەنىپ، — ەگەر، ءبىر نانىم ەكەۋ بولسا، وسى اۋىلدى كوتەرەمىن!». «قالادان ءۇي ساتىپ الا­مىن…»، «قىمبات كولىك مىنەمىن…» دەگەن جوق…
بۇعان تيەسىلى جەر اقشيدەن 15-16 شا­قى­رىم جەردە ەكەن. ايدالا. بىراق تۇيە باعۋعا تاپتىرماس جەر ەكەنىن بىردەن اڭعاردى. الدىمەن سىم تەمىردەن تۇيە تۇراتىن قورا جا­سادى. توبەسىن قىتايدىڭ پالاتكاسىمەن قال­قالادى. ەندى وزدەرى تۇراتىن باسپانا كەرەك قوي. ءۇي تۇرعىزىپ الۋعا قارجى جوق. اقشيدەن قا­تىناۋعا تاعى بولمايدى، تۇيەڭدى جەتەلەپ كەتۋى مۇمكىن. سوسىن تاۋەكەل دەپ ۇلكەن عىپ جەر­تولە قازدى. ەكى جىل سوندا پانالادى. جاز­دا كيىز ءۇي تىگىپ، سوندا وتىراتىن. بالدىزى مالىك پەن كەلىنى تامارا بۇلارمەن بىرگە بولدى. بالا-شاعا شەشەسىنىڭ قولىندا قالدى. تاڭعى 5-تە تۇرىپ وت جاعاتىن. شەشىنىپ ۇيىقتاۋ دە­گەندى ۇمىتتى، كيىمشەڭ قيسايا كەتەتىن. اۋىل­داردىڭ وزىندە جارىق جوق زامان عوي، بۇلار شىرا جاعاتىن. كەيدە ول دا بولماي قالادى. بىراق كوكىرەگىندە سەنىم بار ەدى.
العاشقى ءۇش جىل بوسقا ءوتتى. ءوسۋ، دامۋ بول­عان جوق. ويتكەنى قارجى جوق ەدى. بانكتەر جو­لاتپايتىن. اقىرى بولماعان سوڭ 2004 جى­لى اعايىن-تۋىستىڭ ءۇيىن كەپىلگە قويىپ، 19 پايىزبەن نەسيە الدى. 50 مىڭ اقش دول­لارى. اقشانى بەلگە بايلاپ الىپ، تۇيە ىزدەۋگە شىقتى. تۇرىكمەنستاننان، وزبەكستاننان، سول جاقتاردان شىمكەنت ماڭىنا كوشىپ كەلگەن اعايىنداردان سول جىلى 80 بوتالى تۇيە ساتىپ الدى. ءبىر قىزىعى، سول كەزدە ەڭ قادىرسىز مال تۇيە ەدى. ەشكىمگە كەرەگى جوق، ارزانعا ءتۇ­سەدى. ەندى قورا-قوپسىنى رەتتەدى. ءسۇت ساتۋعا شىق­تى. سول كەزدە قاسكەلەڭنەن ءۇي ساتىپ ال­عان، سوندا اكەلىپ ساتاتىن. قازىرگىدەي پلاستيك ءبو­تەلكەلەر قاپتاپ جاتقان كەز ەمەس، ءاربىر ىدىس­تىڭ قۇنى بار. كەز كەلگەن ءۇيدىڭ ەسىگىن قا­عادى. شۇبات الاتىندار از. «جارايدى، الايىن…» دەپ ۇيىنە بەتتەگەن ايەلدىڭ قولىن­داعى ىدىسقا قارايتىن. ءبىر ليترلىك بانكى بولسا، كوڭىلى ءتۇسىپ كەتەدى، ەگەر 3 ليترلىك بانكى ۇستاپ شىقسا، قۇدايدىڭ بەرگەنى. تۇسكەن اق­شاعا بالالاردىڭ شاي-قانتىن قالدىرىپ، قال­عانىنا جەم ساتىپ الاتىن. قازىر سول كۇن­دەر ەسىنە تۇسسە، سونشاما كۇش-جىگەردى قايدان ال­عانىنا تاڭعالادى.
ەگەر سول كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعىنا ءدال قازىرگىدەي قولداۋ بولسا، بۇل دا ەڭسەسىن تەز تىكتەر ەدى. ءبىراز ۋاقىتى بانكتىڭ ۇستەمەسى كوپ نەسيەسىن قايتارۋمەن ءوتتى. بىراق سول نە­سيەنىڭ ارقاسىندا شارۋاسى وڭعا باستى. بۇگىندە تۇيەسى 5 مىڭ باسقا جەتتى. 200 ادامعا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ وتىر. دەنى — 25 پەن 35 جاستىڭ ارا­سىنداعى جاستار. ورتاشا ايلىق جالاقىسى — 200 مىڭ تەڭگە. شارۋاسى تۇزەلە باستاعاندا، باياعى ۋادەسىن ۇمىتقان جوق. «ارۋاق اتتاعان وڭباس» دەپ، اۋەلى جەرگىلىكتى حالىق ەرەكشە قادىرلەيتىن بەلاعاش اق ۇلى اۋليەنىڭ باسىنا ءتۇ­نەك ءۇي ورناتتى، ەسكەرتكىشىن تۇرعىزدى. ءبىر اڭ­عارعانى، اۋىلدا توي وتكىزەتىن جەر جوق ەكەن، 300 ورىندىق تويحانا اشتى. 100 ورىندىق با­لاباقشا مەن ازىق-ت ۇلىك دۇكەنىن، فوتو­سا­لوندى ىسكە قوستى. 100 ورىندىق تۇيە سۇتىمەن ەم­دەيتىن وڭالتۋ شيپاجايىن اشتى.
داۋلەتى بار ادام مالىنان زەكەت بەرۋگە ءتيىس. دىنگە سەنەتىن سىدىق وسى جولدى قات­تى ۇستانادى. وسى 20 جىلدىڭ ىشىندە وسى زە­كەت ەسەبىنەن 12 وتباسىنا ءۇي الىپ بەردى. اۋىل­داعى مەشىتتى ۇستاۋ دا ءوز مىندەتى دەپ بىلە­دى.

ورلەۋ
2019 جىلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ قىتايعا بارعان ساپارىندا شىعىستاعى كورشىگە قۇرعاق تۇيە ءسۇتىن ەكس­پورتتاۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. بۇل «ءداۋ­­لەت-بەكەت» جشس ءۇشىن عالامات ءمۇم­كىن­دىكتەرگە جول اشتى. ويتكەنى ىشكى نارىق پەن سىرتقى نارىقتاعى باعا مۇلدە بولەك. ەكىن­شىدەن، قۇرعاق ءسۇت ءوندىرۋ الەمدىك تاجىريبەدە بار نارسە، بىراق قازاقستان ءۇشىن ونى وتكىزەتىن نارىق بولماعاندىقتان، ءتيىمسىز بولىپ كەلگەن ەدى. سىدىق ءابۋ ۇلى ەندى بۇل ىسكە بەلسەنە كىرىس­تى. 1 ميلليارد تەڭگە ينۆەستيتسيا سالىپ، اق­شي­دەن قۇرعاق تۇيە ءسۇتىن شىعاراتىن شاعىن زاۋىت سالدى. ول 2021 جىلى جەلتوقسان ايىن­دا ىسكە قوسىلدى. قازىر قىتايدىڭ بەيجىڭ، چەن­دۋ قالالارىنا دايىن ءونىمدى ەكسپورتتاي باس­تادى. ەندى اقشا شەتەلدىك ۆاليۋتامەن ءتۇ­سەتىن بولدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، قۇرعاق ءسۇت ءونىمىن ازىرلەۋ قا­زاققا استە جات دۇنيە ەمەس. كەرىسىنشە قۇرت، ءىرىم­شىك، مالتا ازىرلەپ، تۇتىنىپ كەلگەن ۇلت ءۇشىن ەتەنە تىرلىك. ارينە، جاڭا تەحنو­لوگيا­لاردى پايدالانۋ كەرەك. سىدىق زاۋىتقا قىتاي قۇرىلعىلارىن ورناتتى. ايىنا 15 توننا ءسۇتتى كەپتىرەدى. 1 توننا ءسۇتتى كەپتىرسەڭىز، 100 كەلى. ساق­تاۋ مەرزىمى — 2 جىل. الەمنىڭ كەز كەلگەن تۇك­پىرىنە جونەلتۋگە بولادى. ازىرگە الەمدى قويا تۇرايىق، ىرگەمىزدە قىتايدىڭ الىپ نارىعى جا­تىر. «داۋلەت-بەكەتتىڭ» ايىنا شىعاراتىن 15 تونناسىن مىسە تۇتار ەمەس. 50 توننا كەرەك دەي­دى. 100 توننا شىعارسا دا تالاپ اكەتپەك.
ىشكى نارىقتا سۇرانىس از، باعا تومەن ەدى. ەڭ از دەگەندە، 16،5 پايىزبەن بەرىلەتىن نە­سيەنى قايتارۋ دا ءبىراز دىڭكەلەتەتىن. ونىڭ ءۇس­تىنە، جۇمىسشىلارعا جالاقى بەرۋ كەرەك. ال سىرتقى رىنوكقا شىققان سوڭ جاعداي مۇلدە وزگەر­دى. مۇندا سۇرانىس تا، باعا دا جوعارى. ەندى نەسيە الۋدىڭ كەرەگى جوق. ەسەسىنە تاپقان اقشاسىن مال الۋعا جۇمسايدى. ءيا، سىدىق داۋلەتوۆ، قۇداي قالاسا، الداعى ەكى-ءۇش جىلدا تۇيە سانىن 15 مىڭ باسقا جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. سوندا الگى قىتايلىقتار سۇراپ وتىرعان 50 توننانى تاۋىپ بەرە الماسا دا، سوعان جا­قىندايدى. 5 مىڭ تۇيەنىڭ سۇتىنەن ايىنا 15 توننا قۇرعاق ءسۇت ازىرلەسە، 15 مىڭ تۇيەدەن 45 تون­نا شىقپاي ما؟ ارينە، ءونىمنىڭ بارلىعىن شەت­ەلگە اسىرۋدى ويلاپ وتىرعان بۇل جوق. 50 پايىزى شەتەل اسسا، 50 پايىزى قازاقستان حالقىنىڭ يگىلىگىنە جۇمسالماق. قازىر ەلى­مىزدىڭ 168 دۇكەنىندە «داۋلەت-بەكەتتىڭ» شۇ­با­تى مەن قىمىزى ساتىلادى.
ايتپاقشى، دۋبايعا قونىس تەپكەن، تۇيە سۇتىنەن جاسالعان شوكولاد جاساپ، الەمنىڭ بارلىق ەلىنە ساتىپ وتىرعان ءبىر اۋستريالىق كوم­پانيا قازىر سىدىق داۋلەتوۆكە بىرگە جۇمىس ىستەۋ جونىندە ۇسىنىس جاساپ ءجۇر. بۇل ىڭعاي بىلدىرسە ءبىتتى، ينۆەستيتسيا سالۋعا ءازىر. بۇرىن قۇرعاق تۇيە ءسۇتىن شىعاراتىن زاۋىتتى دا بىرگە سالعىسى كەلىپ ەدى. مەملەكەت باسشى­سىنىڭ قىتايعا جاساعان ساپارىنان كەيىن 20 جىلدان بەرگى ارمانى ورىندالىپ، ەركىن قي­مىلداي باستاعان بۇل «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋدى» ارتىق كوردى. راسىندا دا، ءوزىنىڭ شا­ما­سى كەلىپ تۇرعان جەرگە وزگەنى قاتىستىرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟
اۋستريالىق كومپانيانىڭ «داۋلەت-بە­كەتكە» قايتا-قايتا كەلگىشتەپ جۇرگەنى بەكەر ەمەس. ويتكەنى، قازاق تۇيەسى ءسۇتىنىڭ قۇنارى ءبو­لەك. 68 ءتۇرلى ءشوپ وسەتىن ىلە اۋدانىندا جايى­لىپ جۇرگەن ويسىلقارانىڭ تۇقىمى مەن تاڭ­داپ جەيتىن ءشوبى جوق، قولمەن قورەكتەن­دىرى­لەتىن اراب تۇيەلەرىنىڭ ءسۇتىن ءتىپتى سالىس­تىرۋعا كەلمەيدى. بىراق، بيزنەستە ەڭ ءبىرىنشى، ءوز مۇددەڭ جوعارى تۇرۋى كەرەك. ءدال قازىر ىرگەدەگى قىتايدىڭ الىپ نارىعىنىڭ سۇرانىسىنا ساي جەتكىزە الماي جاتقان ءسۇتتى تاعى ءبولىپ اۋست­ريا­لىق كومپانياعا بەرگەن ءتيىمدى مە؟ ارينە، جوق. سوسىن تۇيە سۇتىنەن جاسالاتىن ونىمدەردى نەگە وزىمىزدە شىعارماسقا؟ وعان ابدەن ءمۇم­كىن­دىك بار. قازىردىڭ وزىندە «داۋلەت-بەكەت» شى­عاراتىن بالمۇزداقتى جۇرت پىشاقۇستى ۇلەستىرىپ اكەتەدى.
ەلىمىزدە تۇيەنىڭ ەكى ءتۇرى بار. ءبىرىنشىسى، ار­عى جاعى تۇرىكمەننەن كەلگەن جالعىز ءور­كەشتى ارۋانا. 10 ليترگە دەيىن ءسۇت بەرەدى. ءبىر­اق مايلىلىعى از، جازدا 3،5، قىستا 4،5 پايىز شاماسىندا. ەكىنشىسى، قوس وركەشتى قا­زاقى تۇيە. ونىڭ ءسۇتى از. ماڭدايى 5 ليتر ءسۇت بەرەدى. نەگىزىنەن، 2-3 ليتردەن اسپايدى. ەسەسىنە، ماي­لىلىعى جوعارى — 7-8 پايىز شاماسىندا. بۇل — الەمدىك ستاندارتقا ساي كورسەتكىش. قا­زىر «داۋلەت-بەكەت» جشس-ءنىڭ 5 مىڭ تۇيەسىنىڭ 4 مىڭى جالعىز وركەشتى تۇيە. ەندىگى ساتىپ الاتىنى قوس وركەشتى تۇيە بولماق. ىسكە ءسات!

تۇيە سانىن كوبەيتۋ كەرەك!
سىدىق اعانىڭ ايتۋىنشا، 1906 جىلعى ساناقتا قازاق دالاسىندا 1 ملن 200 مىڭ تۇيە بولعان ەكەن. 1991 جىلعى ساناقتا 50 مىڭ تۇيە عانا قالعان. تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل­دا 150 مىڭنان اسىپتى. بۇل از. وتە از!
كەيىپكەرىمىز تۇيە ءسۇتىن «اق التىن» دەپ اتايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان ەكو­نوميكاسىن كوتەرگەن «قارا التىن» – مۇ­نايعا وكپە جوق، بىراق جەراستى بايلىعىنىڭ دا تاۋسىلاتىن كۇنى بولادى. سوسىن ەكونو­مي­كانىڭ ءبىر عانا سالاسىنا يەك ارتىپ وتىرۋعا بولمايتىنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. قازىر دۇنيە جۇزىندە ازىق-ت ۇلىك تاپشىلىعى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە، الەم حالقى قازىر قوس­پاسى جوق تازا ونىمدەرگە ءزارۋ. ەندەشە بىزدە اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ كەرەك قوي. مى­سالى، تۇيە باسىن 1 ميلليون بولماسا دا، 500 مىڭعا جەتكىزۋگە نە كەدەرگى؟ ىرگەدە قىتايدىڭ الىپ نارىعى تۇر. سوندىقتان «قارا التىننان» «اق التىنعا» وتەتىن ۋاقىت جەتتى. تەك قانا تۇيە شارۋاشىلىعى ەمەس، ءتورت ت ۇلىككە قاتار ءمان بەرۋ كەرەك.
ونىڭ ۇستىنە، مال شارۋاشىلىعى – تازا بيزنەس. ەكولوگيانى قۇرتپايدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، تازا ءونىم تۇتىنسا، ۇرپاعى­مىز­دىڭ دا دەنساۋلىعى مىقتى بولماق. ءۇشىن­شى­دەن، ەكسپورتقا شىعارساق، قىپ-قىزىل پايدا.
راس، تۇيە ءوسىرۋ وڭاي ەمەس. ەكى جىلدا ءبىر بوتالايدى. العاشقى بوتاسىن 4-5 جا­سىن­دا تۋادى. تۇيە باعۋعا تەمىردەي شىدام كە­رەك. قازىر سىدىققا قاراپ بوي تۇزەپ، 50، 100 تۇيە باعاتىن شارۋاشىلىقتار پايدا بولدى. سولار­عا مەملەكەت تاراپىنان كومەك بولسا، كا­دىم­گىدەي ىنتالانار ەدى. مىسالى، 2011 جىل­دان بەرى تۇيە سۇتىنە سۋبسيديا بەرەدى. ەتىنە، جۇنىنە بەرىلگەن ەمەس. راس، ۇكىمەت سوڭعى جىل­دارى قۇرعاقشىلىققا بايلانىستى جەم-شوپكە از-ماز تيىن-تەبەن ءبولدى. قازىرگىدەي اقشا ار­تىلعان كەزدە عانا سۋبسيديا بەرمەي، بۇل سا­لاعا ءسال جاناشىرلىقپەن قاراسا، شارۋا دوڭگەلەنىپ كەتەيىن-اق دەپ تۇر.
وسى رەتتە شەتەلدىڭ كاسىپكەرلەرى با­قىت­تى. وتكەندە نەمىس كاسىپكەرلەرى «داۋلەت-بەكەتكە» ارنايى كەلدى. سول كەزدە گەر­مانيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگى بۇلارعا تىنىم تاپتىرعان جوق. «كەلە جاتىر…» دەپ ءبىر حا­بارلاستى، «كەپ قالدى…» دەپ ءبىر قوڭىراۋ شا­­لادى، ايتەۋىر مىگىر جوق. كەلگەن مەي­مان­دار­دىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيستر­لى­گىنىڭ حاتشىسى، ۆەتەريناريا جاعىنان، مالدىڭ قۇقىعىن قورعايتىن ۇيىمنان ارنايى وكىلدەر كەلگەن. ولاردى گەرمانيانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ ارنايى مامانى «جەتەلەپ» ءجۇر. نەمىستەر مالدىڭ دەنساۋلىعىنا، كۇيزەلىسكە ءتۇس­پەۋىنە قاتتى ءمان بەرەدى ەكەن. «داۋلەت-بە­كەتتىڭ» بۇكىل جۇمىسىنا ءجىتى نازار اۋداردى. تاڭەر­تەڭ ساۋىپ الىنعاننان كەيىن، تۇسكە دەيىن بوتاسىنىڭ بىرگە جايىلىپ، كەشكە دە ءبىر مەز­گىل بىرگە جايىلاتىنىن كورىپ قاتتى ريزا بول­دى. ياعني، مالدا كۇيزەلىس جوق. تابيعي جول­مەن ءيىپ، اپپاراتپەن ساۋىپ الىنادى. زاۋىتتىڭ تىرشىلىگىمەن دە تانىسىپ، مۇندا جۇمىستىڭ ابدەن جولعا قويىلعانىنا كوزى جەتكەسىن تىزە قوسىپ ىستەۋگە بەل بايلاپ وتىر. سىرت ەلدىڭ ما­مان­دارى وسىلاي شۇقشيىپ، ءمان بەرىپ جات­قاندا، ءوزىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مي­نيستر­لىگىنىڭ بىردە-ءبىر وكىلى 20 جىل ىشىندە بۇندا ءبىر رەت تە ات ءىزىن سالماعانىن ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات…

ءپىر بەكەتتەن بالا بەكەتكە دەيىن
سىدىق اعانىڭ جشس-ءنىڭ اتىن «داۋلەت-بەكەت» دەپ قويۋى بەكەر ەمەس. كاسىپ-
كەر – اتاقتى بەكەت اۋليەنىڭ جەتىنشى ۇرپاعى. داڭ­قتى باباسىنىڭ تۇسىندە ىلعي جول ءسىل­تەي­تىنى – بولەك اڭگىمە…
ول ءوزىنىڭ بۇگىنگىدەي دارەجەگە جەتكەنىن باسقا مال ەمەس، ءدال تۇيە باققانىمەن بايلانىستىرادى. ويتكەنى، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ول – وتە كوڭىلشەك ادام. ەگەر جىلقى نە سيىر نە­مەسە قوي باقسا، سۇراعان ادامعا بەرىپ، مال باسى وسپەس ەدى. ال، 90-جىلداردا، ءتىپتى بەرتىنگە دەيىن، قازاقستاندا، اسىرەسە، الماتى جاعىندا تۇيە ەشكىمگە كەرەگى جوق مال بولدى. ونىڭ ءسۇ­تىنە، ەتىنە قىزىققان ادام بولا قويعان جوق. سونىڭ ارقاسىندا مال باسى ءوستى. وسى كۇنى بوز­بالا شاعىندا اكەسى قانشا ايتسا دا، تۇيە باعۋ­دان قاشىپ، باسقا ماماندىقتى يگەرۋگە تالپىنعانى ەسكە تۇسسە، كۇلەدى. ماڭدايداعى جازۋ­دان اسا المايدى ەكەن عوي ادام. ونىڭ ميس­سياسى — تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ەكەن. «مەن ءوزى تۇيە سياقتى اسىقپايتىن، ءتو­زىم­دى اداممىن»، – دەيدى اعامىز اعىنان جارى­لىپ.
ءبىر كەزدەرى كۇللى قازاقستاندى تۇيەگە تول­تىرۋدى ارمانداپ ەدى. ناقتى جوس­پار­لارى بولعان. ءبىر بالاسىن ەلوردا جاققا اتتاندىرعانداعى ماقساتى دا سول ەدى. وكىنىشكە قاراي، ول ۇلى جول اپاتىنان قازا تاپتى. سول كەز­دە دۇنيە توقتاپ قالعانداي كۇي كەشكەن. ەش­تەڭە كەرەك بولماي قالىپ ەدى. ەتبەتتەپ جاتا بەرەتىن. سول كەزدە سەرىك ۇمبەتوۆ، ومىرزاق وزعان­باەۆ سەكىلدى ەل اعالارى قاسىندا بولىپ، قول­داۋ كورسەتتى. زايىبى ءشاريپا دا ەڭسەسىن تىك­تەۋ ءۇشىن ۇلى ىسكە تاۋەكەل ەتتى. اللانىڭ بەر­گەنى عوي، 56 جاسىندا ۇل تاپتى. قاتتى قۋان­عان بۇل ءسابيدىڭ ەسىمىن بەكەت قويدى. تاۋبەگە كە­لىپ، شۇكىرشىلىك ايتتى. بەلىن بۋىپ، جۇمى­سىنا قايتا كىرىستى.

ارۋانا – باۋىر دۇنيە
تۇيە — كيەلى جانۋار. «ارۋانا جاۋدىڭ قو­لىنا تۇسسە، بوتاسىن شايناپ ءولتىرىپ، قارالى موينىن قايتادان ارتقا بۇرماستاي حالگە كەلتىرىپ. جەرىنە تارتىپ وتىرادى ەكەن مونشاقتاپ جاسى بوزداۋمەن، ومىراۋىن شەرگە تول­تىرىپ…»، – دەيدى تولەگەن ايبەرگەنوۆ «ارۋا­نا – باۋىر دۇنيە» اتتى ولەڭىندە. ءدال وسى جايت­تى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز كوزىمەن كوردى. تۇرىك­مەنستاننان اكەلگەن ارۋانانىڭ قايتا-قايتا قورشاۋداعى بوتاسىنا موينىن سوزىپ ءجۇر­گەنىن بايقاپ، شارۋاداعى جىگىتتەرگە مىق­تاپ تاپسىرعان. اقىرى بوتاسىن ەرتىپ كەتە ال­­­مايتىنىنا كوزى جەتكەن ارۋانا ونى شايناپ ءول­تىرىپ، تۇرىكمەنستاندى بەتكە الىپتى. مويىن­قۇمنىڭ ماڭىنان ۇستاپ اكەلدى…
ساكەڭنىڭ ويىنشا، جارىقتىق تۇيەنىڭ وسى قاسيەتى بار قازاقتىڭ بويىنان تا­بىلۋعا ءتيىس. جەردىڭ بەتىندەگى قازاقتىڭ ءبارى قا­زاقستانعا اعىلۋى كەرەك. وسىندا ءىس ۇيىم­داستىرۋى قاجەت. قازاقستاننىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشسا، قازاقتىڭ دا جاعدايى دۇرىس بولادى. اسىرە­سە، تاپقانىن سىرتقا اسىرعاندار وسىندا كا­سىپ كوزىن اشسا، ءوزىنىڭ دە ۇيقىسى تىنىش بو­لىپ، ءبىراز ادامعا جۇمىس تاۋىپ بەرەر ەدى.
– ادام قاي جاستا دا ءىس باستاۋدان قاشپاۋى كە­رەك، — دەيدى ول. — مەن وتىزدىڭ ءدال ورتا­سىن­دا وسى شارۋانى قولعا الدىم. ءوزىم بوتەن ەلدەن كەلگەن اداممىن. اعا-كوكە بولعان جوق. نە­سيە الىپ، قولىمنان كەلگەن شارۋانى ءدوڭ­گەلەنتتىم. العاشقى ون جىلدا كومەككە قاتتى ءزارۋ بولدىم. مەنى ەشقانداي باق ناسيحاتتاعان جوق. ال سول كەزدە ول ماعان اۋاداي كەرەك ەدى. قازىر ماعان ۇكىمەتتىڭ قولداۋى كەرەك ەمەس، ەڭ باس­تىسى، كەدەرگى كەلتىرمەسە بولدى. ال كاسىبىن جاڭا باستاعانداردىڭ قولتىعىنان مەملەكەت دەمەۋى كەرەك. كەيىن ولار ونىڭ سۇيەنىشى، تىرەگى بولادى.
بۇل كىسى باسەكەلەستىكتەن قورىقپايدى. كەرى­سىنشە، ءدال تۇيە شارۋاشىلىعىندا كوپتەگەن كاسىپكەردىڭ شىققانىن قالايدى. ويتكەنى تالاسىپ-تارماساتىن ەشتەڭە جوق. ىشكى نارىقتى دا، سىرتقى نارىقتى دا يگەرۋ ءۇشىن ءبارىمىز جۇدىرىقتاي جۇمىلۋىمىز كەرەك. 60-قا كەلىپ قالعان بۇل وسىنداي شارۋا ىستەپ جاتقاندا، جاستار نەگە ۇمتىلماۋى كەرەك؟ ون سىدىق، ءجۇز سىدىق كەرەك بۇل ىسكە!

باۋىرجان باباجان ۇلى.