مۇرات ابەنوۆ: جەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ – قوعامنىڭ سۇرانىسى

«جەر اماناتى» كوميسسياسى جەر داۋىنا بايلانىستى ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى شەشىپ، ادىلدىك ورناتۋدى ماقسات ەتەدى. وسىعان دەيىن مەملەكەتكە قايتارىلعان جەر­لەر الداعى ۋاقىتتا ءتيىمدى پايدالانۋعا بەرىلمەك. ال قايتارىلاتىن جەر كو­لەمى ءالى دە كوپ. كوميسسيا مۇشەلەرى بۇل باعىتتا تىنباي ەڭبەك ەتىپ، ناتيجەلى جۇ­مىس اتقارۋدا. گازەتىمىزدىڭ بۇگىنگى سانىندا «سەرپىن» ۇلتتىق ءبىلىم جانە ين­نوۆاتسيالار پالاتاسىنىڭ پرەزيدەنتى، «جەر اماناتى» كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى مۇرات ابەنوۆپەن سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

– «جەر اماناتىنىڭ» ماقساتى – جەر داۋىنا بايلانىستى قوردالان­عان ماسەلەلەردى شەشۋ. كوميسسيا وسى ماق­ساتتى تولىقتاي اتقارا الا ما؟
– «AMANAT» پارتياسى جانىنان قۇ­رىل­­عان كوميسسيانىڭ ساياسي مۇمكىن­دىك­تەرى جوعارى. كوپ رەتتە ەلىمىزدە cوتتىڭ، جەر كوميتەتىنىڭ شەشىمىن ورىندالماي جا­تىر. زاڭ ورىندالماعان جاعدايدا سىرت­تان ساياسي كۇشپەن اسەر ەتپەسە، جاع­داي شەشىلمەيدى. ەلىمىزدە ءبىر قالانىڭ بوس جاتقان بارلىق جەرىن اكىمدەرمەن اۋىز جالاسىپ زاڭداستىرىپ العان وليگارحتار بار. بوس جەردى نە ءوزى پايدالانبايدى، نە وزگەگە بەرمەيدى. قانشاما ادامعا زيان كەلتىرىپ وتىر. جەر داۋىنا بايلانىستى سوت شەشىم شىعارادى، جەر كوميتەتى شە­شىم شىعارادى، بىراق اكىمدىك ورىن­دا­ماي­دى. سوت شەشىمى ورىندالماعاننان كەيىن حا­لىق ميتينگكە شىعادى، بىراق بۇدان ءما­سەلە شەشىلمەيدى. تۇيىققا تىرەلىپ تۇرا بەرەدى. سوندىقتان ماسەلەنى ورتالىقتان با­قىلاۋعا الىپ، ساياسي شەشىم جاساپ، بۇل ءما­سەلەنى پارلامەنتتە كوتەرىپ، پرە­زي­دەنت ايتۋى كەرەك.
«جەر اماناتى» كوميسسياسىنىڭ ءمۇ­شەلەرىن اكىمدەر جاقتىرمايدى. وبلىس­تارعا بارعان كەزدە اكىمدەر كەزدەسپەيدى، قاشىپ جۇرەدى نەمەسە قورقىتقىسى كە­لە­دى. جەرگىلىكتى حالىققا «ماسەلەنى ايت­پاڭ­دار» دەپ الدىن الدا ۇگىت جۇرگىزەدى. الايدا ازا­ماتتار وسىنداي كەزدە ايتىپ ادىلدىك ور­ناتىپ الماسا، ەرتەڭ جابۋلى قازان جابۋ­لى كۇيىندە قالىپ كەتەتىنىن ءبىلىپ وتىر. جەردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ – پار­تيانىڭ شەشىمى ەمەس، قوعامنىڭ سۇرا­نىسى. پارتيا ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگى مەن تالاپشىلدىعىن دۇرىس پايدالانسا، حالىقتىڭ كۇشىنە سۇيەنسە، كوپ ماسەلە وڭ شەشىمىن تاباتىنى انىق.
– لاتيفۋنديستەر دەگەنىمىز كىم­دەر؟ تەك وليگارحتار عانا ما؟
– بىزدەگى لاتيفۋنديستەر بيلىكپەن باي­لانىسى بار نەمەسە بيلىكتە جۇرمەسە دە پارا بەرەتىن جاعدايى بار، پارا بەرۋ ار­قىلى جاقسى جەرلەردى وزىنە زاڭداس­تى­رىپ العاندار. بۇل دا سىبايلاس جەمقور­لىق­تىڭ سوراقى ءبىر ءتۇرى. پرەزيدەنت اكىم­دەرگە «ءوز دوستارىڭا بارلىعىن بەرە­سىڭ­دەر، قالعاندارىنا زاڭمەن بەرەسىڭدەر» دە­دى. الماتىنى باسقارعان اكىمدەر «قا­زاق­فيلمنىڭ»، قازۇۋ-دىڭ جەرلەرىن ءار­كىمگە بەرىپ كەتتى. قاراپايىم ادام ال­ما­تىدان ءۇي سالايىن دەسە، «جەر جوق» دەيدى. اكىم­دەر ءوز دوستارىنا زاڭدى بۇزىپ تۇ­رىپ بەرەدى. ال قاراپايىم حالىققا «ەر­تەڭ كەل»، «ارعىكۇنى كەل»، «جەر جوق» دەپ شى­عارىپ سالادى. كەشە ورالدا جەر ءما­سەلەسىنە بايلانىستى كەزەكتى سوت شەشىمى شىق­تى. ءبىر وليگارحقا سوڭعى بىرنەشە جىل­دا 26 ۋچاستوك جەر بەرىلىپتى. مىنە، جو­عارىدا ايتىلعان پرەزيدەنتتىڭ سوزىنە تا­عى ءبىر مىسال. زاڭدى بەلدەن باسقاندارعا دا توقتاۋ بولاتىن كەز كەلدى.
جەر – حالىقتىڭ بايلىعى، ورتاق مۇرا. كەيبىر پىسىقاي، جەم­قور اكىمدەر جەردى دوستارى مەن تانىس­تارىنا وڭدى-سولدى تاراتقان. ءسىرا، جەردىڭ يەسى جوق دەپ ويلاسا كەرەك.
كەشەگى قاڭتار وقيعاسىنا دا سەبەپ جەر وقيعاسى ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. اكىمدەر جەردى حالىقتان قىزعانىپ، پاي­دا­لانۋعا بەرمەدى. اۋىلدا اينالى­سا­تىن كا­سىپ قالماعان سوڭ جاستار قالاعا كەتتى. تۇ­راق­تى جۇمىسى جوق، جالاقىسى مار­دىم­سىز جاستاردىڭ الاڭعا جينالۋى دا وڭاي بولدى.
– مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىل­عان جەرلەر قايتادان اۋكتسيونعا ءتۇ­سە­دى. وسى جەردە دە «بارماق باستى، كوز قىستىعا» جول بەرىلىپ كەتپەي مە؟
– ونداي دا قاۋىپ بار. بىراق وسىدان 5-10 جىل بۇرىنعى كەزبەن سالىستىرساق، قا­زىر جاعداي مۇلدەم باسقا. قازىر ازا­مات­تار بەلسەندى. اۋىلداعى جەردى تاراتىپ كور قازىر، تۇرعىندار كوشەگە شىعادى. حا­لىققا قارسى شىعاتىن باتىل اكىمدەر از. قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن اكىمدەر حا­لىقتان قورقىپ، ساناساتىن بولدى.
اۋكتسيون ءادىل، اشىق، جاريا وتسە، قار­سى ەمەسپىن. اقشاسى جوق ادام بيزنەس جا­­­­سايمىن دەپ وتىرىك اقپارات بەرىپ، جەردى العان سوڭ قاراۋسىز قالدىرسا، ول بىزگە زيان. كەرىسىنشە، ادامدار بىرىگىپ، اقشا جيناپ، اۋكتسيونعا ءتۇسىپ، جەر الىپ، ونى ۇق­ساتىپ، ءوندىرىس اشىپ، جۇمىس ورنىن اشسا، ول بىزگە پايدالى. وسى جاعىن ويلاۋ كەرەك. سەبەبى ءبىر ادامعا جەر قۇندى، سەبەبى وعان جۇمىس ىستەپ، پايدا تابۋى كەرەك. ەكىن­شى ادامعا دا جەر كەرەك. ول مەن دە الىپ الايىن، سوسىن ساتىپ جىبەرەمىن دەي­دى جانە ول وزىنىكىن دۇرىس دەپ ەسەپ­تەيدى. ونداي جاعدايلاردى دا كوردىم. كە­زىندە جەرىن تاستاپ، اۋىلدى تاستاپ كە­تىپ قالعان. قازىر اۋىل ادامدارىنىڭ سول جەردى گۇلدەندىرىپ، ءونىم الىپ جاتقانىن كورىپ «مەنىڭ ۇلەسىمدى بەرىڭدەر، ايتپەسە، مەن سەندەرگە ساتامىن» نەمەسە «بۇرىنعى ەسەبىم بار ەدى، اۋىلدا وتىرسىڭدار عوي، ما­عان ۇستىنەن ۇلەسىمدى تولەپ وتىرىڭدار، مەن قالادا تۇرا بەرەمىن» دەيدى.
جەر قاي مەملەكەتتە دە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. اۋكتسيون سوعان قاراي باعىتتالسا، ءنا­تيجە بەرمەگەن جەردى قايتاراسىڭ دەپ وعان قوعام باقىلاۋشى بولسا، دۇرىس بو­لار ەدى. مەن الدىن الا اسىرا ماقتاعىم كەل­مەيدى. ءوزىم ءالى ەڭ ءادىل كونكۋرستى كور­گەن جوقپىن. ەگەر جەردى كابينەتتە وتى­رىپ الىپ، الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسيا ارقىلى جابىق تۇردە ساتىپ جىبەرسە، جەمقورلىققا جول بەرىلدى دەگەن ءسوز. الماتىداعى، ورالداعى جەرلەردى ەشقانداي كونكۋرسقا شىعارماي، جابىق تۇردە زاڭسىز ساتقان عوي. ال اۋكتسيون دەگەن اشىق وتەدى. ونى دا كورەلىك.
مەنىڭ بايقاعانىم، قازىر قوعام وزگەردى، ادامدار بەلسەندى. بۇرىن اۋىلدا ادامدار ءبارى جاقسى دەپ ايتاتىن. قازىر ەلگە بارساق، اۋىلدىڭ ادامدارى اكىم جەمقور دەپ اشىق ايتادى. بۇرىن ماسەلە كوتەرگەن ادام ارىزقوي، بالەقور دەپ جامان اتتى بولاتىن، قازىر ولار – دەموكرات، قۇقىقتىق ساۋاتتى، بەلسەندى، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ازامات. بۇرىن ونداي ادامدى كوپشىلىك جاقتىرمايتىن، ۇيىنە قوناققا دا بارمايتىن. قازىر باتىل، بەلسەندى ازاماتتاردىڭ اينا­لاسىنا ادامدار وزدەرى جينالا باستادى.
– قايتارىلعان جەرلەردى ءتيىمدى پاي­دالانۋ ەكونوميكامىزعا قان­شا­لىق­تى پايداسىن تيگىزەدى؟
– جۇرتتىڭ ءبارى بىزدە جەرگە قاتىستى بەلسەندى دەپ ايتۋ قيىن. مەن قازاقتى جالقاۋ دەپ ايتا المايمىن. جۇزدەگەن، مىڭداعان جىل بويى قازاق ءوزىنىڭ مالىن ءوزى باقتى، جەرىن ساقتادى. مال باعۋمەن-اق ءتۇ­تىنى ءتۇزۋ ۇشتى. تەك ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇيرەن­شىك­تى جەرمەن اينالىسۋ ادىسىمىزدەن ايى­رىلىپ قالدىق. وزبەك حالقى اۋەلدەن جەر­گە جاقىن. جەردى پايدالانۋدىڭ ءتاسىل­دەرىن بىلەدى جانە ودان پايدا كورىپ ۇيرە­نىپ العان. ءبىز كوپ جاعدايدا جەردىڭ جاع­دايىن تۇسىنە بەرمەيمىز. جەردى قالاي پاي­دالانۋ كەرەك، قانداي داقىلدار ەككەن دۇرىس، تەك قانا مالمەن ەمەس، ەگىنمەن دە اينالىسايىق دەپ كورسەتىپ، حالىققا ءتۇ­سىن­دىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، جاڭا تەح­نولوگيالاردى ەنگىزسەك ءجون بولار ەدى. قا­زاق العىر، ىزدەنىمپاز حالىق، تەز ۇيرە­نىپ الادى. مىسالى، وڭتۇستىككە بارساڭىز، جىلىجايدان كوپ نارسە جوق. ويتكەنى پايداسى كوپ. شىمكەنتتە ءبىر اۋىلدا بار­ل­ىق وتباسى مال وسىرۋمەن اينالىسادى. مىنە، حالىققا وسىنى ۇيرەتۋ كەرەك. مال با­عاتىن ادامدا شىدامدىلىق، توزىمدىلىك سىن­دى قاسيەتتەر باسىم بولىپ، تابيعات­تىڭ قىر-سىرىن تۇسىنەتىن، مال باعاتىن جەرىن قورعاي الاتىنداي بولۋى كەرەك. ال ەگىن­شىلىك ادامنان مۇلدەم باسقا قاسيە­ت­تەردى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان اگرارلىق ەلگە اينالامىز دەسەك، حالقىمىزدىڭ قان­عا بىتكەن قاسيەتتەرىن ەسكەرىپ، دۇرىس باعىتتا دامىتىپ، قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك.
ءوزىمىز ەت قىمباتتادى دەپ رەنجيمىز، بىراق مال ءوسىرىپ، ەت ساتۋمەن كۇن كورىپ وتىر­عاندارعا ەتتىڭ ءسال قىمباتتاۋ بولعا­نى جاقسى عوي. ونى ارزانعا ساتقىزساق، اۋىلداعى اعايىننىڭ جاعدايى قانداي بول­ماق. مالدىڭ كۇتىمى، جەم-ءشوبى بار دە­­گەندەي. اگرارلىق ەلگە ازىق-ت ۇلىك باعا­سى­نىڭ قىمباتتاۋى پايدالى-اق بولار ەدى.
– ءوزىڭىز اۋىل جاقتا ءجۇرسىز، اۋىل­داعى اعايىننىڭ كوڭىلى توق پا؟
– اۋىلداعى الەۋمەتتىك جاعداي كوپ جىل­دار بويى نازاردان تىس قالىپ قويدى. ەڭ نەگىزگى ماسەلە – «اۋىلداعى ادامدار نانىن قالاي تاۋىپ جەيدى» دەگەن سۇراق. كە­زىندە جەكەمەنشىككە جەر الۋدى، شارۋا­شىلىقتاردىڭ جەرىن كەيبىر ادامداردىڭ جەكەمەنشىككە زاڭداستىرۋىن مەملەكەت با­قىلاۋسىز قالدىردى. ءىرى جەر تەلىمدەرى جە­كە ادامداردىڭ قولىنا ءتۇسىپ كەتتى. سون­­دىقتان كوپ وڭىردە مال جاياتىن، ەگىن ەگە­تىن جەر جوق. جۇمىس ىستەيمىن دەگەن­دەر­دىڭ جەرى جوق. ال جەر ءبىرىنشى كەزەكتە ەڭ­بەك ەتەتىندەرگە بەرىلۋى كەرەك. ماڭعىس­تاۋ­دا ءبىر ءلاتيفۋنديستىڭ قولىندا ميل­ليون گەكتارعا دەيىن جەر بار ەكەن. بۇل شا­عىن ءبىر مەملەكەتتىڭ جەر كولەمى عوي.

سۇحباتتاسقان
ارايلىم جولداسبەكقىزى