قاتيمولدا بەردىعاليەۆ: ۇلتتىق ونەردى ساقتاۋعا ءبارىمىز مۇددەلى بولۋىمىز كەرەك
ءانشى، جىرشى، ايتىسكەر اقىن قاتيمولدا بەردىعاليەۆتى ونەردى ءسۇيگەن قازاقتىڭ بىلمەيتىنى از. 1952 جىلدىڭ 29 اقپانىندا باتىس قازاقستان وبلىسى، كازتالوۆكا اۋدانىنداعى تەرەڭكول اۋىلىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان قاتيمولدا 1960 جىلى سەگىز جاسىندا مەكتەپكە بارىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ 1969 جىلى ورال قالاسىنداعى قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك مۋزىكا ۋچيليشەسىنىڭ انشىلىك ءبولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. وندا ا.ف.مۋراۆەۆا كلاسىن بىتىرگەن سوڭ، 1975 جىلى ورتا مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ەڭبەك جولىن باستايدى. ءسويتىپ، ءبىراز جىل جاس ۇرپاقتى ونەرگە باۋلىعان ول 1991 جىلى ورالدا ءوزى وقىعان ءبىلىم ورداسى – قۇرمانعازى مۋزىكالىق كوللەدجىنە وقىتۋشى بولىپ، ءداستۇرلى ءان كلاسىنا ساباق بەرە باستايدى.
جيىرما ءتورت جاسىنان بەرى ءانشى بولىپ تازا ونەرگە ءبىرجولا بەت بۇرعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «پاراسات» وردەنىنىڭ يەگەرى، جالپى، قىرىق التى جىلدان بەرى حالقىنا تانىلىپ، ءان سالىپ كەلە جاتقان ق.بەردىعاليەۆ – ۇلتتىق ونەردىڭ تۋىن بيىك كوتەرىپ جۇرگەن ونەرپاز تۇلعا.
– مەنىڭ ونەرگە كەلۋىمە ەڭ الدىمەن سەبەپشى بولعان ءوزىم «ماما» دەپ وسكەن اجەم، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن قاتيمولدا. – ول كىسى قازاقتىڭ اندەرىن، قارا ولەڭدەرىن كوپ بىلەتىن. داۋسى دا جاقسى ەدى. انگە دەگەن بەيىمىمدى بايقادى ما، اجەم مەنى ءتىلىم شىعا باستاعاننان انگە باۋلىدى. تويلارعا مەنى ەرتىپ بارىپ، جۇرت الدىندا ءان سالدىرتاتىن. بالامىز عوي، ايت دەسە ءان ايتا بەرەمىز. ءسويتىپ، انگە دەگەن قۇمارلىعىم ارتا بەردى. ال مەكتەپتە ۇستازىم – قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ساۋجيا ماناپقىزى اپايىمىز ادەبيەتكە قىزىقتىردى.
مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، قۇرمانعازى اتىنداعى ورال مۋزىكالىق ۋچيليششەسىنىڭ ۆوكال بولىمىنە وقۋعا تۇسكەنىمدە ۇستازىم اننا فەدوروۆنا مۋراۆەۆا اتتى ورىس ايەلى بولدى. بىراق بالا كۇنىمنەن قازاقتىڭ اتاقتى ءانشىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتى سۇيسىنە تىڭدايتىن ەدىم. ارينە، دومبىرامەن ايتاتىنى بار، فورتەپيانومەن ايتاتىنى بار، بارلىق قازاق انشىلەرىن تىڭداپ وسكەن اداممىن، سولاردىڭ بارىنەن دە ۇيرەنىپ، بويىڭا بىردەڭەنى ءسىڭىرەسىڭ عوي، دەگەنمەن قاتتى ەلىكتەگەنىم عارەكەڭ بولدى.
ۆوكالدى بىتىرگەنمەن، اۋىلعا بارعاندا كلاسسيكانىڭ قاجەتى از عوي، دومبىرامەن ءان سالدىم. سونىڭ ارقاسىندا وبلىسقا، جۇرە كەلە رەسپۋبليكاعا تانىلدىق. ءسويتىپ، كلاسسيكالىق اننەن ساباق العانمەن، ءداستۇرلى ءانشى بولىپ شىقتىم. ال 2007 جىلدان كۇنى كەشەگە دەيىن باتىس قازاقستان وبلىستىق فيلارمونياسىندا ىستەدىم. بيىل جەتپىسكە تولدىم، فيلارمونيا مەنى كەلىسىمشارتپەن قايتا شاقىرىپ الدى. جارتى جىلدان بەرى سوندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن.
ارينە، انشىلىك ونەردىڭ ءوز راحاتى مەن قيىندىعى از ەمەس. ءانشى بولسا دا ادام ءومىر بويى ءان سالا بەرۋى سيرەك، ال جاس كەلگەن سوڭ كوپ ءانشى ءان سالۋدى توقتاتىپ، ۇستازدىقپەن اينالىسادى. بىراق قاتيمولدا ءالى ءان سالۋىن توقتاتقان جوق. ويتكەنى ونى تىڭدايتىن، ءىزدەيتىن تىڭدارماندارى بار. سوندىقتان بۇگىندە ءوزىنىڭ بيىك داۋسىمەن، جاعىمدى تەمبرىمەن تىڭدارماننىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن قاتيمولدا ءالى دە حالقى ءۇشىن شابىتپەن ەڭبەك ەتە بەرگەندى قالايدى.
دەسەك تە، سوڭعى كەزدە جۇرت كوزىنە ءتۇسىڭكىرەمەي كەتكەن ءانشى «قازىر قايداسىز، نە ىستەپ جاتىرسىز؟» دەگەن سۇراعىمىزعا:
– الدا ەلىمىزدىڭ بىرنەشە قالاسىندا ونەر كورسەتۋ ويدا بار. ارينە، حالىق نەنى قالاسا، سونى ايتامىز. جىر كەرەك دەسە جىر ايتامىز، ءان كەرەك بولسا ءان سالامىز. بيىلعى مامىر ايىنىڭ 3-4-ءى كۇندەرى، قاليبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى اسحات ماەميروۆتىڭ شاقىرتۋىمەن ەلوردادا جىر جىرلادىم. ودان 18 مامىردا قوستانايدا، 20 مامىردا پاۆلوداردا كونتسەرت بەردىك، قاسىمدا وزگە دە انشىلەر بار. ەندى الداعى كەزدە اقتوبە حالقىنىڭ شاقىرۋىمەن ول جاققا بارىپ جىر جىرلايمىن. ودان ءارى بۇيىرسا، ماۋسىمنىڭ 15-ىندە الماتىعا، 17-سىندە تالدىقورعاندا ونەر كورسەتۋىمىز كەرەك. بۇدان سوڭ سەمەي، كوكشەتاۋ، اتىراۋ، ماڭعىستاۋعا ساپارلايمىز. سونداي-اق تۇركىستان نە شىمكەنت قالاسىنىڭ بىرىنە جولىمىز تۇسكەلى تۇر.
وتكەن جىلى ريشات، ءمۇسىلىم ابدۋلليندەردىڭ 105 جىلدىعى ەكەن، ونى ءبىز ۋاقىتىندا بىلمەي قالدىق. سوعان جانە مەنىڭ جەتپىس جىلدىعىما بايلانىستى ەلەكتروندى البوم شىعاردىق. ونى ايبار قاجىقانوۆ دەگەن ءانشى جيەنشارىم ەكەۋمىز جازدىق. تىڭداعىسى كەلگەندەر ونى YouTube جەلىسىنەن تابا الادى.
قايدا ءجۇرسىز دەسەڭ، ايتاتىنىم وسى، ءازىرشە جوعالىپ كەتكەن جوقپىز. ءالىمىزشە ونەر كورسەتىپ جاتىرمىز، – دەپ جاۋاپ بەردى ءانشى.
نەگىزگى ماماندىعى ءانشى بولسا دا قاتيمولدا بەردىعاليەۆ جىرشىلىق ونەرىمەن دە بەلگىلى. اتاقتى «ايمان-شولپان» داستانىن جىرلايدى. ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ازىرگە وسى داستاندى عانا جاتقا بىلەدى. سونداي-اق تەرمە دە ايتادى. بۇل جونىندە سۇراعانىمىزدا ول «اساۋ-باراق» داستانىن جىرلاعىسى كەلىپ ءجۇرگەنىن ايتتى.
– جاس كەلگەن سوڭ ادامنىڭ جادتا ساقتاۋ قابىلەتى دە السىرەيتىنى بەلگىلى عوي. نەگىزى جادىم مىقتى ادام ەدىم، بىراق قانشا ايتقانمەن جاس جەتپىستەن اسقان سوڭ بوساڭسيسىڭ.
دەگەنمەن ايتا كەتەتىن نارسە: جىرشىعا ءان سالۋ قيىن بولعانىمەن، ايتامىن دەگەن انشىگە جىر جىرلاۋ قيىن ەمەس دەپ ويلايمىن. اندە جوعارى نوتالاردى الۋ ءۇشىن داۋىس دياپازونى تالاپ ەتىلەدى. جىردا ونداي ەمەس. جىردى، تەرمەنى تىڭداپ وستىك، قالاي ايتىلۋى كەرەك ەكەنىن بىلەمىز. سولاي دەسەك تە جىردىڭ دا ءوز قيىندىعى بار. وندا ماقامدى كوپ ءبىلىپ، سول ماقامعا ادەمىلەپ سالۋ كەرەك، ءبىر ماقاممەن ايتا بەرسەڭ، حالىقتى جالىقتىرىپ الاسىڭ.
ودان ءارى انشىدەن جىراۋلىق ونەر، ونى باتىس جاقتا قالاي قابىلدايتىنى جايىندا ويىن بىلگىمىز كەلىپ سۇراق قويعانىمىزدا ءانشى بۇل ونەرگە دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاسى كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ، بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:
– جاسىراتىنى جوق، تاۋەلسىزدىك العانشا ءبىزدىڭ جاقتا جىر، جىراۋلىق ونەر جوق بولىپ كەتتى عوي. ونى ساقتاپ قالعان بىزدە سىر بويى مەن ماڭعىستاۋ. ال جىراۋلىقتى شىڭعا شىعارعان بەسقالا جاققا اڭگىمە جوق. ال باتىستا جىراۋلىق ونەرگە جاڭا عاسىردان باستاپ بەتبۇرىس پايدا بولدى دەسەك جالعان بولماس.
قازىردە جاقسى جىرلايتىن جىگىتتەر، قىزدار بار.
بۇرىن باتىستا دا مىقتى جىراۋلار بولعان. ماسەلەن، ءبىزدىڭ تەرەكتى اۋدانىندا اتاقتى ماراباي جىراۋ دەگەن كىسى وتكەن. ونىڭ مەرەيتويلارى وتكىزىلىپ، سوعان بايلانىستى جىر ايتۋ ءبىراز جانداندى دەۋگە بولادى.
جالپى، قاتيمولدا بەردىعاليەۆ – سان قىرلى دارىن يەسى. ءانشى، جىرشىلىعىمەن قاتار، ول ايتىسقا قاتىسىپ تا سۋىرىپسالما اقىندىق ونەردى يگەرگەنىن پاش ەتىپ، ايتىس ساحناسىندا دا بەلگىلى بولدى. ونىڭ ايتىسۋ مانەرى دە وزىنشە ەرەكشە ەدى. تىڭدارماندى ءوزىنىڭ بولەكشە سازىمەن، جاراسىمدى ءازىل-قالجىڭىمەن ءتانتى ەتەتىن. تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىن الماتى قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق اقىندار ايتىسىندا وزىمەن ايتىسقان، سول كەزدە موڭعول ەلىندە تۇراتىن ەگەۋحان مۇحامەديقىزىنا ايتىستان سوڭ دومبىراسىن سىيلاپ جىبەردى. «ءوزىم بارىپ كورمەگەن شەتتەگى قازاققا ءسوزىم جەتىپ جاتقان شىعار، ەندى دومبىرام بارسىن» دەپ قازاقى مارتتىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن قاتيمولدا اقىننىڭ ىزگى نيەتى جەمىسىن بەرمەي قالعان جوق، كەيىن سول دومبىرانى جانىنا سەرىك ەتىپ ەلگە ورالعان ەگەۋحان اپايىمىزدىڭ اقىن ۇلى داۋلەتكەرەي كاپ ۇلى قازاقتىڭ بەلگىلى ايتىسكەرىنىڭ بىرىنە اينالدى.
بۇگىندە ايتىس – قازاق حالقىنا ەڭ جاقىن ونەردىڭ ءبىرى. تاۋەلسىزدىكتەن بەرى بىرنەشە ايتىسكەر بۋىنى ءوسىپ شىقتى. بۇل جايىندا دا قاتيمولدانىڭ ويعا تۇيگەندەرى بار.
– ايتىسقا ون جىلداي ارالاستىم. ول كەزدە جاسپىز، – دەيدى قاتيمولدا. – جاستىقتا ادام نەگە ۇرىنبايدى. ايتىسقا دا ءبىزدىڭ جاقتان بىرەۋ شىقسا ەكەن دەگەن حالىقتىڭ تىلەگىنە وراي، سۋىرىپسالما ونەردە باعىمىزدى سىناپ كوردىك. ءبىز جاقتان دا ايتىستا ونەر كورسەتكەندەر بارشىلىق. شولپان قىدىرنيازوۆا، الەكساندر قاۋەنوۆ، سارسەنعالي بەيسەنعاليەۆ، داريعا مۇشتانوۆالار شىقتى. سولاردىڭ ءبارىمەن قاتار ءجۇرىپ، ارالاستىق. بىراق ۋاقىتى كەلگەندە الاڭنان كەتەتىن فۋتبوليستەر سياقتى، ايتىستا دا ماڭگىلىك جۇرە بەرمەيسىڭ. ءبىز دە سولاي ەتتىك. ىزىمىزدەن تالانتتى جاستار شىقتى، باۋىرجان قاليوللا، جانسايا مۋسينا سياقتى. مىنە، وسىدان كەيىن ءوزىمنىڭ سالاما – انشىلىككە قايتا ورالدىم. جالپى مەندە ايتىسكەر بولايىن، وسى سالادا ۇزاق جۇرەيىن دەگەن ماقسات بولعان جوق.
قازىر دە ارا-اراسىندا بولماسا، ايتىستى كوپ تىڭداي بەرمەيمىن. ارينە، ايتىستى قادىرلەيمىن، باعالايمىن. تارتىمدى بولسا، شاپپا-شاپ ايتىسىپ، دەلەبەنى قوزدىرىپ، تاپقىرلىق تانىتىپ وتىرسا نەگە تىڭداماسقا؟ بىراق ءبىر تاقىرىپتى جىراۋداي جىرلاپ، ءبىر-ءبىرىن ماقتاپ وتىراتىندار تارتپايدى.
ءبىزدىڭ كەزىمىزدەگى ايتىستار جاقسى بولاتىن. ول كەزدە ايتىسكەرلەر قارسىلاسى تۇراتىن اۋداننىڭ، وبلىستىڭ كەمشىلىكتەرىن تىلگە تيەك ەتىپ، ساستىرىپ، شاپپا-شاپ ايتىساتىن. سوندا ايتىلعاندار گازەت بەتىنە شىعىپ، اكىم-قارالار كەتىپ جاتقان كەمشىلىكتەردى ءجوندەۋگە ۇمتىلاتىن. ال قازىرگى ايتىستا ايتىلىپ جاتقانداردىڭ ءبارى بوس ءسوز، ايتىستا ايتىلىپ، ول مىناداي اسەر ەتىپ جاتىر دەگەندى، ەستىگەن دە، كورگەن دە جوقپىن.
ارينە، ءتۇرلى باتىر-بيلەر، حاندار تۋرالى ايتىستار بولىپ جاتىر، ول دا كەرەك، دەگەنمەن سونداي ايتىستا اركىم ءوزى شىققان جەردىڭ مۇددەلەرىن دە ايتىپ جاتسا دەيسىڭ. ءتىپتى، ايتىلعاننىڭ وزىندە دە وعان قۇلاق اسىپ جاتقان ەشكىم جوق. ايتىستىڭ باسشىلارعا اسەرى بولماسا، بوس ءسوز بولعانى عوي.
بۇگىنگى ايتىستا ءبىر-ءبىرىن ماقتاپ، اراسىندا ءبىر-ەكى تاپقىر شۋماقتارمەن ەلدى كۇلدىرىپ، ماشينا ءمىنىپ ايتىسكەرلەر قايتادى، وعان دۋ-دۋ قول شاپالاقتان حالىق قايتادى، ءماز بولىپ. وسىنداي قۇدىرەتتى ونەردىڭ جاي كوڭىل كوتەرەتىن دەڭگەيگە ءتۇسىپ قالعانى جامان عوي.
سۇحباتىمىزدىڭ سوڭىندا قاتيمولدا اعا ءوزى ۇستاز تۇتقان ايگىلى ءانشى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ جايىندا ايتتى.
– ەشكىم تاقىر جەردەن شىقپايدى عوي. انگە، انشىلىككە قىزىعۋشىلىق وتباسىمنان باستالسا، جۇرە كەلە وسى جولعا تۇسكەنىمدە تالاي ءانشىنىڭ ونەرىنە تامسانسام دا، ماعان ءبارىنەن قاتتى اسەر ەتكەن – عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ.
ول كىسىنى ەكى رەت كوردىم. ەڭ العاش كورگەنىمدە ون ءتورت جاستا ەدىم. ەكىنشى رەت، ۇمىتپاسام، 1988 جىل بولۋى كەرەك، عارەكەڭنىڭ ءۇيىنە بارىپ، الدىندا ءان سالىپ باتاسىن الدىم. ۇلكەيىپ قالعان ەكەن. بارعاننان كەيىن امان-ساۋلىق سۇراسقاننان سوڭ، «ءان ايتاسىڭ با؟» دەدى. «عارەكە، ايتقان بولىپ ءجۇرمىز. نە وزىڭىزدەن باتا الايىق، نە تاياق جەپ كەيىن قايتايىق دەپ كەلدىك» دەدىم. سوسىن «ايتشى ءبىر ءاندى» دەدى. ءوزىنىڭ «اقجايىق» دەگەن ءانىن ايتتىم. «جارايسىڭ، تاعى بىرەۋىن ايت» دەدى. كەزىندە عارەكەڭنىڭ ءوزى ايتقان ءان – وتەعاليدىڭ ءانى «وتەعاليدى» ايتتىم. «ءانشى ەكەنسىڭ» دەدى اعام. سونىمەن قويايىن دەپ وتىر ەدىم، مەنىمەن بىرگە بارعان عارەكەڭنىڭ شاكىرتى سەرىك دەگەن جىگىت پەن بەكبولات تىلەۋحان ەكەۋى «بۇل مۇحيتتان دا ايتادى، سونى ايتسىن» دەپ قويمادى. عارەكەڭ دە «وندا مۇحيتتان دا كورشى» دەدى. سوسىن امال جوق، مۇحيتتىڭ «ۇلكەن ايدايىن» ايتتىم. عاريفوللا «بالام ءاندى بۇزباعان ەكەنسىڭ» دەدى. ءسويتىپ، ءبىرىنشى ءاندى ايتقانىمدا «جارايسىڭ»، ەكىنشى ايتقانىمدا «ءانشى ەكەنسىڭ»، ءۇشىنشى ءاندى ايتقانىمدا «ءاندى بۇزباعان ەكەنسىڭ» دەدى. عارەكەڭنىڭ الدىندا كوزىنىڭ تىرىسىندە ەستىگەن ماقتاۋىم دا، العان باتام دا وسى.
بۇدان ءارى قاتيمولدا اعا بۇگىنگى انشىلەر تۋرالى ويىن ايتىپ، ءان ونەرىندەگى بۇگىنگى ۇردىسكە الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىردى.
– قازىر، قۇدايعا شۇكىر، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ونەرىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن تالانتتى انشىلەر از ەمەس، تەك سونىڭ تىڭداۋشىسى كوپ بولسا ەكەن دەيمىن. كونسەرۆاتوريادا ءتۇرلى ءان كلاستارى بار. ارقا، باتىس، جەتىسۋ، تارباعاتاي ءان مەكتەپتەرىنىڭ ءان ايتۋ مانەرىن ۇيرەتەدى. سولاردان ساباق الىپ، قولىنا دومبىراسىن الىپ، ەل اراسىندا ونەر كورسەتىپ جۇرگەن جاستار كوپ. بىراق قازاقتىڭ تويلارىندا ناسيحاتتالاتىن ءان ونەرى – ءداستۇرلى اننەن الشاق. زاماناۋي، تارس-تۇرس ەتىپ حالىقتى بيلەتىپ قوياتىن، ءسوزى جۇتاڭ، ىرعاعى سەكەڭدەگەن اندەر باسىپ بارادى. ءبۇيتە بەرسەك قولدا بار قادىرى جوق التىن – ءداستۇرلى ءاندى قۇرتىپ الۋىمىز دا مۇمكىن. سوندىقتان حالىقتىڭ ونەرىن ساقتاۋعا، ناسيحاتتاۋعا ءبارىمىز مۇددەلى بولۋىمىز كەرەك. مەملەكەت تە ءداستۇرلى ونەرگە ەرەكشە قولداۋ كورسەتىپ، ونىڭ دامۋىنا سەپ بولۋى كەرەك.
ءوزىم ون سەگىز جىل ءداستۇرلى اننەن ساباق بەردىم. قۇدايعا شۇكىر، وتىزعا تارتا ءشاكىرتىم بار. ولاردىڭ ءبارى دە ءداستۇرلى اندەرىمىزدى ناسيحاتتاپ ءجۇر، جۇمىسسىز جۇرگەن بىرەۋى جوق. ءبىرازى وزىممەن بىرگە فيلارمونيادا ىستەپ ءجۇر. ءبىرازى كوللەدجدەردە، مەكتەپتەردە ساباق بەرەدى. ولاردىڭ اراسىندا قايرات اكىموۆ، ەرنار ءومىرالى، كۇلاش قۋانىشاليەۆا، بەيبىت قاجىعاليەۆ جانە ت.ب. شاكىرتتەرىمنىڭ ورىنداۋىنداعى اندەر راديودان بەرىلىپ تۇرادى.
P.S.
حالقىنىڭ ونەرىن قادىرلەگەن، سول جولعا ءومىرىن ارناعان ادام جەر باسىپ جۇرگەندە ارەكەتسىز ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىز كۇللى قازاققا تانىمال ونەر يەسى قاتيمولدا بەردىعاليەۆپەن اڭگىمەمىزدە سونى ۇقتىق. كەيىنگى كەزدە حالىقتىڭ كوزىنە سيرەك ءتۇسىپ جۇرگەندەي كورىنگەنىمەن، ول ءالى دە ۇلتتىق ءان ونەرىمىزدىڭ قۇلاشىن كەڭىنەن جايا ءتۇسۋى ءۇشىن ونەر مايدانىندا تەر توگۋدە.
احمەت جۇماعالي ۇلى
