Қазақ әдебиетінің классигі туралы күмән

Бүгінгі қоғамда адамдар не туралы айт­са да ашық, еркін айтуға дағ­ды­ланған, ойын­да қандай да бір күмән бол­­са жасырмайды. Яғни, бұрын жұрт қай­сыбір мәселе туралы тек маман­дар­дың ғана пікіріне сүйеніп, солардың ойлары қайсыбір ұғым-түсініктердің қалыптасуына н­егіз болса, қазіргі кезде кез келген сауатты адам түр­лі тақырыпта ойын айта береді және сол үшін өзіне жауапкершілік ала бермейді. Оған шек­сіз еркіндік беріп отырған ашық ақ­парат­тар жүйесі – әлеуметтік желілер мен сайттар. Алай­да қандай да бір мәселе жөнінде соны терең білетін және сонымен тікелей айна­лы­сып жүрген ма­мандар тара­пынан елдің түсін­бей жүр­ген немесе қате пайым­дап жүр­ген ұғым-түсініктері жайында нақ­ты бір жауап болмағандықтан жұрттың ойын күмән жай­лауы әбден мүмкін. Мұның соңы адам­дарды бұрын ақиқат саналып жүр­ген ұғым-түсінік­терге деген қарсылығын, сенімсіздігін тудыра­тыны сөзсіз. Бір білетін бір нәрсе – кез келген құн­дылықтың негізі болады және ол – ғасырлар бойы қалыптасатын құбылыс. Сөз бен ұғымның әу баста белгілі бір қимылдарды дыбыспен түсіндірудің нәтижесінде пайда болғаны сияқты кез келген халықтың мәдениеті мен өнерінің тарихы бар. Ол ғылыми негізде жасалады десек, ғылымға не­гіз болатын нәрсе – факт. Онсыз ешбір нәрсені нақты бір нәрсемен дәйектеп, тү­сіндіріп беру мүмкін емес. Осы тұрғыдан кел­сек, қазақ әдебиетінің де әлі дау болып жүр­ген мәселелері жоқ емес. Соның бірі – Абайға қатысты. Мәселен, қазақ әдебиетінің тарихы өткен ғасырдың 60-жылдарына дейін Қазақ хандығы тұсында 1684-1781 жыл­дары өмір сүрген Бұқар жырау Қалқа­манұлы­нан басталып келді. Тек 1968 жылы белгілі қазақ жазушысы, ғалым Мұхтар Мағауиннің «Қобыз сарыны» монографиясы жарық көрген соң қазақ әдебиетінің тарихы Қазақ хандығы құрылған дәуірлерге дейін терең­деп, 14-15 ғасырларда өмір сүрген ақын Асан қайғы Сәбитұлынан басталады деп дә­лелденді. Бірақ кейін қазақ халқының түп-негізі Түркі қағанатынан таралғандығы ғы­лым­да мойындалған соң біздің заманы­мыз­дың V-X ғасырларына тиесілі деп саналатын Көне түркі жазбалары біздің жазба әде­биетіміздің бастауы ретінде қабылданды. Бірақ бүгінге дейін қазақ әдебиеттану ғы­лымының тұжырымы бойынша, қазақ жазба әде­биетінің негізін салушы Абай Құнан­байұлы (1845-1904) танылады. Ғылыми тұрғыдан жасалған өмірбаяны бойынша, Абай 1845 жылдың 10 та­мызында Семей (қазіргі Абай) облысында дү­ниеге келген. 1904 жылдың 6 шілдесінде д­ү­ние­ден өткен. Пәни дүниеде 59 жыл өмір сүр­ген Абай алғашында ауыл молдасынан мұсылманша сауат ашып, 10-13 жас ара­лығында Семейдегі Ахмет-Риза медресесінде оқиды. Сол білім ордасында жүріп Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Қожа Хафиз, Фзули секілді атақты ақындарының шығар­ма­лары­мен танысады. Медресенің соңғы жылында Семейдегі «Приходская школадан» тәлім алып, орысша білім алады. Бірақ толық бітіре алмай, ауылына қайтады. Абайдың бар білімі осы. Он жасында алғашқы өлеңін жазған. Бірақ жасы қырыққа келген соң ғана әдебиет­ке ден қойып, білімін кітап оқу арқылы то­лық­тырып, орыс және орыс тіліне аударылған Еуропа әдебиеті үлгілерімен танысқан. Ақынның көзі тірісінде «Жаз» «Шоқ­пар­дай кекілі бар, қамыс құлақ» атты екі өлеңі 1889 жылы «Дала уалаяты» газетінің 7-санын­да Көкбай Жанатайұлының атынан жария­ланған. Бұл туралы Көкбай өз естелігінде: «Абай қонып жатқан ауылды көріп, осы суретті өлең қыл деді. Мен біраз өлең қылып едім, жақтырмады да, өзі жазбақшы болды. Сонымен, үй тігіліп болып бәріміз жайланған соң Абайға келіп едім: «Өлең Көкшенің бойы­нан асайын деді ғой» деді. Мен: «Асса, басында қолқаланып алған нәрсе емес еді. Енді өзіңіз ретін тауып қайта аларсыз» деп қалжыңдадым, сөйтсем сол күні «Жаздыкүн шілде болған­даны» жазған екен. Оқып берді». Демек, Абай өзінің өлеңдерін ең әуелі өзгенің атынан жариялаған. Абай өлеңдері бізге Мүрсейіт Бікеұлының (1860-1917) жазып алуымен жеткен. Ол Се­мейде орыс мектебінде, кейін Бұхарада білім алған. Семей оязының кеңсесінде тілмаш әрі писарь, мектепте мұғалім болған. Ол Абай өлеңдерін бес дәптерге көшірген, қазір соның екеуі Қазақстан Ұлттық кітапханасының қолжазбалар қорында, біреуі «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығында сақтаулы тұр. Абайдың өзі жазған нұсқалар сақталмаған соң Мүрсейіт қолжазбалары түпнұсқа болып саналады. 1909 жылы Санкт-Петербург қала­сында Илияс Бораганскийдің баспасынан Абай өлеңдері алғаш рет кітап болып басылып шыққан. Ал «Қара сөздеріне» келер болсақ, алғаш рет 1916 жылы Орынборда («Дин уә мағишат» баспаханасында) Самат Әбішұлы Нұржанов бастырған «Абай терме­сінде» ақынның тұңғыш рет 1-қарасөзі («Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір, бірталай өмірімізді өткіздік» деп басталатын ғақылиясы) және бірнеше «Қара сөзі» 1918 жылы Семейде шық­қан «Абай» журналында жарияланған. Бұдан соңғы кезеңде Абай шығармалары 1922 жылы Қазан, 1923 жылы Ташкент қала­ларында кітап болып шықса, алғашқы толық шығармалар жинағы 1933 жылы Қызылорда қаласында «Қазақстан» баспасынан жарық көрді. Мұхтар Әуезов баспаға дайындаған және өз елінде алғаш рет шыққан бұл кітапта Абайдың бұдан бұрын жарық көрген үш кітабына кірмеген 62 өлеңі мен екі поэмасы және «Қара сөздері» алғаш рет толық күйінде, сондай-ақ, ақынның өмірбаяны мен Ілияс Жансүгіровтің 62 беттік алғысөзі берілген. Сондай-ақ кітапқа Көкбай Жанатайұлы мен Тұрағұл Абайұлының естеліктері де енгізіл­ген. Міне осыдан бастап Абай шығармалары­ның толық жинағы ондаған мәрте қайта ба­сылып шығып, елге тарап келеді. Абай туралы жүздеген зерттеу, көркем шығар­ма жазылды. Абайды қазақ әдебиетінің классигі ретін­де тану қазақ тілі білімі мен әдебиеттану ғы­­лымының негізін салушы Ахмет Бай­тұр­сынұлының 1913 жылы «Қазақ» газетіне жария­лаған «Қазақтың бас ақыны» атты ма­қа­ласынан басталады. Онда автор мақа­ласын: «Қазақтың бас ақыны Абай (шын аты – Ибраһим) Құнанбаев. Онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ. Ақмола, Семей облыстарын­да Абайды білмейтін адам жоқ. Ақмоламен сыбайлас Торғай облысында Абайды білетін адам кем, құты, жоқ деп айтса да боларлық. Олай болуы сөзі басылмағандықтан, Абайдың сөздері кітап болып басылып шыққанша Абай­дың аты да, сөзі де Торғай облысында естіл­меуші еді. Ақмола, Семей облыстарында Абай­дың атын, сөзін естімедім дегенге недәуір таңырқап қалады. Мен ең әуелі Ақ­мола облысына барғанымда Абайды білме­геніме, сөзін естігенім жоқ дегеніме таңырқап қалушы еді. Қай жерде ақындар жайынан я ақын­дардың сөздері жайынан әңгіме болса, Абай­дың сөзін мақтамайтын адам болмады. Абайдың сөзін көрмей тұрғанда, мақтаған­дарына сенбей, қазақ үкілеген өз құнанын өзгелердің тұлпарынан артық көретін мінезі болушы еді, мақтап отырған Абайы біздің Әбубәкір, Сейдахмет, Ақмолдаларымыз сықылды біреу ғой деп жүрдім. 1903 жылы қолыма Абай сөздері жазыл­ған дәптер түсті. Оқып қарасам, басқа ақын­дар­дың сөзіндей емес. Олар сөзінен бас­қалығы сонша, әуелгі кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, түсініп, көбінің мағынасына жете алмай қалады. Көп сөздерін ойланып дағдыланған адамдар болмаса, мың ара оқы­са да түсіне алмайды. Не мағынада айтылғаны біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі.Сондықтан Абай сөздері жалпы адамның түсінуіне ауыр тиетіні рас. Бірақ ол ауырлық Абайдың айта алмағанынан кемшілік емес, оқушылардың түсінерлік дәрежеге жете алма­ғанынан болатын кемшілік. Олай болғанда, айып жазушыда емес, оқушыда. Не нәрсе жайынан жазса да Абай түсіндіріп, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармай жазады. Оның сырын, қасиетін біліп жазған соң, сөзінің бәрі оқулыққа тіреліп, оқушы­лардың біліміне сын болып табылады. Оқу­шы сөзді сынаса, сөз оқушыны да сынайды. Абай сөзі заманындағы ақындардан оқшау, олар сөзінен үздік, артық. Ол оқшаулық, басқа ақындардан Абайдың жалғыз сөзінде ғана емес, өзінде де болған» деп бастап, ақын­ның шығармаларын талдай келе «Абай­ды қазақ баласы тегіс танып, тегіс білуі керек» деп тұжырым жасайды. А.Байтұрсынұлының осы мақаласы абайтанудың негізі десек болады. Ал Мұхтар Әуезов 1924 жылдан бас­тап Абай шығармаларының толық жинағын шығару ісімен айналысып, 1933 жылы оны бастырып шығарған. Кейін «Абай Құнанбаев» атты монографиясын жазып, ақынның шығармаларын алғаш рет кең түрде талдады. Сөйтіп, қазақ әдебиетінде абайтану ғылымы қалыптасты. Қазақ жұрты Абай шығарма­шылығын осы айтылғандарға қарап таниды. Дегенмен соңғы кезде қоғамда Абай шы­ғармашылығын жаңаша пайым­дау тұрғысынан сын-пікірлер айтылып қа­лып жүр. Оның бірі – Абай шығармашы­лы­­ғындағы «орыстың артықшылығын дәріп­теуге» байланысты болса, енді бір ав­торлар Абай шығармашылығының түп­нұс­қалы­лығына күмән келтіретін пікірлер айтуда. Соңғысының басында қазақ, орыс, ағылшын тілінде қалам тербейтін, әдеби блогер, аудармашы Зәуре Батаева тұр. Ол Қазақстанда туған, Америкада ағылшын тілді қауымға «Қазақ тілі және мәдениеті» атты пәннен дәріс оқиды. Оның «Абай жұмбағы: Қазақ­станның белгісіз ұлы ақыны», ««Абай» ізімен: Совет режимінің тағы бір жасанды құжаты – Адольф Янушкевичтің күнделігі мен хат­тары», «Источник поэмы «Искандер»: «Абай» читал Талмуд или А. Букейханов перевел «Две повести» Жуковского?», «Источник казахской сказ­ки у Набокова: Мустафа Шокай или «Абай»?» деген мақалаларын үш тілде жария­ланған мақалалары мен express-k.kz сайтына берген сұхбаты (мұның бәрі мына жерде тұр: https://www.zaurebatayeva.blog) қазақ қо­ғамын дүр сілкіндірді. Біреулер бұған ашу­ланды, біреулер «ойланатын нәрсе екен» деді, қалайда бұған қазақ қоғамы назар аударды. Дегенмен бүгінге дейін қазақ абайтанушылары арасында Зәуре Батаеваның айтқандарын мүлдем жоққа шығарып не қолдап нақты пікір білдіргендер көзімізге түспей отыр. Сонда Батаева не дейді? Абай шығар­ма­шылығын әдеттегі қалыптан тыс және жан-жақты талдауға тырысқан автордың пікір­лері өткір және күмәнге толы. Ең ал­дымен, ол Абай шығармалары бүгінгі қазақ қо­ғамын жікшілдікке бөледі деп санап, ол туралы былай дейді: «Орыс тілді қазақтар Абайды орыс тілі мен Еуропа мәдениетіне бет бұрған алғашқы ағартушы, орыс-қазақ достығының дәне­кер­шісі ретінде дәріптесе, тілі қазақ ағайын Абайды ұлы лирик-ақын және ғұлама ойшыл деп құрметтейді. Алайда бұл екі түрлі көз­қарас мақтаныш сезімін ғана емес, сонымен қатар біраз теріс көзқарастар мен жағымсыз ой-пікірлердің туындауына да себепші болды. Мысалы, кейінгі буын өкілдерін әсіресе ашындыратыны – алғаш рет 1933 жылы Қара Сөздер (проза) деген атаумен жарық көріп, 1945 жылы орыс тіліне Слова Назидания (Ұла­ғатты сөздер) деп аударылған проза­сын­дағы Абайдың қазақтар туралы зәрлі де ұнамсыз пікірі, қазақтардың «жалқау», «на­дан», «бірін-бірі көре алмайтын қызғаншақ», одан қалса «бір-біріне дұшпан» деп сипат­талуы. Жас буын өкілдерінің пі­кірін­ше, қазақ-орыс мектептерінде Абайдың қазақтар жайлы аса жағымсыз пікірін оқы­туға ондаған жыл бойы басымдылық берілуі қазақтар­дың бірнеше буынының өзін-өзі қадірлеу сезімін улап, басқа этни­калық топтар ара­сындағы қазақтар туралы таптаурынды жағымсыз пікірлердің қалып­тасуына әсер етіп, Қазақ қоғамындағы жік­шіл­дікті одан сайын тереңдете түсті». Сондай-ақ ол Абайдың араб-парсы жә­не орыс тілін өз бетінше жақсы игеріп ал­ғанына сенбейді. Пікірі мынау: «Абайдың ресми өмірбаянын жазушылар 19-ғасырда сахараны жайлаған сауатсыздық дең­гейін, білім сапасының төмендігін мүлдем ескермей келді. Олардың айтуынша, Абай мед­реседе үш жыл діни білім алып, шіркеу мектебінде үш ай орысша оқып, өзінің ерек­ше қабілетінің арқасында аса күрделі сана­ла­тын орыс тілін ғана емес, сонымен қатар пар­сы, араб тілдерін, статистикалық ғылым­дар мен шығыс пен батыстың философиясын өз бетімен меңгеріп алыпты-мыс. Біз қазір «Абай» деп атайтын адам ерекше дарын иесі болды десек те, дала көшпендісінің қиын-қыс­тау өмірін кешіп жүріп, өздігінен осын­шама білім мен біліктілікті меңгеріп алуы мүмкін емес нәрсе. Мысалы, біз екінші тілді меңгеру ғылымына сүйенсек, тіл үйрену – аса күрделі ми үрдісі, ол үшін сол тілде сөйлейтін ортаға толықтай сіңісу немесе ұзақ уақыт бойы арнайы сабақ алып, жаттығу – негізгі та­лаптар. Барлық стандарттар бойынша дарын иесі боп саналатын Иоганн Вольфганг Гетенің өзі латын, грек, француз, ағылшын және италиян тілдерін 4-5 жасынан бастап, осы тілдер ана тілі болып табылатын мұға­лім­дердің қадағалауымен және күнделікті дәріс алу арқылы ғана үйрене алған екен. Шіркеу мектебінде өз ана тілінде оқыған орыс балалармен қатар отырған қазақ балаға орыс тілінің аса күрделі дыбыс жүйесін және емлесін кім жеке түсіндіріп жатады?». Абайдың алғашқы толық жинағы 1933 жылы Қызылордада басылып шыққаны мә­лім. Ол кез қазақтың аштықтан қырылып жат­қан шағы болатын. Міне, сондай қиын-қыс­тау шақта Абайдың кітабының мол тара­лыммен (6000 дана) шығуы кеңестік саясат­тың қитұрқысы дейді автор. Оның ойынша сол кезде Абай сияқты өз халқын сынайтын ақынды дәріптеуде саяси астар бар дейді. Бұл жайлы ойын Батаева былайша жеткізген: «Абай 20-ғасырдың басында Алаш Орда­ның ұлтшыл жазушылары өлеңдерін басып шы­ғарып, ағартушы ретінде жарнамалағанға дейін ақын ретінде мүлдем танымал болма­ған еді. Абай 1933 жылы Кеңес үкіметінің қолдауымен жүзеге асырылған жобалар нәтижесінде ғана атақты ақын болып шыға келді. Дәл сол сәтте жүздеген қазақ Сталиннің бұйрығымен көшпенділік өмір салтын мүлдем жоюды көздеген жойқын ұжым­дастыру салдарынан жаппай қырылып, тірі қалғаны бүкіл ҚСРО аймағына тентіреп, қайыр тілеп кеткен еді. 1928-1933 жылдар аралығындағы ашаршылық қазақ халқының 40 пайызының өмірін жалмап, қазақ тарихындағы ең аянышты оқиғаға, сонымен қатар мүлдем тыйым салынған тақырыпқа айналды. Бұл сұмдық апат қазақтардың ұжымдық жадын өшіру үрдісін жылдамдата түскен нағыз катализатор болған еді. Сталиннің насихатшыларын 19-ға­сыр­да өмір сүрген көшпенді Абайды «өз табын сынаған, яғни Кеңес режиміне жақтас ақын» қылып жарнамалауға осыншама қар­жы мен күш-қуат жұмсауға жетелеген осы 1928-33 жылдары қазақ даласын жайлаған ашаршылық себеп болды ма екен?». Батаева Абайдың өмірбаяны «қолдан жасалғанына» өз қисынын келтіріп, оның шығармаларының түпнұсқасының сақталмауына күмән келтіреді («Абай – ауыз­ша емес, жазбаша ақындық өкілі. Әсем бейнелер мен терең ойлары көркемсөзбен нақ­ты суреттеліп, мінсіз ырғағы әуенге ұлас­қан бұл өлеңдердің эстетикасына 19-ға­сыр­дың ұлы классиктерін аудару шабыт берген сияқты. 70-ке жуық лирикалық өлең, үш-төрт поэма, 40-50 шақты өлең аударған және 45 прозалық мәтін жазған адамның артында өз қолымен жазған бірде-бір парақ қалмауы мүмкін бе?»). Сондықтан Мүрсейіт Бікеұлы­ның көшірмелеріне де сенбейді: «Елу жылдан кейін, Кеңес заманында ғана Абайдың «хатшысы» Мүрсейіт Бікеұлы өз қолымен көшіріп алыпты-мыс. 3 қолжазба Абайдың шынымен де өмір сүргеніне және оған тиесілі деген барлық өлең мен про­залық мәтіннің авторы екеніне дәлел ретінде ұсыныла бастады. Дегенмен Мүрсейіт Бікеұлы мен оның көшірмелеріне қатысты жауабы жоқ сұрақтар да жетерлік. Біріншіден, көшірмелерді жазуға 1904 жылы кіріскен Мүрсейіттің қолында ұстазының өзінің қолжазбалары болды ма? Егер болмаса, онда ол 200 беттен астам өлең мен прозалық мә­тін­ді қалайша өз жадынан немесе басқа біреулердің аузынан жазып алған? Ал егер қо­лында болса, онда ол неге ұстазының қол­жаз­басын өз қолжазбасымен ауыстыру қажет деп шешті? Оған қоса, ол өз ұстазының шы­ғармаларын қандай себеппен бір рет емес, үш рет – 1905, 1907 және 1910 жылдары көшіріп жазған? Бұл сұрақтарға осы мақала көлемінде жауап беру мүмкін емес, себебі біздің Мүрсейіт жайында білеріміз Абайдан да аз. Абайдың өлеңдерін алғаш болып таныстыра бастаған «Қазақ» газетінің редакторлары мен жазу­шылары 1913-1918 жылдары Мүрсейіт пен оның «қолжазбалары» жайлы ләм-лим де­меген еді. Абайдың 45 прозасын алғаш бо­лып таныстырған кеңестік сыншылар мен ре­дакторлар да 1930-1940 жылдары Мүрсейіт пен оның «қолжазбалары» жайлы сөз қоз­ға­мады. Абайдың өзінің қолжазбалары болмауы себепті ғалымдар Мүрсейіттің «қолжазба­ларын» маңызды дереккөз деп санайды. Алай­да бұл «қолжазбадағы» мәтіндердің ав­торы Мүрсейіт емес, Абай екеніне қандай дәйек бар? Бұл мәтіндердің авторы Мүрсейіт­тің өзі емес екенін кім дәлелдей алады? Мүрсейіттің 1905 және 1910 жылғы «қол­жазбасы» 200 беттен тұрады, ал 1907-жылғысына «Қазақ халқының шығу тегі туралы бірер сөз» деп аталатын тарихи мәтін қосылып (тағы басқа материалдар), 232 бет­тен тұрады. Егер осы мәтіннің авторы Мүр­сейіттің өзі болмаса, ол неге 1907 жылғы «қол­жазбаға» аталған мәтінді қосып, 1910 жылғысына қоспай ұмытып кеткен? Біздің бұл сұраққа да жауабымыз жоқ. Осы аталып отырған жылдардан кейінгі уақытта Мүр­сейіт­тің «қолжазбасы» қайда болыпты? Бұған да жауап жоқ. Бір білеріміз – Мүрсейіттің «қолжазбалары» бұқараға тек қана 1950 жылдары таныстырылды». Батаеваның мақаласының ең қорқыныш­ты жері – «Абайды қолдан жасаған Бөкейха­нов» деген тұжырым. Бұл ойларын дәлелдеген Зәуре Батаеваның пікірлерін толығырақ ұсынамыз: «Абайдың қазанамасының 1905 жылы жариялануы күтпеген оқиға болса керек. Бұл уақытта орыс этнографтары Орта Азияны шарлап, өңірдің географиясы, экономикасы және мәдениеті жайында мәлімет жинап жүргеніне біраз жылдардың жүзі болған еді. Дегенмен Бөкейханов Абайды Тобықты руы­ның арасында аса танымал болған ақын деп жазса да, оның есімі орыс этнографтары­ның еңбектерінде мүлдем аталмайды. Мысалы, Александр Алекторов 1900 жылы жарық көрген қыр жайлы дереккөздердің (1000 бет) библиографиялық көрсеткішінде Жүсіп Көпейұлының мақалаларын атайды, бірақ «Абай», «Ибраһим Құнанбаев» немесе «Ыбы­рай Құнанбай» деген ақын жайлы ақпарат мұнда жоқ. [82] 1895 жылы Алекторов атақ-даңқы өзінің туған өлкесі Қостанай уезінен асып танылған Құрманбай атты ақын-әнші туралы мақала жариялады. Бірақ Алекторов Абай жайлы «ләм-лим» демейді. [83] Әрине, Алекторовтың Абайдың есімін библиогра­фияға енгізбеуін Абайдың өмір сүрмегенінің дәлел деп қарау қателік. Дегенмен бұл алаң­дарлық белгі, тіпті айғақ десек те болады. Егер сол уақытта қырда орыс мәдениетіне бас иген Абай сияқты ақын өмір сүрген болса және тіпті өз руының ішінде ғана танымал болса да, орыс этнографтары оның өлеңдерін жа­зып алуға ағылып бармас па еді? Ешкім естіп-көрмеген ақын туралы оқырмандардың сұрағы болатынын сез­ген Бөкейханов қазанамада Абай өлең­дерінің ешбір жазбаша ізінің жоқтығын түсіндіретіндей нарратив ұсынады. Бөкейха­нов­тың айтуынша, Абай жас кезінде өлең­дерін бір жапырақ қағазға жазып, оңды-солды тарата берген. Ал кейінірек, қартайған шағында, Абай өлеңді бос уақытында, өзі үшін ғана жазып, оны кітап етіп жинамаған. Басқалай айтқанда, Бөкейхановтың меңзеп отырғаны – оқырмандар «Абай» не «Ибраһим Құнанбаев» деген атты естімесе, оның себебі – Абайдың өлеңдері ешқашан басылып шықпағандықтан. Дегенмен қазанаманың соңына қарай Бөкейханов Абайдың өлеңдері­нің жинағын орыс императорлық география­лық қоғамы Бөкейхановтың редакторлы­ғымен басып шығаратынын хабарлайды. Алай­да бұл жоба жүзеге аспады. Абайдың өлеңдер жинағы тек 1909 жылы Санкт-Петербургтегі «Бораганский&К» баспасынан шыққанға ұқсайды. Әрине, біз өткен тарауда айтып өткендей, 1909 жылы шыққан осы кітаптың түпнұсқалығына қатысты жауабы жоқ сұрақтар көп-ақ. Бөкейханов 1904 жылы қайтыс болған Абайдың қазанамасын неге 1905 жылы шығарды? Бәлкім, «Дала Уалаяты» газетінде 1889 жылы жарияланған екі өлең көптің көңілінен шыққан соң, Бөкейханов одан басқа да өлеңдер жазып, оларды (геогра­фиялық қоғамдағы таныстары арқылы) басып шығарғысы келген болар. Ол кітапты өмірі қызық та бояуы қанық бір кейіпкердің (гетероним) атынан және ол жайлы сұрақ туын­дамауы үшін, өмірден озып кеткен кейіп­кердің атынан шығаруға ұйғарған болар. Осылайша, Бөкейханов, бәлкім, өзінің әдеби жобаларының (өлеңдер, аудармалар, әдеби сын) анонимділігін сақтауға тырысқан болар?» ...Бұл уақытта Бөкейхановтың саяси-мәдени жобасы партия деңгейінде пісіп-же­тілмеген еді. Ол тек 1917 жылы Алаш Орда­ның құрылуымен өз мәресіне жетті. Осы аралықтағы жылдарда Бөкейханов, Байтұр­сынов және Дулатов үшеуі бірігіп, көптеген мәдени-ағартушылық жобаларын жүзеге асырды. Солардың бірі – 19 ғасырда өмір сүрген «Ибраһим (Абай) Құнанбай» деген біртуар ақын және ойшыл қазақтың өмірі мен шығармашылығын үлгі етіп, халыққа тарату жобасы еді». Міне, Батаеваның «Қазақ­станның белгісіз ұлы ақыны» туралы Батаева­ның ең басты тұжырымы – осы. Біз Зәуре Батаеваның айтқандарының бәріне сеніп отыр­ғанымыз жоқ, бірақ неге біздің абай­танушылар біз сөз сөз етіп отырған автордың сегіз бөлімнен тұратын көлемді зерттеу мақаласындағы ой-тұжырымдарға пікір білдіріп – оны жоққа шығарып өз аргумент­терін ұсынбай жатыр? Бізді мазалайтын сұрақ – осы. Қазақтың рухани әлемінің кө­се­міне айналған Абай шығармашылығы туралы барынша объективті шындық керек, әйтпесе бұл Абайға сын көзімен қарап жүрген бүгінгі ұрпақтың көкірегіндегі күмәнға күмән үстей бермек.

Ахмет ӨМІРЗАҚ