Бүкіл әлем жаңа технологиялар дәуіріне өткен бүгінгі тұста ғылыми білімнің маңызы артып отыр. Ғылым өркениеттің қалыптасуындағы маңызды фактор болса, білім қоғамында ғылыми білімсіз бірде-бір сала дамымайды. Бұл тұрғыда ғылым мен ғылыми ойдың ошағы – қоғамның интеллектуалдық әлеуетін қалыптастырушы маңызды әлеуметтік институт – ғылыми мекемелердің рөлі ерекше. Жуырда Президент Қ.Тоқаевтың жарлығымен кезінде қоғамдық ұйымға айналған Қазақ Ұлттық ғылым академиясына мемлекеттік мәртебесі қайта берілді. Осыған орай, белгілі ғалым, қазақ инженерлік ғылымының шежірешісі, философия ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі Ұлықпан Сыдықовпен отандық инженерлік ғылымның қалыптасуы мен қазіргі жағдайы жайында әңгімелескен едік. – Ұлықпан Есілханұлы, қазір ақпараттық технологиялар, информатика, нанотехнология, биотехнология деп әрқайсысы жеке салаға айналған ғылымдардың түп төркіні жаратылыстану, техника және технология ғылымдары екені мәлім. Жалпы техника ғылымы Қазақстанда қай кезден бастап қалыптасты? – Қазақ техника ғылымдарының қалыптасуында 1934 жылы құрылған Алматы тау-кен металлургиясы институтының рөлі зор. Бұл институт 1932 жылы Семейде ашылған Геология-барлау институтының негізінде құрылды. Кеңес Одағының елді индустрияландыру саясаты аясында Қазақстанның аумағындағы пайдалы кен қорын игеру міндеті қойылды. 1933 жылы 20 қазанда КСРО Халық комиссариаты қаулысымен Алматыда Қазақ тау-кен металлургия институты құрылды. Басты мақсат – Қазақстанның кен орындарын ашу үшін жергілікті кадрлар даярлау. 1934 жылы 19 қыркүйекте алғашқы қоңырау шырылдап, тау-кен институтының аудиториясына 146 студент сабаққа кірді. Міне, дәл осы күн – Қазақстанда техникалық ғылымның негізі қаланған күн болып есептеледі. Институт директоры 28 жастағы Әшір Бүркітбаев болатын. Ол Свердлов өнеркәсіп институттын бітірген, комсомолда хатшы болған. Жамбыл облысы Сарысу ауданының тумасы, жастай жетім қалып, өзінің еті тірілігімен білім алған жігіт. Институт басшылығына Сәкен Сейфуллин ұсынған екен. Бастапқыда институтта 7 кафедра құрылды, 16 мұғалім дәріс берді. Негізінен, эвакуациямен Алматыға қоныс аударған өзге ұлт ғалымдары болатын, қазақ кадрлары біртіндеп көбейді. Оқытушылардың арасында тұңғыш математик қазақ, профессор, жоғары математикадан қазақ тіліндегі оқулықтың авторы, Томск политехникалық институтының түлегі Әлімхан Ермеков болғанын мақтанышпен айтамыз. – Институтты құрудың мақсаты жергілікті кадрлар даярлау дедіңіз. Техникалық білім саласының қазақ тіліне көшуі қалай және қай кезде басталып еді? – Ұлттық кадрларды қалыптастыру ісі болашақты көздеп, мақсатты түрде қолға алынды. Бұл үрдістің басында әйгілі академик Қаныш Сәтбаев тұр. Техника ғылымын қазақтандыру қазақ кадрларын даярлау арқылы жүргізілді. Қазақ техникалық интеллигенциясының қалыптасу жолы оңай болған жоқ. Небір тар жол, тайғақ кешуден өтті. Небір кедергілер болды. Бәрі ерен еңбек етті, бәрі ұлтшыл болды. Сол қиын-қыстау кезеңде өмірлерін қауіп-қатерге тіге жүріп, ұлтын ойлады. Осы жылдары институтта тұңғыш домбырашылар ансамблі құрылды. Осындай әрекеттері үшін Әшір Бүркітбаев 1937 жылы Сталиндік репрессия құрбаны болып, 32 жасында атылып кетті. Басқаларының да тағдыры оңай болған жоқ. Кеңес өкіметі тұсында бүкіл оқу жүйесі тек орыс тілінде болатын. Ауылдардан келген талантты жастар техникалық пәндерді үздік тапсырғанмен, көбісі орыс тілінен емтиханда сүрініп кетуші еді. Талай талантты жас соның салдарынан басқа салаға кетті. Ол кезде орта мектепті алтын медальмен бітіргендер институтқа емтихансыз түседі. Мысалы, Баян Рақышев қазақ мектебін алтын медальмен бітіріп келіп, орыс тілінен емтихан тапсырмай түсіп кетті. Міштай Батырбеков те солай түсті. Мен түскен «Автоматтандыру және электронды есептеу машиналары» мамандығында оқитын 50 баланың 49-ы орысша оқыған болса, оның үшеуі ғана қазақ еді. Оның ішінде қазақ мектебін бітірген мен ғана болатынмын. Бұл қазіргі ІТ – ақпараттық технологиялар деп жүрген мамандығымыз ғой. – Оқу үдерісінің, бүкіл оқулықтың орыс тілінде болуы жастарымыздың инженерлік білімге бойлап баруына кедергі болып, кіріптар күй кешкізгені рас. Осы салаға қазақ жастарының көптеп келуіне ықпал еткен тұлғаларды атап өтсеңіз. – Техника саласын қазақтандыруда тау-кен инженері, ғалым техника ғылымдарының докторы, Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының академигі Өмірхан Байқоңыровтың сіңірген еңбегі зор. Байқоңыровтың өзінің ғылым жолына түсуіне Қаныш Сәтбаев ықпал еткен. Қарсақпай мыс зауытында еңбек жолын бастаған Өмірхан ағамыз институт басшылығына дейін өсті, академик атанды. 1952 жылдың қараша айында Ө.Байқоңыров Қазақ тау-кен металлургия институтының директоры болып тағайындалды. Өмірхан Аймағамбетұлы осы институттың ректоры болып қызмет істеген 1960 жылдары техника ғылымына ұлттық кадрлар тартуда аянбай еңбек етті. Ө.Байқоңыров институтқа қабылдау ережесін өзгертіп, қазақ жастары үшін қабылдау емтихандарын ана тілінде жүргізуге бұйрық берді. Сөйтіп, ауылдың жастары алдыңғы қатардағы техникалық жоғары оқу орнынан білім алуға мүмкіндік алды. 1959-1960 жылдары қазақ жастары институт студенттерінің 40 пайызын құрады. Осылайша, техника саласын қазақ меңгеретін күнге жеттік. Қазақ политехникалық институтының жаңа ғимаратын салдырған да Өмірхан Байқоңыров болатын. Ол кезде институт Мәскеуге қарайды, Өмірхан Аймағамбетұлы құзырлы орындардан талап етіп жүріп, қаражат бөлгізді. Аяғына керзі етік киіп алып, таң бозынан келіп құрылысты өзі қадағалайтын еді. Тау-кен институтын политехникалық институтқа айналдырған да сол кісі. Мәскеуге қараған институтты Қазақстанға қаратқан сол кісі. Неткен ерлік десеңші! «Мен істедім» деген жоқ, кеудесін кермейтін, өте зиялы, парасатты жан еді. Политехникалық институтта еңбек еткен, дәріс берген қазақ ғалымдарының әрқайсысы ғалымдығымен де, адамдығымен де өнегелі адамдар болды. Геомеханика дейтін саланы қалыптастырған Ақжан Машани қандай ғұлама ғалым еді! – Ұлықпан Есілханұлы, Тәуелсіздік алып, ана тілімізге мемлекеттік мәртебе берілгеннен кейін техника саласында қандай өзгерістер болды? Кеңестік кезең түгілі, қазір де «қазақ тілі ғылым тілі емес» деген теріс пікірлер бар ғой. – Жетпіс жыл жастардың тілін сындырып, тек орыс тілінде білім берген политехникалық институтта 1986 жылғы Желтоқсан лебімен жаңа үрдістің желі есті. Теxникалық білімді қазақ тілінде беруге ниет еткен институт басшылығының ұсынысын Шәмшиден Әбдіраманов сынды ұлтқа жанашыр азаматтар іліп әкеткен еді. 1989 жылы қазақша білім беретін 4 топ ашылды. 1990 жылы университетте теxникалық пәндерді оқыту жөніндегі кеңес құрылды. Ш.Әбдіраманов осы кеңес төрағасының орынбасары ретінде жұмысқа белсене кірісті. Алғаш ашылған төрт қазақ тобы студенттерінің үлгерімі бастапқы екі жыл ішінде-ақ қалалық студенттердің деңгейіне жетті. Кәсіби техникалық білімді қазақ тілінде де игеруге болатынын шәкірттеріміз осылай дәлелдеді. Доцент Ш.Әбдіраман 1991 жылы «Ана тілі» баспасынан «Жерасты кен қазу процестерін есептеу» атты қазақша оқу құралын шығарды. Бұл «Инженерлер де қазақ тілінде оқытылсын» деген Үкімет қаулысынан кейін іске асырылған, кен ісі саласына арналған жалғыз оқулық болатын. 1993 жылы Ш.Әбдіраман өндірістің кәнігі мамандарын қатыстыра отырып, алты мыңға тарта ұғымды қамтыған «Кен ісінің терминологиялық сөздігін» шығарып, техника ғылымын қазақшалауға серпін берді. Кейін осы кітаптың негізінде кен ісіне арналған ағылшын, қазақ және орыс тіліндегі көп томдық терминдік атаулар сөздігі шықты. Техника саласын қазақтандырудың басында тұрған тұлғалар осылай жанкешті және риясыз еңбек етті. – Академия қоғамдық ұйымның санатында болған тұста ғылым да дағдарысқа ұшырағаны белгілі. Инженерлік ғылымдар саласының жай-күйі қалай? – Қазақ Ұлттық ғылым академиясы ресми түрде 1946 жылы құрылды. Қаныш Сәтбаевқа сенімді серік, адал шәкірт болған азаматтар академияның аяғынан нық тұрғызды. Кеңестік жылдары Қазақ ҰҒА одақтағы алдыңғы қатардағы ғылыми орта ретінде мойындалды. Қазіргі Қ.Сәтбаев атындағы университет республикадағы инженерлік білім беретін ең басты оқу ордасы болды. Институт геология, тау-кен ісі, металлургия саласында өте маңызды рөл атқарды. Ғалымдарымыз тау-кен және металлургиялық өндірісте жаңа технологияларды ұйымдастыруға сүбелі үлес қосты. Ұлттық ғылым академиясының Жер туралы ғылымдар бөлімінің базасы Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ болды. Қазір Сәтбаев Университеті (Satbayev University) – елімізде инженер маман даярлайтын ең ірі оқу орны. Бүгінгі күні университетте бірнеше ғылыми-зерттеу институты, ғылыми зертханалар, технопарк бар. Рас, соңғы жылдары басқа ғылым салалары секілді инженерлік ғылымдар да дағдарысқа ұшырады. Білім мен ғылым саласына келген әрбір жаңа министр өз реформасын жүргізіп, бір қалыпқа түсіре алмады. Қ.Сәтбаев пен оның ізбасарлары зор күшпен құрған академия қоғамдық ұйым болып қалды, ғылыми-зерттеу институттары өлмешінің күнін кешті. Диссертациялық кеңестер жабылды. Жастар бизнеске кетті. Болон жүйесіне көштік. Докторлық қорғауды шетелге тәуелді етіп қойды, шетелдік журналдарға мақала шығару деген шықты. Оның сапасына қарап жатқан ешкім жоқ. Грант бөлуде де әділетсіздік болды. Ғылымның иісі мұрнына бармайтын адамдар университет басшылығына келді. Нағыз ғалымдарды жұмыстан қуып, олардың орнын кездейсоқ адамдар басты. Тіпті, инженерлік мамандықтың әліппесі саналатын сызба геометриясы және басқа маңызды пәндер білім беру бағдарламасынан алынып тасталды. «Сәтбаевтың мерейтойының не қажеті бар?» деген басшыны да көрдік. Енді біртіндеп сол кемшіліктер түзетіліп жатыр. – Жуырда Президент Қ.Тоқаев ғылым академиясына бұрынғы мемлекеттік мәртебесін қайтарып берді. Бұл жаңалық техника ғылымдары саласына не бере алады? – Техника ғылымдары – адам ақыл-ойының жемісі. Ол нағыз шығармашылық еңбекке жатады. Инженерлік ғылымның құдіреті сол, уақыт, кеңістік, жазықтық, материя дейтін төрт өлшемде жұмыс істейді. Инженерлердің ойлау жүйесі бөлек болады. Металлургия, тау-кен, пайдалы қазбалар саласын дамыту – еліміздің стратегиялық маңызды басым бағытының бірі. Сондықтан инженерлік ғылымдарға жеткілікті көңіл бөлінуі, ғылым мен өндірістің арасындағы байланыс күшеюі тиіс. Техникалық саланы қазақшалау, оқулықтарды қазақша аудару, жазу жұмысы да жалғасын табуы керек. Жалпы ғылым саласында атақты ғалымдарымыздың осыған дейінгі құнды тәжірибесін ескере отырып, осы заманға сай дамытқан дұрыс. Политехника институты ашылғанда Сәкен Сейфуллиннің: «Өздеріңнің қара бастарыңның қамы үшін емес, халыққа қызмет етіңдер» деген аманаты қазіргі жастарға да басты ұстаным болуы тиіс. Президентіміз Қ.Тоқаевтың Ғылым академиясын мемлекет қамқорлығына алуы – үлкен жаңалық. Ғылым дамуына жасалған оң қадам, жаңа белес, жаңа кезең. Енді инженерлік ғылымдар серпінді дамиды деген сенімдеміз. – Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен Дина ИМАМБАЙ