Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ
Марат БӘШІМОВ: Жерді иемдену басқа, игеру бөлек
Марат БӘШІМОВ: Жерді иемдену басқа, игеру бөлек
Былтыр Мемлекет басшысы Үкіметке Бас прокуратурамен бірлесіп, пайдаланылмай жатқан жайылым жерлерді халыққа қайтаруды тапсырған болатын. «Жайылымдар мәселесіне арнайы тоқталғым келеді. Бұл жерлер, ең алдымен, ауыл тұрғындарына қолжетімді болуы керек. Жергілікті әкімдіктер жұмысты дұрыс ұйымдастырмай отыр. Соның салдарынан, ауыл тұрғындары мал жаятын жайылым таппай қиналуда. Әсіресе, Алматы, Түркістан облыстарынан арыз-шағымдар көп түсуде. Жайылымдардың 99 пайызы шаруа қожалықтарының иелігінде. Алайда, оның 36 пайызында ғана мал жайылады. Қалған 46 миллион гектар жайылымдық жер бос жатыр» деген болатын.
Соңғы 3 жыл көлемінде (2019 жылдан бері) 2,1 млн гектар жер мемлекет меншігіне қайтарылған. Енді, Ауыл шаруашылығы министрлігі жыл соңына дейін кем дегенде 5 млн гектар аумақты халыққа қайтаруды жоспарлап отыр. Ал «AMANAT» партиясы жанынан арнайы құрылған «Жер аманаты» комиссиясының бастамасымен жақында 140 мың гектардан астам жер ауыл тұрғындарына берілді. Сондай-ақ Қарағанды облысы Нұра ауданының тұрғындары 80 мың гектардан астам жайылымдық жерге қол жеткізді.
Игерілмей жатқан және заңсыз бөлінген жерлерді мемлекет меншігіне қайтаруды басты мақсат тұтқан партия жанындағы комиссия мүшелері жайылым жер мәселесінің жай-күйін жіті бақылап отыр. Осы орайда «Жер аманаты» комиссиясының мүшесі Марат Бәшімовпен сұхбаттасудың сәті түскен еді.
– Қазақтың жері кең болса да ауылдағы ағайын мал жаятын жайылымнан, шөп шабатын шабындықтан таршылық көріп отыр. Бұл қарама-қайшылықтың басты себебі не?
– Рас, Қазақстан жер көлемі бойынша әлемде 9-орын алады. Ал жайылым аумағы жағынан 5-орындамыз. Алайда ауылдағы ағайын мал жаятын жайылымынан айырылып отыр. Елімізде табиғи мал азығы жерлерінің жалпы көлемі 189 млн гектардан астам немесе барлық жер қорының 70 пайызын құрайды. Осы жердің 184 млн гектары – жайылымдық, ал 5 млн гектары – шабындық жер телімдері.
Біз әдетте ірі жер иеленушілер үлкен қалаларда көп деп ойлап қаламыз. Алайда статистика жергілікті жерлерде де латифундистердің көп екенін көрсетіп берді. Олар жайылымдық жерлерді баяғыда-ақ өзара бөліске салып алған. Сондай-ақ кезінде ауылшаруашылық алқаптарының мөлшеріне шектеудің болмауы да латифундистердің пайда болуына себеп болды. Осылайша, жер көп, бірақ жайылым жоқ. Бұрынғы үкіметтен пәйге алғандар бар, одан жекешелендіру кезіндегі асығыстықты пайдаланып көп жерді өз атына жаздырып алғандар да бар. Былай қарасаң, бос жатқан жерлер. Халық та ол жерді мемлекеттің меншігі деп ойлап, қаннен-қаперсіз малын жайып жүре берді. Сөйтсе, жайылым жерлер базбіреулердің меншігі болып шықты. Үйге тығылған мал бақшаға жайылып, ауыл тұрғындары мал бағуды ұмыта бастады.
Жайылым жердің жоқтығы ауылдағы халықтың тұрмыс-тіршілігі мен хал-ахуалына тікелей әсер етеді. Өйткені бір жерде асықпай жайылған мал күйлі болады. Жер болмаған соң ауылдағы жастар қалаға ағылады. Ал қалада оларды күтіп тұрған дайын жұмыс жоқ. Қаңтар оқиғасына қатысқандар арасында ауылдан келген жастардың көп болуы да ауыл жағдайынан біраз хабар береді.
– «Жер аманаты» комиссиясы ұзақ жылға созылған қордаланған мәселелерді толықтай шеше ала ма?
– Тіршілігі төрт түлікке байланысты ауылдағы ағайынға жайылым мәселесі қашанда өзекті. «AMANAT» партиясы жанынан құрылған «Жер аманаты» комиссиясы пайдаланылмаған және заңсыз бөлінген жерлерді мемлекет меншігіне қайтару жұмыстарына белсенді кірісті. Қазір менің білуімше депутаттар өңірлерді аралап, аймақтың тыныс-тіршілігімен танысып, халықтың ұсыныс-пікірлеріне құлақ түріп, жер мәселесіне қатысты дау-дамайларды тиімді әрі заңды жолмен шешудің жолдарын қарастырып жатыр. Комиссияның жасап жатқан жұмыстарын қолдаймын. Өйткені мұны қазір «AMANAT» партиясынан басқа ешкім іске асыра алмайды. Жер комиссиясының жұмысы енді жанданып келе жатыр. Депутаттар өңірлерді аралап, халықтың жағдайын саралай жүріп, жаңа заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізетіні анық.
Жер қатынастары саласындағы заңсыздықтар, бармақ басты, көз қысты жасалған келісімшарттарды да тексеретін уақыт жетті. Пайдаланылмаған жерлерді мемлекет меншігіне қайтару – өте дұрыс шешім. Өйткені жер мен табиғи ресурстардың иесі – халық. Мемлекет басшысы «Жердің және табиғи ресурстардың иесі халық» деген норманы Конституцияда біржола бекітудің саяси мәні зор екенін айтты. «Жер және оның қойнауы, су, өсімдіктер және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі. Мемлекет халық атынан меншік иелігін жүргізуге құқылы», – деді Президент. Ата Заң жердің және ресурстардың иесі халық дегенді нақтылап берді. Бүгінде комиссия жұмысының алғашқы нәтижелерін көре бастадық. Алдағы уақытта мемлекет меншігіне қайтарылатын жер көлемінің мөлшері де арта беретіні анық.
– Пайдаланылмай бос жатқан жерлердің топырақ құнарлылығы, сапасы да нашарлауы мүмкін ба?
– Латифундистер өз иелігіндегі жерді әжетке жаратса, құба-құп дейсің ғой. Өкініштісі сол, жердің пайдасын не өзі көрмейтін, не өзгеге көрсетпейтін қызғаншақтардың қарасы көп болып отыр. Яғни, иемденген жерлерін игере алмайтындар. Қоршап алған жерлерін қурай басып жатыр десек болады. Жылдар бойы мал жайылмаған, адам аяғы баспаған жердің шөбі де қаулап өспейді деседі. Жыл өткен сайын жер «ескіріп», шөбі сұйылып, малға өріс болуға жарамай қалады екен. Үлкендеріміз шөптің жел ұшырып жерге түскен тұқымын сол жерге таптап сіңіретін төрт түлік малдың тұяғы дейтіні бекер емес.
Бос жатқан жерлерді тиімді пайдаланып, мал өсірсек, пайдасы шаш етектен болар еді. Азық-түлік тапшылығы сезілмес еді. Қазір сырттан келетін азық-түлік түрлеріне тәуелдіміз. Ет және ет өнімдеріне сұраныс күн санап артып келеді. Президент: «Ауыл шаруашылығын дамытпай, бәсекеге қабілетті экономика құру мүмкін емес», – деп айтты. Халықтың 40 пайыздан астамы ауылда тұрады. Сондықтан ауыл халқының негізгі тіршілік көзі – төрт түлік мал санын көбейту маңызды.
– Қайтарылған жерлер бірінші кезекте кімдерге берілуі керек?
– Қайтарылған жерлер заңды, әділетті және теңдей сол ауылдың үлесіне берілуі керек. Халық қалай пайдалануды өзі шешсін. Бастысы, қайтарылған жер ел игілігіне айналуы тиіс. Қайтарылған жерлерге орта және шағын бизнесі бар кәсіпкерлер иелік етсе де жақсы болады. Заңсыз берілген жерлерді қайтарғаннан кейін оны пайдалануға алғандар да жерді қажетіне жаратса деймін.
Алдағы уақытта жер иеленушілердің құжаттары, келісімшарттары тексеріледі. Әкімдерге де тықыр таянды. Өйткені қызметтік міндетін атқару кезінде атына жер сатып алған немесе заңсыз иемденген әкімдер де болды. Кезінде Мемлекет басшысы да өз Жолдауында «Әкімдер түрлі себептерді сылтауратып, ықпалды адамдардың ығына жығылып, бұл мәселені шеше алмай отыр» деген болатын. Бүгінде халық әділетті қоғам құруға талпынып, заңсыздықтарды ашық айта бастады.
Заңды өзгертпей, жерді қайтару қиын. Жер халықтікі деп нақтыланғаннан кейін латифундистер де келісімшарттарын түгендеп, жердің заңды иесі өзі екенін дәлелдеуге тырысып жатыр.
Жалпы, бізде тағы бір парадокс бар. Астана секілді үлкен қалаларда жер көп болса да үйлерді қаланың ортасына салып жатыр. Сол қорап-қорап үйлердің арасына бірде-бір мектеп салмайды. Жерді дұрыс пайдаланып, шет жаққа да құрылыс жұмыстарын жүргізу керек қой. Мысалы, Есіл ауданында 2 мектеп және 1 емхана (№9 емхана) ғана бар. Сол жағалаудың халқын күн санап артып келе жатқанын ескерсек, жаңа мектеп, емхана да қажет екені сөзсіз. Бұл да жер мәселесіне қатысты болғандықтан, ерекше атап өткім келіп отыр.