Ғылымсыз жорамал жарға жығады
Ғылымсыз жорамал жарға жығады
Ақиқат пен жалған пайым арасындағы тінді түстеп тану үшін дәлел керек. Онсыз қай нәрсе де басы ашық жорамал күйде қала бермек. Қисынға келетін тұжырым жетерлік болғанмен, «Ғылыми ойлау сатысы болып табылатын гипотеза мен болжамға қарағанда қарапайым ойлау сатысына көбірек жақын тұратын жорамалда жалқылықтан гөрі, жалпылық басым». Олай болса, сол жалпылық шегінен де шығып, ұлттың тұнығын лайлап, ілкі түсініктерді талқандай бастаған, дәстүрге орынсыз жасалған бір жорамалдың жайын қарастырып көрейік.
Кейінгі кезде дін мен дәстүр арасында түсініксіз үдеріс жүріп жатқаны байқалады. Әуелде діни көзқарастан туындап, бықсып, басылмай келе жатқан «хиджап пен орамал» жайының өзі неге тұрады?! Әрине, оның түп төркінінде жат пиғыл жатқаны жасырын емес. Кеңес Одағы тұсында «Дін – апиын!» деген ұран болушы еді. Мөлшерден асырып жіберсе дін түгіл дәстүрдің де оп-оңай «апиынға» айналып шыға келуі қас қағым сәт. Жалпы, еліміздегі 3658 діни бірлестік, 3464 ғибадатхана арқылы үнемі әрі үдемелі жүргізіліп келе жатқан уағыздың ықпал-әсері зерделеніп отыр ма?
Ат төбеліндей қазақ үшін бұл тым аз ба, әлде шамадан тыс көп пе? Ұрпақ сенімін, ұлт танымын заңды түрде құрақ көрпенің бетіндей етіп осыншама қиқалап тастау деген сұмдық емес пе? Неге үнемі дін мен дәстүрді қарсы қойып, гүж-гүждеп, араздық отын тұтатып отыруға құмар топтың пиғылын кеу-кеулеген дүдәмал деректерді талқыға түсіріп, дәстүрді бұрмалауға тырысатындар көбейіп кеткен? Айналып келгенде, осының бәрі ғылыми ойлау жүйесіндегі кемшіндік, дүниетанымдағы ақаулық атаулы құбылып, үдей бастағанының белгісі емес пе?
Маман жоқ жерде амал көп
Бұл өзі әбден таптаурын болған тақырып сияқты көрінгенмен, үңілген сайын бауырына бүккен сыры мүлдем басқа қырынан ашыла түсетін тым нәзік сала. Белгілі ағартушы Ы.Алтынсарин, фольклорист А.Диваев материалдары арасынан, талай жауһарды бұла бастаудан жазып алған
А.Левшин, В.Радлов, Г.Потанин еңбектерінен, сондай-ақ С.Броневский, Н.Гродеков,
Р.Карутц зерттеулерінен этнографияға қатысты іздегеніңді толық табуға болады. Оны қиынсынғандар үшін отандық ғалымдар жиып-терген «Күйеу келтір, қыз ұзат» (1992), «Казахские национальные обычай и традиции» (2002), «Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» (2005), «Казахская традиционная культура в собраниях кунсткамеры» (2008), «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі» (2011) жинақтарының өзі неге тұрады? Бірақ ай астынан жаңалық іздейтіндердің ғылыммен шаруасы шамалы ғой.
Тіпті болмаса, «дайын асқа тік қасық» әдетпен Н.Қазыбековтың «Дала өрнектері» (1994), Қ.Тәкежанұлының «Қазақтың ежелгі әдет-ғұрыптары» (2005), Е.Оспанұлының «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» (2009) сияқты бірнеше кітапты оқып алып, этнография жайын сосын сөз етсе де жолынан жаңылмас еді-ау. Кейінгі кезде «Келін қандай жағдайда сәлем салмайды?» деген тақырыппен мәселе көтеріп, елді дүрліктіріп жүргендер қатарынан ғылыммен жүзтаныс ешкімді көрмейсің. Әрине, өзі шатасса бір жөн, өзгені көзін алған көбелек кейіпке түсіру жақсы емес. Жалпы, қай салада болсын, ғылымсыз өсу жоқ. Аталған ғылыми-көпшілік еңбектер қатарында этнограф С.Кенжеахметұлы жүйелеген «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» (350 нұсқа) жинағы мен фольклортанушы А.Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» зерттеуін өз алдына ерекше атаған жөн. Осы қос кітаптың бетін ашқан кім-кім де керегін сол жерден таба кетер еді-ау.
Қарсы алдыңда отырып, көзіңді бақырайтып сөйлетіп қойып, білгеніңді дым қалдырмай сауып алып, соның бәрін өз сөзіндей етіп бере салу – өкінішке қарай, қазіргі журналистиканың қасіретіне айналып болды. Мәлімет көзін аталмыш жинақтардан алып, өз сөзіндей етіп жымын білдірмей жіберетін авторларды айтпағанда, өңі өзгеріп, кейде бәз қалпында жарияланып жүрген дәстүрге қатысты мәтіннен мың сан мысал келтіруге болар еді. Бірақ бұл жерде оған жер тар. Иә, ой еңбегін тонаушы плагиаттар өркені өскен елде заңмен жазаға тартылатынын түсінбейінше, біреудің хақын жеу бүгін-ертең тоқтай қалады деу қиын ғой.
Мұнан да қиыны – дәстүрге қатысты жеке таным-түсінік пен ғылыми пайымнан тыс көзқарасын көптің талқысына тастай салу. Тәрбие, тәлім трендін насихаттап жүрген Зейнеп Ахметованың осындай бір пікірін бұл күнде әркім өзінше трактовка жасап, мақсатына сай пайдалана беретін қолжаулыққа айналдырып отыр. «Қай уақытта қазақ келінге сәлем салдырмаған?» («Kaz.nur.kz» 23. 10. 2015) деген мақала авторы Адина Жусупова «Қандай жағдайда келін сәлем салмайды?» деген сауалына «Бабалар аманаты» кітабынан алғанын айтып, «Күйеуі қайтыс болған жағдайда сәлем салудан үлкендер жағы келінді біржола босатқан» деген пікір келтіреді. Ал З. Ахметованың сөзі сәл басқашалау еді: «...қосағынан айрылып, жесір қалған қамкөңіл әйелдердің сәлем салмауына қариялар өздері жол беріпті» (З.Ахметова. Бабалар аманаты: Естелік-эссе. Алматы, 2012. 179-б.).
Десе де, «қариялар өздері жол беріпті» деген дүдәмал тұжырымды куәландыратын дерек жоқ. Ол болмаған жердің бәрі болжам екенін ашып айтқан жөн. Әрине, мұны жеке авторлық пайым ретінде қабылдаған дұрыс еді. Одан әрі «Отағасынан айрылып, еңсесі түскен жабырқаулы жанды жұбату, әрі «ағайыннан алыстамасын» деген ...халқымыздың тектілігінен шыққан ғұрпы екен» дейді қадірменді апамыз. Амал жоқ, қайталап айтуға тура келеді. Бұл – ұлттық дәстүр де, ғұрып та емес, З.Ахметованың дәстүрге деген жеке көзқарасы ғана. Осы жорамалдағы «Ағайыннан алыстамасын» деген лирикалық шегіністің өзі-ақ көп нәрсені түсіндіре түсетін, дәстүрге қатысы жоқ, қанша қайнаса сорпасы қосылмайтын анахронизм.
Автордың кітабына сілтеме жасай отырып, мәтінді басқа мәлімет көзінен алып, орналастыра салғаны журналистің әрекеті тіпті таңғалдырады. Ғылымилық принциптен ада жердің жағдаяты осыдан артық деп айту қиын, әрине. Демек, бұл күнде қоғамдық резонанс тудырып тұрған «Келін қандай жағдайда сәлем салмауы мүмкін?» деген мәселе осыдан 10 жыл бұрын З.Ахметова апамыздың жорамалынан кейін күн тәртібіне көтерілгені байқалады. Содан бері талқылаудан түспепті. Әркім өңін өзгертіп, мәтінге жиендік жасап, жабыла жариялай бастаған. Тіпті, «Бұл да болса, халқымыздың тектілігінен шыққан ғұрпы екен» деген әсіре сөзге ешкім мән беріп қарамаған. Сонда қалай, дәстүр ұғымына толайым кереғар әрекет тектілікті білдіретін болғаны ма?
Осыдан бір жыл бұрын әуелгі пікірінің өңін өзгертіп, «Келін сәлемінің сыры» мақаласының «Қандай жағдайда келін сәлем салмайды?» («Bilim-all.kz», 06.11. 2021) бөлімінде З.Ахметова ойын былайша жетіктіріп, қайта жариялады: «Күйеуі қайтыс болған жағдайда сәлем салудан үлкендер жағы келінді біржола босатқан. «Ендігі жерде басың иілмесін! Жүзің төмен түспесін! Қызымыздай бол!» деген үлкендер тарапынан көрсетілер үлкендік деп түсінген жөн... Әрі отағасынан айырылған жабырқаулы жанды жұбатудың, арақатынастарының алшақтап кетпеуінің белгісі ретінде іш тартудың әрі ағайын-туыстан алыстап кетпеудің өзіндік үлгісі деп қабылдау керек мұны». Әуелгі болжам, бұл жолы нақтылық сипатқа көшкен.
Міне, қоғамды қоздырған шытырман мәселенің бар тетігі осы жерден, аталмыш пікірден кейін қайта бұрқ ете түсті. Мұның дәстүрге жат, ұлттық таныммен қабыспайтын құр жорамал екені трактовкадағы авторлық түсіндірмеден де анық аңғарылады. Ал осы тақырыпты жұрт біткен жабыла «жырлап» кетуде не мән бар, астарында қандай тылсым сыр жатыр? Неге екені белгісіз, жалпақ жұртты осы төңіректегі көп сауал ерекше толғандыратынын байқадық.
Жұрт аңсарын аудырған жағдай
Жақында Қаншагүл есімді желі қолданушы өз парақшасында «Қазақ әйелі сәлемді күйеуінің амандығы үшін салатынын білуі керек. Ал күйеуі қайтыс болған әйел иіліп сәлем салмайды. Иә, солай» деген жазба қалдырып, талқыға түсіп бара жатқан соң пікірін өшіріп тастады. Арандап қала жаздағанын тез түсіне қойса керек. Дәстүрге қатысты бұлайша қате жорамал жасауға болмайды, әрине. Ендігі әңгіме жалғыз Қаншагүлге емес, қазақта қанша гүл болса, сонша Гүлге арналады.
Сонау бір жылдары «Келіннің сәлем салуы харам ба?» деген тақырыппен қоғамдық мәселе көтерілгенде менің Балғынбек інім «...намазда рукуғке, яғни Алланың алдында бел бүгіп еңкеюге ұқсап кетсе, онда харам деп ойлаймын» деп жауап беріпті. Кезінде «Adyrna.kz» солай деп жазды. Жалпы, осы сыртқы ұқсастық қоғамда әлі күнге дейін жиі талқыға түсіп келе жатқан мәселенің бірі. Оған жауап іздеп арамтер болудың өзі аса бір сауаттылықтың белгісі емес. Иә, несін айтасыз, Қазақстан әлемге есігін айқара ашып тастағаннан кейін мұның көкесіндей жорамалдарды естіп келе жатқанымыз жасырын емес қой.
«Сәлем салу салты ғой бұрынғының» («Қазалы», 19.11.2019) деген мақаласын Ұлболсын Талапбаева «этнографтың айтуынша» деген сілтейсалды сөзбен сыдыртып өте шығыпты. Тақырыпшалар да ортақ: «Келін қандай жағдайда сәлем салмайды?». Құдай-ау, осылар мәселе көтеру үшін біреуден арнайы тапсырма алғаннан сау ма? Сөйтіп, «Мұндай жағдайда келінді әулеттің үлкендері сәлем салу салтынан біржолата босатқан» деген жойқын жорамал жасайды. Алдымен, сәлем – салт емес, дәстүр екенімен де шаруасы шамалы. Оның іргесіндегі шоқпарбас сауалдар да басы ашық күйде қала береді. Содан соң өз атынан З.Ахметованың сөзін қайталап, ойын «...Мұның барлығы қазақтың тәлім-тәрбиесі мен үлкенге деген сый-құрметтің көрнекі үлгісі» деп үстей түседі. Пах, шіркін, сөз болғаныңа.
Жалпы, осындай ойдан, қырдан құрап алған қисынсыз жорамалдарға қалай илануға болады? Мұнан арғысы тіпті сорақы: «Мәселен, ата салты бойынша жүкті әйелге иіліп сәлем салмауына рұқсат берген». Сонда, мына қарындастың айтып отырғаны жұрт білмейтін қай ата салты? Ері өлгені былай тұрсын, сонда жүкті қатын да сәлем салмайтын болғаны ма? Бұл не деген әсіре демократия? Жалпы, мына трафарет мәтіннің өңін өзгертіп, пиғылына сай пайдаланатын жалғыз бұл емес. Тек тақырыпшаға ғана назар аударып көріңіз: «Сәлем салу Аллаға серік қосуға жата ма?». Бірінен екіншісі көшіріп алып, ыңғайына қарай қондыра салған. Осы газет бетіндегі Ақерке Еділдің «Қазақтың келіні екі жағдайда сәлем салмайды» («Қазалы», 13.08.2019) деген көріпкелдікпен жасаған жорамалының сиқы мынау: «...отағасынан айрылған жесір әйел сәлем салмайды. Сонымен қатар, қайтыс болған үйде келіндер сәлем салмайды. Енесі, абысындары, жезделері келінмен рулас болса сәлем салмайды». Міне, ХХI ғасыр табалдырығында тұрған қазалылық журналистердің «ашқан жаңағы».
«Сәлем салу. Дәстүр әр өңірде қалай сақталған?» («Tengrinews.kz», 05.09.2018) тақырыбы аясында тарихшы Жамбыл Артықбаевпен сұхбат құрған тілші де сауалға дейінгі кіріспе сөзін «Ата-бабаларымыз ...күйеуі қайтыс болған келіншекті біржола сәлем салудан босатқан екен» деп бастапты. Әйтеуір, қай өтіріктің де куәсі, сол баяғы, қор болған ата-баба. Этнограф бұл дәстүрдің ауқымы түркі ғана емес, еуропа жұртын қамтитынын, біздің заманымызға дейінгі 2–3 мыңжылдықтан бастау алатынын, «Ұлыбритания, Англия корольдік отбасыларында келіндер әлі күнге дейін сәлем салатынын» айта келе, «тәжім жасау» (тәжім ету. – авт.) деген сәлемнің ер адамдар арасындағы ерекше түріне тоқталыпты. Дәстүрден ада кейінгі жеңгетайлар «Күйеу де сәлем салады» деп жүргені осының әуселесі болса керек. Басқа ештеңе де емес. Күйеу сәлем салмайды, басын сәл иіп тәжім етеді!
«Әр өңірдің сәлемі әр басқа» («Оңтүстік Рабат», 26.09.2018) екенін айтып, аймақтық ерекшелікке тоқталуға талпынған Айя Мүтәлі «Сәлем салудан кімдер босатылады?» деген тұста Гүлжан Назарбекова есімді мұғалиманың сөзін уәж етіп, «Ардагер әжеміздің айтуынша, күйеуі бақилық болған келіндерді сәлем салу салтынан босатқан» дей салыпты. Ал әлгі әжесінің сәлем – салт емес, дәстүр екенімен де шаруасы жоқ сияқты. А.Мүтәлі де қазалылық Ұ.Талапбаева сияқты З.Ахметова трактовкасын қайталайды. Өздері кімнен көшіріп отырғанымен шаруасы шамалы, «Мақаланы көшіріп басқанда гиперсілтеме көрсету міндетті» деп авторлық құқыққа қатысты заң тармақтарын көлденең тартуды ұмытпайды.
Ал бұл дәстүрді шариғатпен шектегісі келетін дінмен әуейі қоғамдық ой-сананың тірелген тұсын әшкере еткендер «Қазақ салт-дәстүр, әдет ғұрыптарының ислам шариғатымен үйлесімі» кітабынан алып, «Келіннің сәлемі өз күйеуінің амандығы мен абыройына деген қатынасын көрсетеді» («unmet.kz», 23.09.2021) деген пәтуа беріп, «ислам шариғатындағы харам-халалға, сондай-ақ ақида мәселесіне тікелей қатысы жоқ тұрмыстық мәселе» екенін негіздеп, сәлемге қатысты «ширк», «харам» деген пікірлер уахабилік идеология әсері екенін ашық айтыпты.
«Күйеуінің бәле-жаладан аман болғанын тілейтін келін сәлем салады» («Ernur.kz», 08.10.2018) деп мақала жариялаған Әмина Уәлиханқызының уәжі тіпті қисынсыз: «Үлкендердің айтуынша, келін босағадан аттаған соң ерінің амандығын тілеу мақсатында сәлем салады». Тағы да сол «үлкендерге» сілтей салған жосықсыз жорамал. «Осыдан барып, «ері қайтқан әйел сәлем салмайды» дегеннің қайдан шыққанын түсінуге болады» дейді. Міне, жорамалдың көкесі керек болса. Екі күмәнді ойдан дүдәмал тұжырым жасай салған.
«Ұлы Адай ұрпақтары» парақшасының иесі: «Келіндер, айналайындар, тек сәлем етіңіздер. «Сәлем бердік» деп күйеуі қайтыс болған адамдар ғана айтады» (02.04.2019) деп, айды аспаннан бір-ақ шығарыпты. Міне, осындай, қайдан шыққаны, әуелде кім айтқаны белгісіз жөнсіздіктен тіпті аяқ алып жүргісіз. Ең сұмдығы, өзге жұрт осындай теріс жорамалды малданып, насихаттауға құштар. Ал Алтыншаш Құрмашеваның «Сәлем салудың сыры неде?» («Аtr.kz», 28.04.2020) мақаласындағы болжамы мынау: «Ұлынынан айырылған ана келініне «Ей, қарағым! / Құлынымнан айырылдым, / Қанатымнан қайырылдым. / Саған қонған бақытың, / Төбеңнен ұшып кетті ғой, / Сәлем салудан айырылдың» деп хабар жеткізген екен. Осы күннен бастап оны сәлем салудан босатады». Басқасын былай қойғанда, ене келінге қазалы хабар жеткізді деуі ешқандай қисынға келмейді. Сонда бұлардың бәріне не болған?
«Келін қандай жағдайда сәлем салмаған?» («Tengrinews.kz», 22.08.2019) тақырыбы аясында тарихшы Жұлдыз Орманова «Күйеуі қайтыс болған жағдайда келін сәлем салудан біржола босатылған...» дей келе, «Көбі жесір әйел cәлем салуы керек пе, салмауы керек пе?» деп сұрап жатады. Бірақ салтымыз бойынша келіндер мұндай қайғылы жағдайда сәлем салудан босатылуға тиіс. Оның еш айыбы жоқ, құрметсіздік танытты деп айыптауға болмайды» деген өзіндік көзқарасын таңады. Елдің шатасуына осындай шалақарпылған жорамалдар себеп болып жүргені аңғарылады. Міне, сәлемнің жайын жабыла жазып, жұрттың құлағын көтеріп, мазасын май ішкендей етіп жүргендердің жайы осындай, плагиат мақала авторларының да айтар зымиян ойы белгілі.
Қоғамдық мәселе әбден ушығып тұрған шақта Нұргүл Абай «Сәлем салу: ескіліктің сарқыншағы ма, жоқ әлде әдептілік белгісі ме?» («Sputnik.kz», 11.01.2019) деген тақырыппен тағы мәселе көтеріпті. Бұл жолы, әйтеуір, маманға жолыққан сияқты. Этнограф Досымбек Қатран «Келін қандай жағдайда сәлем салмайды?» деген көкейтесті сауалға «күйеуі қайтыс болған әйелге жылын бергенше, бір жыл бойы сәлем салмауға рұқсат етіледі» депті. Одан әрі ой да, тұжырым да мық шегедей: «Бір жыл бойы аза тұтады. Жылын берген соң, аза тұту аяқталады... Осыдан кейін дәстүрлі ортада әмеңгерлік салтымен жесір әйел қайын ағасына немесе қайын інісіне күйеуге шығуға тиіс». Иә, «әулеттегі еркек кіндіктің біріне тигенше, сәлем салмайды».
Міне, ағайын, қанша жылдан бері дау-далабаға айналып, елдің санасын лайлап жүрген сөздің бір түйіні осы жерден табылды. Демек, басы қаралы жанға ерінің жылы өткенше дәстүрді сақтамауға уақытша рұқсат етілуі мүмкін екен. Мұның өзі дәлелі кемшін, әзірге табан тірей тұруға болатын көп жорамалдың бірі ғана.
Ғылымға жүгінудің жөні бөлек
Дәстүрлі қоғамда ері дүние салған әйел, әмеңгерлікпен қайтадан ерге шыққаны екібастан, егде тартқан кейуаналар да сәлем етуін тоқтатпаған. Өйткені ливираттық үрдіс бойынша әйел – рудың меншігі. Алланың әмірімен бақиға озған жан көзі тірісінде Құдайды куә етіп екеуара байлаған неке заңы енді бұзылмайтын болғандықтан, қазақ баталы жердің дәстүрін «нийоги» заңына ұқсас мызғымайтын низамдарға байлап, мызғымастай етіп жіберген. Әрине, дәстүрден жұрдай, айырылысу мен қосылу тәртібін бейәдеп жолға түсіріп алған бүгінгі қоғамдастарымыз үшін бұл қағида жүрмеуі мүмкін. Бірақ ол басқа әңгіменің еншісі. Сол үшін де сәлемге қатысты кәпір ойдан аулақ болған дұрыс.
Салт-дәстүр жиынын С.Кенжеахметұлы 7 топқа бөліп қарастырады. Талбесік пен жербесік арасындағы ғұмыр осы салт, дәстүр, әдет, ғұрып, ырым, кәде, тыйым, жоралғы, тәрбие, әдеп, ойын, өнер түрлерімен тығыз байланыста өтетіні анық. Соның ішінде келін «Қыз айттыру» дәстүрінен басталып, «Қыз көру», «Қыз таңдау» салтымен ұштасып, ақыры «Шеге шапан» – құда болуға баталасқан екі жақтың алыс-беріс кәдесіне жалғасатын ұшы-қиыры жоқ «Құда түсу», «Бата аяқ» жасау, «Құда тартар» салтынан кейін «Қалың мал» беріп, «Киіт» кигізіп, «Құйрық-бауыр» жеп, «Өлі-тірі» кәдесін жасап, «Қынаменде» дәстүрі негізінде ұрын келіп, қызға «Сәукеле кигізу» арқылы жұбайлық кезеңді естен кетпестей етіп бекітіп, «Күйеу киімі», «Той малы», «Қапқа салар» жоралғыларын пісенттеп, «Сүтақы» кәдесінен кейін «Сыңсу» айтқан қызды «Ұзату» салтынан соң «Неке қияр» ғұрпын өткізіп, «Қоштасу» айтып, «Қыз көшінде» ұзатылған келіннің «Шаңырақ түйесін» шөгеріп, «Келін түсіру» салтының бәрінен өтіп болған соң «Беташар» дәстүрінен кейін түскен жерінің тай-тұяғын қалдырмай сәлем етеді. Бүгінгілер мойындағысы келсін, мейлі келмесін, есте жоқ ескі күндерден есіліп келе жатқан жол – осы!
Ал ерінің талқаны таусылған әйелдің алдындағы жалғыз аяқ сүрлеу – әмеңгерлік. «Дәстүр бойынша, балаларды жетімсіретпеу үшін ер адам әмеңгеріне үйленуге, әйел әмеңгерге тұрмысқа шығуға міндетті болған» (А.Сейдімбек. Қазақтың ауызша тарихы: Зерттеу. Астана, Фолиант, 2008. – 186-б.). Мыңдаған жылдық тәжірибеден өткен дала заңы – осы. Өмір бар жерде қаза барын мүлтіксіз түсінген баба қазақ қара тігілген үйден тұл аударып, соңғы жоқтауын айтқызып, қара жығып, марқұмның теріс киімін оң қаратып, әйелі мен қыздары басындағы бүркейін алып, қаралы теңді бұзып, тағдырға мойын ұсынған екен. Осының бүге-шігесін біліп, кепиетінен қорыққандар «сәлем салмау» деген кесір сөзді тілінің ұшына да салмапты. Мұндай қисынсыздық дефинициясын қазақ дәстүрінен шаммен іздесең де таба алмайсың.
С.Кенжеахметұлының пайымынша, «Халқымыздың бұрынғы салты бойынша күйеуі қайтыс болғанда оның жесірі «Ерден кетсе де, елден кеткен жоқ», «Аға өлсе іні мұра» деген қағидамен, әмеңгерлік жолмен күйеуінің ағасы не інісінің біреуіне өзінің таңдауы бойынша тұрмысқа шығады»
(С.Кенжеахметұлы. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы, «Алматыкітап» ЖШС, 2005. – 105-б.). Көрдіңіз бе, дала демократиясы кімге тиетіні жөнінде таңдауды әйелге қалдырған. Таңдау жасаған әйел әулет иелеріне «сәлем беріп», әрі қарай да енелеріне «сәлем етуін» тоқтатпаған. Этнограф бұл дәстүрдің туыстан бөлінбеу, қауыммен бірге тәрбиелену, тұрмыста қиындық көрмеу жағын ерекше атап өтеді. Сондай-ақ жесірдің кетуі сол елге мін саналғаны, егер басқа біреуге шықса, бұрынғы күйеуінің мал-мүлкінен үлес ала алмай, «Іргеден шығару» дәстүрі бойынша рудың меншігінен кетіру жазасына кесілетінін жазады. Ақылы кемел қазақ әйелі мұндай сүйекке таңба болатын ызалы жерді баспаған.
Этнограф нақтылағандай, «Қазақтың отбасылық, жұбайлық салтында ері өлген әйел сол елдің меншігіндегі адам болып есептеледі...». Келін бас еркін сұрайтын өте сирек жағдайдан басқа жерде әйелдің жесір отырмауы міндет саналған. Тойып секірген бүгінгіні білмедік, тоңып секірген бұрынғы дәстүрлі қазақ қоғамында тіріні былай қойғанда, бақилық адамның отбасын үлестен құр қалдырмай егіннен – кеусен, малдан – көгендік, мүліктен – шүлен, балықтан – өлі сыбаға беретін ел ішінің бұлжымас ғұрыпты заңының дәурені жүріп тұрған кезде дәстүр осындай ерекше маңызға ие еді.
Кейінгі жылдары елдің берекесін алып, дәстүрге жорамал жасаушылар көбейді. Бұл тарапта ғалым С.Кенжеахметұлының уәжі өте нақты. Этнограф сәлемнің 3 түрін бөліп атайды. Бірінші – белгілі би, ділмар шешендердің бір-біріне сәлем бере баруы, жолаушы мен сол ауыл тұрғынының ақсақалға, белгілі адамдарға әдейі іздеп келіп сәлем беруі, «алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы шал келіп сәлем береді» қағидасына сай жөн білетін естінің жас таңдамай, барып сәлемдесетін жолы. Екінші – сыйлы ата-ене, қайын аға, абысын-ажынды көргенде, егде кісілердің алдынан табақ қайтқанда иіліп сәлем қылуы. Үшінші – ырымға қатысты сәлемнің ерекше түрі – кербез адамның сыртынан сәлем қылу. Мұндағы бір ескеретін тұжырым, сәлем ер адамға қатысты болса «сәлем берді», ал әйелге «сәлем етті» дейді екен.
Ерлі-зайыпты жұпқа ежелден ерекше жауапкершілік жүктелген. А.Сейдімбек қазақ байлары келіннің қалыңмал құнына мыңдаған жылқы төленгені жайында жазады. Кедейдің де өз өлшемі болған. Қалай десек те, отбасында қадірсіз қыз болса да, тұрмыс құрғанда қалыңсыз келін болмаған. Олай болса, бүгінгі далалық мәдениеттегі маңызды фактор – дәстүрдің экономикалық тиімділігі мен тиімсіздігі жағын ерекше ескеру қажет сияқты. Дала заңы бата бұзып, бұйдасын түріп, өте сирек жағдайда қалауымен кеткен келінге төленген қалыңмалдың тең жартысын кері қайтаруға міндеттеген. Ливират үрдісі қалың малы төленген ру меншігін әулетте қалуды міндеттеген. Сол арқылы тегіне қатысты мәліметтерді жойып алмай, ұрпағын тексіз атандырмау қағидасы қатаң сақталған. Сөйтіп, дала жұрты бүгінде заманауи қазақтар сот арқылы шеше алмай жүрген талай түйінді мәселені оңай тарқатып отырыпты.
Ілтипат білдіріп, иіліп сәлем еткісі келмейтін, тіпті сәлем беруді намыс көретін кердең келіндер үшін сыныққа сылтау көп. Ал сәлемі түзелгенде ерлі-зайыптының әлемі түзелетінін білетін көргенділер бұл дәстүрдің ұлағаты өзі түгіл ұрпағын жарылқайтынын білуі тиіс. Олай болса, ұлттың сән-салтанатына айналған «сөз анасын» сан-саққа жүгіртпей, тек жүргенге не жетсін, шіркін?!
Берік ЖҮСІПОВ, фольклортанушы