حالىققا كەرەگى – الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جاقسارۋى – گەننادي شيپوۆسكيح، ءماجىلىس دەپۋتاتى
رەفەرەندۋم حالقىمىزدىڭ بىرلىگىن ايشىقتاعان ءىرى ساياسي وقيعا بولدى. ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ 77،18 پايىزى كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋدى قولدادى. «AMANAT» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى ايماقتىق ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن تىڭعىلىقتى اتقارۋدىڭ ناتيجەسىندە سايلاۋشىلار جوعارى بەلسەندىلىك تانىتتى. دەپۋتاتتار رەفەرەندۋمدى ناسيحاتتاۋدان ءبولەك، حالىقتىڭ تۇرمىس-جاعدايىن، ءال-اۋقاتىن دا كوزبەن كورىپ قايتتى. حالىقپەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ، مۇڭ-مۇقتاجىن، ارمان-تىلەگىن تىڭداعان ءماجىلىس دەپۋتاتى گەننادي شيپوۆسكيحپەن سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.
– ەلىمىزدەگى ءىرى ساياسي وقيعالاردىڭ ءبىرى بۇكىلحالىقتىڭ رەفەرەندۋم ماسەلەسى قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. رەفەرەندۋم ادىلەتتى قوعام قۇرۋعا، قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق جاڭارۋىنا قانشالىقتى اسەر ەتەدى؟
– رەفەرەندۋم – جاڭا قازاقستاننىڭ دامۋ جولىنداعى العاشقى باستاماسى. قازاقستان رەفەرەندۋمنان كەيىن سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنان پارلامەنتى كۇشتى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشەدى. «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداتى باسشىلىققا الىنادى. كوپتەگەن مەملەكەتتىك ورگانداردان ەسەپ الۋ كۇشەيەدى. سونىمەن قاتار ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋسى ارالاس ءۇلگىمەن سايلانادى: 70 پايىزى – پروپورتسيونالدى، ياعني پارتيا اتىنان، ال 30 پايىزى ماجوريتارلىق نەگىزدە. بۇل دەگەنىمىز – ۇمىتكەردىڭ قانداي دا ءبىر پارتيادا بولۋى ماڭىزدى ەمەس، تىكەلەي سايلانادى دەگەن ءسوز. ال وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالار ءماسليحاتتارىنىڭ سايلاۋىنا دا ارالاس ۇلگى ەنگىزىلەدى. بۇدان بىلاي ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا ءاربىر ايماق پارلامەنتتىڭ ءتومەنگى پالاتاسىنا ءوزىنىڭ كەمىندە ءبىر دەپۋتاتىن سايلاي الادى. بۇل جاڭا ۇلگى ءماجىلىسكە كوزقاراسى ءارتۇرلى ازاماتتاردىڭ كەلۋىنە ءمۇمكىندىك بەرەدى.
وسى جەردە مۇنداي سايلاۋ جۇيەسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعانىن جانە وسى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ دەموكراتيالىق تارتىسقا الىپ كەلەتىنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. مىسالى، ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا وبلىستا 3-4 كانديداتتىڭ ىشىنەن ءبىرىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسى حالىققا ۇناپ، كوپشىلىك داۋىسقا يە بولىپ، دەپۋتات بولدى دەلىك. دەپۋتات بولعاننان كەيىن ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماسىن ورىنداماسا، حالىقپەن كەرى بايلانىس ورناتپاسا، حالىق سول كانديداتتى قايتادان قايتارىپ الۋ تەتىگىنە يە بولىپ وتىر. بۇل ۇستانىم دەموكراتيا ءداستۇرلەرىن نىعايتىپ، حالىق پەن دەپۋتاتتار اراسىندا ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك پەن سەنىمگە نەگىزدەلگەن جاڭا ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرادى.
– رەفورمانىڭ ناتيجەسىن قاشان كورە باستايمىز؟
– رەفەرەندۋمنىڭ ماقساتى مەملەكەتتىك باسقارۋ مەحانيزمىنە ءوزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى ساياسي، قۇقىقتىق جۇيەنى جەتىلدىرۋ بولدى. اتا زاڭىمىزدىڭ 33 بابىنا ەنگىزىلەتىن 56 ءتۇزەتۋدىڭ ءناتيجەسىندە قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولادى. اتاپ ايتساق، كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلادى. بۇدان بىلاي ادام قۇقىقتارى ءجونىندەگى ۋاكىل، ياعني ومبۋدسمەن ءمارتەبەسى اتا زاڭمەن ايقىندالادى. مۇنىڭ ءبارى ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىر. سونداي-اق بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم مەملەكەت ءىسىن حالىقتىڭ ءوزى ايقىندايتىنداي جاعدايعا جەتكىزۋدى ماقسات تۇتتى. ەلىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇجاتى، ياعني اتا زاڭىمىز حالىق ءۇشىن جۇمىس ءىستەيدى. الداعى ۋاقىتتا كونستيتۋتسيانىڭ 30 پايىزىنا ەنگىزىلەتىن وزگەرىس – ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن وتە ماڭىزدى دۇنيە. رەفەرەندۋم ءبىزدى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا قاراي باعىتتايتىنى انىق.
رەفەرەندۋم ناتيجەسىنىڭ ىسكە اسۋىن بىرنەشە كەزەڭگە بولگەن ءجون. بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ ءوتۋى – جاڭا قازاقستانعا جاسالعان العاشقى قادام. ال ەكىنشى كەزەڭدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى تۋرالى، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى، ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭدار ەلىمىزدىڭ باس قۇجاتى اتا زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ وزگەرتىلەدى. ال ءۇشىنشى كەزەڭدە قاراپايىم ءومىردە قولدانىستا جۇرگەن زاڭدار، كودەكستەر كونستيتۋتسيالىق نەگىزدەمەگە سۇيەنە وتىرىپ وزگەرتىلە باستايدى. بۇل پروتسەستەر ءبىرشاما ۋاقىتقا سوزىلادى. ال اتالمىش رەفورمانىڭ ىسكە قوسىلۋى ءۇشىن وسى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن 20 زاڭ قابىلدانادى.
– جاقىندا ءوزىڭىز وڭىرلەردى ارالاپ، حالىقتىڭ جاي-كۇيىمەن تانىسىپ قايتتىڭىز. شالعايداعى حالىقتىڭ قانداي مۇڭ-مۇقتاجى بار ەكەن؟
– رەفەرەندۋمنىڭ الدىندا «AMANAT» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى وڭىرلەردە جۇمىس ساپارىمەن بولىپ، ەل ارالاپ قايتتى. ءوزىمنىڭ تۋعان جەرىم قىزىلورداعا ات باسىن بۇرىپ، حالىقپەن ءجۇزبە-ءجۇز كەزدەسىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن وزەكتى دۇنيەلەردى تالقىلاپ، تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى تىڭدادىق.
قالالاردا ينفراقۇرىلىم ءماسەلەسى شەشىلگەنىمەن، ناعىز ءتىرشىلىكتىڭ قايناپ جاتقان ورتاسى – اۋدان مەن اۋىلدار. اۋىلداعى اعايىنعا ءبىرىنشى كەزەكتە وڭىردەگى ماسەلەنىڭ شەشىلۋى ماڭىزدى. حالىققا كەرەگى – الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جاقسارۋى. ايماقتاردا اۋىزسۋ، جول جانە گاز ءماسەلە-ءسى وزەكتى. ەلدى مەكەندەردە ينفراقۇرىلىمنىڭ ساپالى تۇردە دامۋى، ينتەرنەت، بايلانىس ماسەلەسى دە ماڭىزدى. كەي ايماقتاردا تەلەفونمەن ءسويلەسۋدىڭ ءوزى مۇڭ ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مىنە، وسىنداي ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىم تابۋى ءۇشىن ناقتى جوبالاردى ءجۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك.
– ەلىمىز جاڭا قازاقستان كەزەڭىنە اياق باستى. جاڭا قازاقستان قانداي بولۋى كەرەك؟
– پرەزيدەنتىمىز ۇسىنعان وڭ ءوزگەرىستەر مەن رەفورمالاردىڭ ىسكە اسۋىنا، جاڭا قازاقستاننىڭ اياعىنان نىق تۇرىپ، قالىپتاسۋىنا ۇلەس قوسۋ – ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ازاماتتىق بورىشى. حالىق وزگەرىستەردى قولداۋ ارقىلى جاڭا قازاقستاندى، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. بۇل – ەل دامۋى ءۇشىن ماڭىزدى قادام. ءمىنە، ءبىز رەفەرەندۋمنىڭ العاشقى ءناتيجەسىن كورىپ وتىرمىز. ەلىمىزدە ۇلىتاۋ، اباي، جەتىسۋ وبلىستارى قۇرىلىپ، جاڭا زاڭ اياسىندا جۇمىسىن باستادى. الداعى ۋاقىتتا كونستيتۋتسيا اياسىندا جاڭا زاڭدار قابىلدانىپ، ارى قاراي حالىق يگىلىگىنە قاراي ىسكە اسىرىلا بەرمەك.
– وسى ورايدا ءبىز ەسكى كادرلارمەن جاڭا قازاقستان قۇرا الامىز با دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. جاڭا قازاقستانعا قانداي كادرلار كەرەك؟
– بۇگىندە ۇكىمەت مۇشەلەرى جاستارمەن تولىعا باستادى. جاستاردىڭ بيلىككە كەلۋى، مەملەكەت ىسىنە ارالاسۋى كوڭىل قۋانتادى. لاۋازىمدى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا مينيستر، ۆيتسە-مينيسترلەر، وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارلارى بار. جاڭا قازاقستاندى قۇرۋعا جاستاردىڭ كوپتەپ اتسالىسۋى وتە ماڭىزدى. الايدا ءبىز اعا بۋىننىڭ اقىلى مەن تاجىريبەسىنە مۇقتاج ەكەنىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. اعا بۋىن مەن جاستاردىڭ اراسىندا ۇلكەن ديالوگ الاڭى بولۋى كەرەك. جاڭا قازاقستان ءۇشىن جاس ساياساتكەرلەر مەكتەبىن قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنى انىق. بۇل باعىتتا «AMANAT» پارتياسىنىڭ باستى ماقساتى – كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، ەل قامىن كۇيتتەگەن ازاماتتاردىڭ مەملەكەت ىسىنە ارالاسىپ، مىنبەرلەردەن ءسويلەۋىنە ءمۇمكىندىك بەرۋ.
– پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ: «…پارتيا پوپۋليزممەن اينالىسپاۋى كەرەك جانە مۇمكىن ەمەس نارسەگە ۋادە بەرمەۋ كەرەك»، – دەدى. جالپى حالىقتىڭ پارتياعا سەنىمدىلىگى قالاي قالىپتاسادى؟
– ەڭ باستى پرينتسيپ – ناقتى ىستەر. ءبىز ستاتيستيكا قۋالاماۋىمىز كەرەك. بۇل «AMANAT» پارتياسىنا عانا ەمەس، بارلىق ساياسي پارتياعا قاتىستى. قازىر ەلىمىزدە پارتيا قۇرۋ ءبىرشاما جەڭىلدەدى. بۇرىن پارتيانىڭ 40 مىڭ مۇشەسى بولۋ كەرەك دەلىنسە، كەيىن شەكتىك مۇشە سانى 20 مىڭعا، ال سوڭعى وزگەرىستەرگە بايلانىستى قازىر 5 مىڭ مۇشەسى بار پارتيا تىركەلە الادى. ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ازاماتىنىڭ پارتيا قۇرۋعا قۇقىعى مەن مۇمكىندىگى بار. مەنىڭ ويىمشا، قانداي پارتيا بولسىن، پوپۋليزممەن اينالىسۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى حالىققا جالاڭ ۇران قىزىق ەمەس، ولار ناقتى ىستەر كۇتەدى.
– جاڭا قازاقستانداعى «AMANAT» پارتياسىنىڭ ءرولى قانداي؟ پارتيا بيلىككە ىقپال ەتەتىن پارتيا بولا الا ما؟
– «AMANAT» – ناقتى ىستەردىڭ پارتياسى. ءبىز بارلىق جاعدايدا اشىقتىق پرينتسيپىن ۇستانامىز. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – حالىققا نەعۇرلىم جاقىن بولۋ. ناقتى ىستەر مەن ناقتى شەشىمدەر قابىلداۋ. ەڭ باستىسى، حالىقتىڭ ماسەلەسىن تەز ارادا التەرناتيۆتى تۇردە شەشىپ بەرۋگە ۇمتىلامىز.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ارايلىم بيمەنديەۆا
