تاريحتىڭ كوشىن سۇيرەگەن
1991 جىل. ارينە، قازاق حالقى ءۇشىن قاسيەتتى دە قاستەرلى بۇل جىلدى وقىرمانعا تانىستىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ناق وسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز تۇياقباي زەيىت ۇلىنىڭ عىلىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتىنىڭ جاڭا ءبىر كەزەڭى باستالدى.
تارقاتىپ ايتساق، ول وسى جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازمۋ-دى ءتامامداعاننان كەيىن ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىن باستاعان ا.پۋشكين اتىنداعى ورال پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، رەكتورلىق لاۋازىمعا جايعاسقان ەدى.
كوپ ۇزاماي اتا-بابامىز عاسىرلار بويى اڭساعان ازاتتىقتىڭ اق تاڭىنىڭ اتۋى – قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان قىرما ساقال جىگىتتىڭ موينىنا اتان تارتپاس اۋىر جۇكتى ءبىرگە الا كەلدى. سول ۋاقىت ءۇشىن جاس عىلىم دوكتورىنىڭ الدىندا وتارشىلدىقتان ابدەن ەزىلىپ، جانشىلعان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاريحي ساناسىن جەرگىلىكتى جەردە قالىپتاستىرۋ جولىندا قىرۋار جۇمىس كۇتىپ تۇردى.
ءيا، ەل تاۋەلسىزدىگى ءھام «بوستاندىق جەلىنىڭ ەسۋىمەن» بىرگە قوعامنىڭ ەستى ءبولىگىنىڭ جاپپاي تاريح جازۋعا قۇلشىنا كىرىسكەنى سونداي – ولكەتانۋشى دا، جازۋشى دا، زەينەتكەر دە، ينجەنەر دە ءبىر-بىرىنەن ەش قالىسقان جوق. بۇل زاڭدىلىق ەدى. حاكىم اباي «ولەڭگە اركىمنىڭ دە بار تالاسى» دەپ ايتپاقشى، سول ءبىر ەلەڭ-الاڭ شاقتا قازاق حالقىنىڭ اتا تاريحىنا دەگەن سۇرانىسى جويقىن بولاتىن. وكىنىشتىسى، سول كەزدە ەلىمىزدە، سونىڭ ىشىندە ايماقتاردا ءوز ءىسىنىڭ «جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشەتىن» كاسىبي تاريحشىلار جەتىسپەي جاتتى. وسى رەتتە وڭىرلەردەگى وسىنداي ماماندار جەتىسپەۋشىلىگىن دەر كەزىندە اڭعارعان تۇياقباي رىسبەكوۆتىڭ ءوز زامانداستارىنىڭ اراسىندا ورنى وقشاۋ، شوقتىعى بيىك. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، كوپ ۇزاماي الىستى بولجاپ، قياداعىنى شولاتىن قىراعى باسشىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن 1991 جىلى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقستان تاريحى كافەدراسى قۇرىلعان-دى.
ءيا، تاعى دا وتكەنگە ءسال شەگىنىس جاسايىق. وسىدان 25 جىل بۇرىن تۇياقباي زەيىت ۇلىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان تورقالى تويدا ونىڭ «وسكەن ولكە تاريحى» اتتى ەڭبەگىنىڭ تۇساۋى كەسىلگەن بولاتىن. سول جولى اقجايىق توپىراعىنا كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، حانگەلدى ءابجانوۆ باستاعان ەلىمىزگە تانىمال ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ ات باسىن بۇرۋى، ولاردىڭ كونفەرەنتسيادا جاساعان باياندامالارى مەن دوڭگەلەك ۇستەلدە جەرگىلىكتى زيالى قاۋىممەن كەزدەسۋى – سول كەزدەگى رەسپۋبليكامىزدىڭ ءبىر بۇيىرىندە تىپ-تىنىش جاتقان پروۆينتسيالىق قالا ءۇشىن اجەپتاۋىر جاڭالىق بولعان-دى. بەدەلدى عالىم ءھام بىلىكتى باسشىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ءبىرتە-بىرتە ۇلكەن عىلىمي ورتالىقتاعى كورنەكتى عالىمدارمەن بايلانىس اياسى كەڭەيىپ، م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان وتان تاريحى (قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاريحى) ماماندىعى بويىنشا العاشىندا كانديداتتىق، كەيىن دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالىق كەڭەس اشىلىپ، تۇراقتى جۇمىس ىستەي باستادى. بۇل ايماقتاردا عىلىمعا قانات قاققان جاس ءىزدەنۋشىلەردى ورتالىققا بارىپ قورعاۋ قيىندىعىنان قۇتقارىپ، ولارعا ماتەريالدىق ءھام مورالدىق تۇرعىدان زور قولداۋ كورسەتكەن يگىلىكتى ءىس بولىپ شىقتى. اكادەميك ت.رىسبەكوۆ عىلىمعا قۇلشىنىس بىلدىرگەن قازاقتىڭ ورىمدەي جاستارىن قاناتىنىڭ استىنا الىپ، عىلىمداعى اكەلىك قامقورلىعىن ەش ايامادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول عىلىمعا ىنتاسى مەن تابيعي يكەمى بار كوكورىم قازاق جاستارىنا باعىت-باعدار بەرىپ، ولكە تاريحىنىڭ تىنىسىن اشتى. شاكىرتتەرى دە ۇستازدارىنىڭ ءۇمىتىن اقتاۋعا ۇمتىلىپ، ۇزاق ىزدەنىستەن كەيىن، بىرىنەن كەيىن ءبىرى كانديداتتىق، قايسىبىرى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىن ءساتتى قورعاپ جاتتى. ولاردى بالاپانىنان باۋىرىنا باسىپ تاربيەلەپ، قاناتتارىن قاتايتتى جانە وسى جىلدار ىشىندە ءوزىنىڭ دە قولىنان قالامى ەش تۇسكەن جوق. ونداعان كىتاپ جازىپ، ولكە تاريحشىلارىنىڭ كوشىن باستادى. سايىپ كەلگەندە، اقجايىق وڭىرىندە سونى سۇرلەۋگە تۇسكەن جاس تاريحشى-عالىمداردىڭ شوعىرى پايدا بولىپ، اكادەميك ت.رىسبەكوۆتىڭ تاريحي مەكتەبى قالىپتاستى. مۇنى مويىنداماۋ – اقيقاتقا قيانات. ءسويتىپ، تۇياقباي زەيىت ۇلى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى رەتىندە سان سالالى جۇمىستارىمەن بىرگە، عىلىمي ءىستى ۇيىمداستىرۋشىلىق باعىتتا دا جارقىراي كورىنىپ، تەك باتىس ايماققا ەمەس، رەسپۋبليكاعا تانىمال ءىرى عىلىمي مەكتەپتىڭ ىرگەتاسىن قالادى. ءسوز جوق، وتان تاريحى عىلىمىنىڭ ارنالى سالاسىنىڭ ءبىرى – ولكە تاريحى. تۋعان ولكە تاريحىنىڭ ءتۇيتكىلدەرىن تولىق تارقاتۋ بۇكىل قازاق تاريحىمەن تۇتاسقاندا عانا ۇلتتىڭ جاسامپازدىق رۋحى ەكى ەسە اسقاقتايدى.
ولكە تاريحىن – وتان تاريحىنان استە ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. بىلەتىنىمىزدەن بىلمەيتىنىمىز مول، سىر-جۇمباعىن ىشىنە بۇگىپ جاتقان ولكە تاريحىنىڭ قاتپار-قاتپار قىرتىستارىنا سارابدالدىقپەن تەرەڭدەپ، ساليقالىلىقپەن دەن قويۋ – زەرتتەۋشىلىك عۇمىرىن ولكە تاريحىنا ارناعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك ت.رىسبەكوۆتىڭ ونەگەلى ءومىر جولىنا ءتان. قازىرگى ۋاقىت – بىرەگەي تۇلعانىڭ زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە جيعان-تەرگەن ءبىلىم كەنىنىڭ، اقىل-پاراساتىنىڭ ءھام سونى پايىمدارىنىڭ ابدەن تولىسقان كەمەل شاعى. سوڭعى جىلدارداعى ەڭبەكتەرى تاجىريبەلى عالىمنىڭ ۇزاق جىلعا سوزىلعان عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ قورىتىلىپ-ەكشەلەنگەن، ابدەن جۇيەلەنىپ-سارالانعان جەمىسى دەسەك ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. ويتكەنى تۇياقباي رىسبەكوۆ جاي نە اۋەسقوي تاريحشى ەمەس، كانىگى ءتىس قاققان كاسىبي تاريحشى. ارينە، عالىم شىعارمالارىنىڭ جۇلىن تۇتاسىن قۇرايتىن ونىڭ ولكە تاريحىنا ارنالعان ەڭبەكتەرى. ءيا، باسشىلىق، اشىپ ايتساق 20 جىلعا جۋىق رەكتورلىق قىزمەتتە ءجۇرىپ عىلىممەن، سونىڭ ىشىندە نەگىزىنەن ولكە تاريحىمەن ءۇزىلىسسىز اينالىسۋ ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىزدىڭ ماماندىعىنا دەگەن ادالدىعى مەن شەكسىز ماحابباتى دەپ ءتۇسىنەمىز.
مۇقيات زەردەلەگەن جانعا وتە جاۋاپتى ەكى سالانى قوسا الىپ ءجۇرۋ – الەمدىك ءجانە ءوز تاجىريبەمىزدە دە بار ءۇردىس. ماسەلەن، نەمىس كلاسسيكالىق فيلوسوفياسىنىڭ جانە رومانتيزم فيلوسوفياسىنىڭ نەگىزدەۋشىسى گەورگ ۆيلگەلم فريدريح گەگەل (1770-1831) بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى بولا ءجۇرىپ، فيلوسوفيالىق جۇيەسى مەن ديالەكتيكالىق ءادىسىن اياقتاپ ۇلگەرگەن-ءدى. وسى رەتتە قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى سانجار اسفەندياروۆتىڭ اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ قۇرىلعان قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ العاشقى رەكتورى (1928-1931)، الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى جانە تۇڭعىش رەكتورى (1931-1933) قىزمەتىمەن قوسا قانشاما عىلىمي ەڭبەك جازعانىن ەسكە تۇسىرسەك تە جەتكىلىكتى.
ءسوزدىڭ قىسقاسى، تاريحشى-عالىم ۇزاق جىل جوو-عى ۇيىمداستىرۋشىلىق-باسشىلىق قىزمەتتەن قول ۇزبەي ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ بۇكىل-بولمىسىمەن، جان دۇنيەسىمەن سۇيەتىن قازاقستان تاريحىن جانىنا ماڭگىلىك سەرىك ەتىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى تەڭ ۇستادى. اتام قازاقتىڭ «ەكى كەمە قۇيرىعىن. ۇستا، جەتسە بۇيرىعىڭ» دەگەن قاناتتى ءسوزى بەكەردەن-بەكەر ايتىلماسا كەرەك. سايىپ كەلگەندە، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن جادىنان شىعارماعان تاجىريبەلى عالىم «ۇندەمەي ءجۇرىپ، ۇلكەن ءىس ءبىتىرىپ»، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا ولكە تاريحىنىڭ «جاپىراعىن جايعان الىپ ءبايتەرەگىنە» اينالىپ، وڭىرىمىزدە اياعىنان قاز تۇرعان عىلىمي مەكتەپتىڭ ىرعاقتى جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاسادى.
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاڭسارىسىندە ۇلت تاريحىنىڭ تۋىن ۇستاعان اكادەميك ماناش قوزىباەۆ «مەنىڭ جۇلدىزىم» اتتى مەمۋارلىق ەڭبەگىندە ەلىمىز بويىنشا ءوڭىر تاريحشىلارىنىڭ كوشىن باستاپ جۇرگەن تاريحشىلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا ت.رىسبەكوۆتىڭ ەسىمىن اتاعان بولاتىن. تەگىندە « ۇلى داريالاردىڭ اعىسى بىلىنبەي تەرەڭ، ارنالى اعادى» دەگەن دانالىق ناقىل وسىنداي جايساڭ جاندارعا ارنالسا كەرەك-ءتى.
جازارىڭىز تاۋسىلماسىن، ۇلاعاتتى ۇستاز!
جاڭابەك جاقسىعاليەۆ،
م.وتەمىسوۆ اتىنداعى بقۋ-ءدىڭ دوتسەنتى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
