«Қара алтыннан» «ақ алтынға» өтетін кез жетті
«Қара алтыннан» «ақ алтынға» өтетін кез жетті
Түйе қорада туған бала
Кейіпкеріміздің дүниеге келу тарихы да қызық. Әкесі Әбу – Ақтөбенің Байғанин ауданында туған қазақ. Аласапыран заманда Бесқалаға ауған. Нөкіс қаласының маңындағы «Қызкеткен» деген шағын ауылға орныққан. «Қызкеткен» — өзен аты. Аты айтып тұрғандай, ағысы мол, тентек өзен. Ертеректе бір қыз суға кетіп қалып, солай аталса керек.
Әбу ағамыз Қарагөз есімді бойжеткенмен бас қосады. Аралары –19 жас. Қарагөз — Кегейлі ауданының перзенті. Төлеген Айбергенов: «Кегейлім, жердің еркесі, Жас жаным толқып тұр менің. Бердақтың сүйген өлкесі, Әжинияз жазған жыр ма едің?» деп өлең арнаған киелі өңір.
Сыдық — Әбу мен Қарагөзден туған 6 баланың кенжесі. Бір қызығы, оны шешесі түйе қорада босаныпты. Үйді ғана емес, қора-қопсыны да таза ұстайтын дегдар адам екен. Толғақ мезгілі келіп қалғанын біліп, келген қонақтардың мазасын алмай, үй ішіндегілерге: «Ал шайларыңды қойып, дайындала беріңдер...», - деп түйе қораға беттеген. Шар етіп дүниеге келген сәбидің кіндігін әкесі кесіпті. Шешесінің көйлегіне орап, түйе жабуының үстіне жатқызған. «Осы күні ойлап қарасам, дүниеге келген сәтімнен бастап-ақ өмірім түйемен байланысты болған екен ғой...» деп күледі кейіпкеріміз.
Расында да, көзін ашып көргені – түйеге қатысты дүниелер еді. Шешесі түйе сауатын, әкесі ботасын жіберіп, қарап тұратын. Бұлар шешесі сауып бола сала тура шелекке бас салатын. Буы бұрқырап тұрған сүтті ішкенде бойына қуат дарығандай, құлдыраңдай жөнелуші еді. Ешқандай ауру жоламайтын. «Шынтайлағым» дейтін шешесі еркелетіп. Мектептен келе салып түйе бағатын. Бота, тайлақпен бірге өсті. Мектеп бітіргесін Нөкістегі автожол техникумына түсті. Әскерге алынып, радист мамандығын меңгерді. Әскерден келген соң Шәрипа есімді сұлумен бас қосты. Алғашқы балалары дүниеге келді.
80-жылдардың аяғы, 90-жылдардың басында Бесқала қазақтары Қазақстанға қарай қоныс аудара бастады. Көштің басы негізінен Алматыға бұрылды. 1990 жылы бұлар да көшті. Алматы маңындағы «Жандосов» атындағы кеңшардан шағын үй алды. Қаскелеңдегі бір мекемеге мамандығы бойынша жұмысқа тұрды.
Келесі жылы еліміз Тәуелсіздік алды. Бұлар қатты қуанды. Бірақ бірте-бірте жан-жағы әбден қуырыла бастады. Бір күні жұмысынан қысқартуға ілікті. Не істеу керек? Қолында әке-шеше, бала-шаға бар. Әке-шешеге қиналғанын білдірмеуі керек. Шәрипа екеуі ақылдасты. Қалада әйгілі барахолка бар. Тіршілік қайнап жатыр. Сонда жұмыс істейтіндерге, сірә, тамақ керек қой. Шәрипаның қолынан бал тамады. Соны неге пайдаланбасқа? Екеуі түнімен мәнті түйетін. Таң атпай, оны барахолкаға жеткізеді. Тұрақты клиенттері бар. Ептеп тиын-тебен құрала бастады. Бірақ...
Әке-шешенің қабағында кірбің бар еді. Әсіресе, әкесінің мазасы болмады. «Бұл Алматыңда бәрі жақсы, тек түйе жоғы жаман екен...» дейтін. Түйенің сүтін қатқан шай ішпегесін бәрі бекер ғой. Сиыр сүтін аузына алған емес. «Одан да сүтсіз қара шайым артық...». Осы сөз арқасына аяздай бататын. Басқа амалы жоқ, тиын-тебенін жинай беретін...
Сол тұста Қарақалпақстаннан Әбіш деген ақсақал көшіп келді. Өте дәулетті кісі еді. Түйе, жылқы, сиырларын 4 вагонға тиеп әкеліпті. Бұл түйіншектегі ақшасы көбейген сайын сол ақсақалдың үй жағына қарап қойып жүретін. Екі жыл дегенде реті келді-ау. Жиған-тергеніне Әбіш ақсақалдың қызына еншіге берген сары маясын ұрғашы ботасымен бірге сатып алды. Сол күні әке-шешенің қуанғанын көруге көз керек. Әсіресе, әкесі жүрегі жарыла қуанды. Қорадан шықпайды. Түйені баладай мәпелейді. Шешесі сауғанда, әкесі қасында тұрады. Шешесі шұбат ашытады. Шіркін, ол ашытқан шұбаттың дәмі қандай? Шұбат — иесінің ықыласын бойына сіңіретін дәм. Байқасаңыз, жаңбыр жауып тұрғанда түйенің сүті сұйылып кетеді. Ал күн жарқырап тұрғанда шұбат та көпіршіп, әдемі түске енеді. Кішкентайында шешесі бұларға ағаш кесеге шұбат құйып беріп, «Күнге қарап тұрып ішіңдер...» дейтін. Сол кезде түйенің жеген бүкіл шөбінің исі бұрқырап, шұбатты ерекше дәмді ғып жіберетін.
Бұл — 1995 жыл еді. Келесі 1996 жылдың наурызында, наурызкөжесін ішіп, ел-жұртымен қоштасып, әке дүниеден озды. Үзілер шағында Сыдықты қасына шақырып алып: «Балам, біз қарақалпақ елінде тұрғанда үш-төрт түйемен сендерді бақтық, қақтық, кемелге жеткіздік. Сен де енді мына түйеден айырылып қалма. Балаларыңның аузын ақтан үзбе» деп батасын берді. Бата ғана емес, өсиеті сықылды еді.
Аруана – бауыр дүние
Түйе — киелі жануар. «Аруана жаудың қолына түссе, ботасын шайнап өлтіріп, Қаралы мойнын қайтадан артқа бұрмастай халге келтіріп. Жеріне тартып отырады екен моншақтап жасы боздаумен, Омырауын шерге толтырып...», – дейді Төлеген Айбергенов «Аруана - бауыр дүние» атты өлеңінде. Дәл осы жайтты біздің кейіпкеріміз көзімен көрді. Түрікменстаннан әкелген аруананың қайта-қайта қоршаудағы ботасына мойнын созып жүргенін байқап, шаруадағы жігіттерге мықтап тапсырған. Ақыры ботасын ертіп кете алмайтынына көзі жеткен аруана оны шайнап өлтіріп, Түрікменстанды бетке алыпты. Мойынқұмның маңынан ұстап әкелді...
Сәкеңнің ойынша, жарықтық түйенің осы қасиеті бар қазақтың бойынан табылуға тиіс. Жердің бетіндегі қазақтың бәрі Қазақстанға ағылуы керек. Осында іс ұйымдастыруы қажет. Қазақстанның түтіні түзу ұшса, қазақтың да жағдайы дұрыс болады. Әсіресе, тапқанын сыртқа асырғандар осында кәсіп көзін ашса, өзінің де ұйқысы тыныш болып, біраз адамға жұмыс тауып берер еді.
– Адам қай жаста да іс бастаудан қашпауы керек, — дейді ол. — Мен отыздың дәл ортасында осы шаруаны қолға алдым. Өзім бөтен елден келген адаммын. Аға-көке болған жоқ. Несие алып, қолымнан келген шаруаны дөңгеленттім. Алғашқы он жылда көмекке қатты зәру болдым. Мені ешқандай БАҚ насихаттаған жоқ. Ал сол кезде ол маған ауадай керек еді. Қазір маған Үкіметтің қолдауы керек емес, ең бастысы, кедергі келтірмесе болды. Ал кәсібін жаңа бастағандардың қолтығынан мемлекет демеуі керек. Кейін олар оның сүйеніші, тірегі болады.
Бұл кісі бәсекелестіктен қорықпайды. Керісінше, дәл түйе шаруашылығында көптеген кәсіпкердің шыққанын қалайды. Өйткені таласып-тармасатын ештеңе жоқ. Ішкі нарықты да, сыртқы нарықты да игеру үшін бәріміз жұдырықтай жұмылуымыз керек. 60-қа келіп қалған бұл осындай шаруа істеп жатқанда, жастар неге ұмтылмауы керек? Он Сыдық, жүз Сыдық керек бұл іске!
Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ.