حالىق تاڭداۋىمەن قالاناتىن وزگەرىستىڭ ىرگەتاسى
رەفەرەندۋم بەلگىلەنگەن 5 ماۋسىم دا تاياپ قالدى. حالىق «رەفەرەندۋم نە بەرەدى، نەنى وزگەرتەدى؟» دەپ بۇل ساياسي پروتسەستەن جاڭالىق كۇتىپ وتىر.
«AMANAT» پارتياسى جانىنداعى قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتى Referendum: Halyq üni زەرتتەۋىنىڭ قورىتىندىسىنا سايكەس قازاقستاندىقتاردىڭ 67،9 پايىزى كونستيتۋتسيالىق رەفورما ەلدىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەدى دەپ ەسەپتەيتىنىن مالىمدەدى.
رەفەرەندۋمداعى داۋىس – وزگەرىسكە ءۇن قوسۋ
بۇدان بۇرىن ايتىپ وتكەنىمىزدەي، كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋگە بايلانىستى داۋىس بەرۋگە 18 جاستان اسقان ەل ازاماتتارى قاتىسا الادى. استانا ۋاقىتىمەن ساعات 07.00-دەن 20.00-گە دەيىنگى ارالىقتا سايلاۋ ۋچاسكەلەرى جۇمىس ءىستەيتىن بولادى.
سايلاۋ ۋچاسكەلەرى قازاقستاننىڭ ءاربىر ەلدى مەكەنىندە، سونداي-اق 52 شەتەلدە ۇيىمداستىرىلادى.
رەفەرەندۋمدا «2022 جىلعى 6 مامىردا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ءوزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسىندا باياندالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى قولدايسىز با؟» دەگەن ءبىر عانا ماسەلە داۋىسقا سالىنادى. سۇراققا «ءيا»، «جوق» دەگەن ەكى نۇسقا ارقىلى جاۋاپ بەرۋگە بولادى. بيۋللەتەندەر جاسىرىن داۋىس بەرۋگە ارنالعان كابينادا تولتىرىلۋعا ءتيىس، كابينالارعا داۋىس بەرۋشىدەن باسقا بوگدە ادامنىڭ كىرۋىنە بولمايدى.
بيۋللەتەندى قارىنداشپەن بەلگىلەۋگە، سونداي-اق بەلگىلەنگەن بيۋللەتەندەردى تۇزەتۋگە تىيىم سالىنادى. تولتىرىلعان بيۋللەتەن داۋىس بەرۋگە ارنالعان جاشىككە سالىنادى.
بيۋللەتەن بەلگiلەنبەگەن بولسا، كوميسسيا مۇشەسiنiڭ قولى قويىلماسا، بيۋللەتەندە كورسەتىلگەن جاۋاپتاردىڭ بiردە-بiرەۋi سىزىلىپ تاستالماسا، داۋىس بەرگەندەردiڭ ەركiن بiلدiرۋiن انىقتاۋ مۇمكiن بولماعاندا جارامسىز دەپ تانىلادى.
داۋىس بەرەتىن ۋچاسكەنى «جسن ارقىلى داۋىس بەرۋگە ارنالعان ۋچاسكەنى ىزدەۋ» سەرۆيسى ارقىلى انىقتاۋعا بولادى. بۇل قىزمەت ءۇش اقپارات رەسۋرسىندا – gov.kz، referendum.gov.kz، referendum2022.gov.kz ورنالاستىرىلعان. ۋچاسكە بولماعان جاعدايدا اكىمدىكتەردىڭ Call-ورتالىقتارىنىڭ تىزىمدەرى اۆتوماتتى تۇردە كورسەتىلەدى.
رەفەرەندۋمعا قوعامدىق بiرلەستiكتەر، شەت مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى رەفەرەندۋمعا باقىلاۋشى بولىپ قاتىسا الادى. بىراق ولاردىڭ وكiلەتتiگi ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى بەلگiلەگەن ءتارتiپپەن كۋالاندىرىلادى. بىراق بايقاۋشىلارعا رەفەرەندۋم كوميسسيالارىنىڭ جۇمىسىنا ارالاسۋعا بولمايدى.
زاڭ بويىنشا رەفەرەندۋمعا قاتىسۋ قۇقىعى بار ازاماتتاردىڭ جارتىسىنان كوبi داۋىس بەرۋگە قاتىسقان بولسا، رەفەرەندۋم وتكiزiلگەن بولىپ ەسەپتەلەدى. ولاردىڭ ىشىندە باسىم بولىگى شىعارىلعان ماسەلەنى جاقتاپ، داۋىس بەرسە، وڭ شەشiم قابىلدانادى.
رەفەرەندۋمنىڭ قورىتىندىسى ءبىر اپتا – جەتi كۇننىڭ ىشىندە جاريالانۋى شارت. رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر رەفەرەندۋمنىڭ قورىتىندىلارى تۋرالى رەسمي حابار جاريالانعان كۇننەن باستاپ كۇشiنە ەنەدi. ول ءۇشىن پرەزيدەنتتىڭ نەمەسە مەملەكەتتiك ورگانداردىڭ اكتiلەرiن قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق.
حالىق وزگەرىستى قانشالىقتى قولدايدى؟
رەفەرەندۋم تۋرالى پىكىر قاق جارىلسا دا، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ەلدە وزگەرىس بولعانىن، جۇيەنىڭ جاڭارعانىن ءجون دەپ سانايتىنى انىق. جاقىندا قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتى حالىق قانشالىقتى وزگەرىسكە دايىن ەكەنىن انىقتاپ كورۋگە تىرىسقان ەكەن.
«AMANAT» پارتياسى جانىنداعى قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتى «الەۋمەت» جوباسى اياسىندا جۇرگىزىلگەن Referendum: Halyq üni زەرتتەۋىنىڭ قورىتىندىسىن جاريالادى. زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ 75،9 پايىزى كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلەتىن ءوزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردى قولداۋعا دايىن دەگەن قورىتىندى شىعارىلعان.
سونىڭ ىشىندە ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ 67،9 پايىزى كونستيتۋتسياعا جۇرگىزىلەتىن رەفورما ەلدىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەدى دەپ ەسەپتەيدى ەكەن.
ودان بولەك، رەسپوندەنتتەر ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تەتىكتەرىن كۇشەيتۋدى – 80،1 پايىز، حالىقتىڭ ەلدى باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋىن كەڭەيتۋدى – 76،8 پايىز، سۋپەرپرەزيدەنتتىك مودەلدەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا تۇپكىلىكتى كوشۋدى – 73،5 پايىز، بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى وكىلەتتىكتەردى قايتا ءبولۋدى – 72،3 پايىز، پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ جانە ءمارتەبەسىن ارتتىرۋدى 64،4 پايىز قولداعان.
– 5 ماۋسىمدا سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنە ازاماتتاردىڭ ۇشتەن ەكىسى كەلمەك، – دەپ اتاپ ءوتتى پارتيا حاتشىسى داۋلەت كارىبەك.
– سوڭعى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى قازىرگى قوعامدىق-ساياسي ۇدەرىستەردىڭ وڭ باعالاناتىنىن كورسەتەدى. ازاماتتاردىڭ 87،5 پايىزى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ەلدە وزگەرىستەر بولعانىن قۇپتايدى. سۇرالعانداردىڭ 55،4 پايىزىنىڭ بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمى بار. زەرتتەۋگە ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىنەن 1 700-دەن استام رەسپوندەنت قاتىستى، – دەيدى قوعامدىق ساياسات ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءمادينا نۇرعاليەۆا.
1 700 رەسپوندەنتتىڭ پىكىرى بۇكىل ەل حالقىنىڭ پىكىرى دەپ تون پىشۋگە كەلمەس، دەگەنمەن كونستيتۋتسيا، نەگىزگى پرينتسيپتەر بارلىعىنىڭ ىرگەتاسى بولسا، رەفەرەندۋم الدا بولاتىن وزگەرىستەردىڭ نەگىزگى العىشارتى. ال وزگەرىستىڭ ءوزى سول رەفەرەندۋمنان كەيىن قايتا قارالىپ، وزگەرتىلەتىن كونستيتۋتسيالىق زاڭدار، كودەكستەر، ءنورماتيۆتى-قۇقىقتىق اكتىلەر ارقىلى ىسكە اسادى. ياعني، ايتىلعاننىڭ ءبارى اۋاعا ۇشپاسا، مۇنىڭ بارلى-
عى – وزگەرىستىڭ باسى عانا، نەگىزگى جۇمىس ەندى باستالماق. ماسەلەن، كەي باپتاردىڭ ىشكى مەحانيزمى ءالى دايىن ەمەس. زاڭ جوبالارى رەفەرەندۋم ناتيجەسىنە بايلانىستى قابىلدانادى. قوعام تالقىسىنا تۇسەدى، تالقىلانادى، جۇمىس توبى قۇرىلادى.
جاۋاپتىلار بۇل قادام – بولاشاققا جاسالعان رەفورما ەكەنىن، وسى رەفورمالار ارقىلى حالىقتىڭ ساياسي ساۋاتى كوتەرىلىپ، پوپۋليزمنەن پراگماتيكاعا بەت بۇراتىنىمىزدى، جالپى العاندا مەملەكەتتىڭ ساياسي ومىرىنە حالىقتىڭ بەلسەنە ارالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن ماڭىزدى تەتىك ەكەنىن جارىسا ايتىپ جاتىر.
ءبىز دە «ۇسىنىلعان وزگەرىستەر قابىلدانسا، نە وزگەرەدى؟» دەگەن ءماسەلەلەرگە جاۋاپ ىزدەپ كوردىك.
دينار نوكەتاەۆا،
سەنات دەپۋتاتى:
رەفەرەندۋم –
ۇلكەن بەتبۇرىستىڭ باسى
– رەفەرەندۋمنان نە كۇتەمىز دەگەن سۇراق قازىر بۇكىل ەلدى تولعاندىرىپ وتىر. ەڭ الدىمەن جاڭا قازاقستاندى قۇرىپ، جاڭارىپ، جاڭعىرۋ ءۇشىن اتا زاڭىمىزعا وزگەرىس ەنگىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
بىرىنشىدەن، سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋدان پرەزيدەنتتىك باسقارۋعا وتەيىن دەپ وتىرمىز. پرەزيدەنت ءوز وكىلەتىن پارلامەنتپەن، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكپەن ءبولىسىپ وتىر. وعان قوسا، مەملەكەت باسشىسى ەشبىر پارتياعا توراعا بولمايدى.
حالىقتى ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاستىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ، وبلىس اكىمدەرىن تاعايىنداۋعا بايلانىستى جاڭالىقتار ەنگىزىلەيىن دەپ جاتىر. ءماسليحات دەپۋتاتارىنا ۇلكەن جۇك ارتىلعالى وتىر. قۇرىلايىن دەپ وتىرعان كونستيتۋتسيالىق سوت تا، جوعارعى سوت تا، بارلىق دەڭگەيدەگى سوتتاردىڭ سۋديالارىنا قانداي دا ءبىر پارتياعا مۇشە بولۋعا تىيىم سالىناتىن بولادى. ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى مەن مۇشەلەرىنە دە تۋرا سونداي شەكتەۋلەر قويىلماق. اۋديتورلىق پالاتا ءوز جۇمىسىن باستايدى، ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە جوعارى بولادى دەپ ايتا الامىن. بيلىك تارماقتارىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن نىعايتۋ، پارلامەنتتىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ، حالىقتىڭ ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسۋى، ادامداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ ماسەلەسى قاراستىرىلىپ وتىر. ودان كەيىن ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەننىڭ جۇمىسىنا قول سۇعۋعا جول بەرىلمەيتىن بولادى.
مۇنىڭ بارلىعى جۇيەلى رەفورمالارعا باستايتىن جول دەپ ايتا الامىز. 33 باپقا 56 وزگەرىس ەنگىزۋ – ۇلكەن بەتبۇرىستىڭ باسى.
جۇمابەك سارابەكوۆ،
الەمدىك ەكونوميكا جانە ساياسات ينستيتۋتىنىڭ
(اەسي) ساراپشىسى، ساياساتتانۋشى:
ەلەۋلى ساياسي وزگەرىس
بولۋى ءۇشىن الەۋمەت پەن بيلىك قوعامدىق كەلىسىم
قۇرۋى قاجەت
– ەڭ الدىمەن ايتا كەتەتىن، ەسكەرىلۋگە ءتيىس ماڭىزدى جايت – كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى رەفەرەندۋمنان كەيىن ەلىمىز ءبىر ساتتە جاڭا قازاقستانعا كوشىپ كەتپەيتىنى.
ياعني، قانداي دا ءبىر ەلەۋلى ساياسي وزگەرىس بولۋى ءۇشىن الەۋمەت پەن بيلىك ناقتى قادامدار جاساپ، جاڭارتىلعان قوعامدىق كەلىسىم قۇرۋى قاجەت. ال مۇنداي ستسەناريگە اتقارۋشى بيلىك قانشالىقتى شىنايى مۇددەلى ەكەنىن جانە ازاماتتارىمىزدىڭ ءوزىنىڭ ساياسي قۇقىعىن قورعاۋعا قانشالىقتى دايىن ەكەنىن تەك ۋاقىت كورسەتەدى.
ولاي بولسا، ازىرگە ەلىمىزدەگى رەفەرەندۋمدى قاڭتار وقيعالارىنان كەيىن ورناعان ساياسي كۇشتەردىڭ جاڭا بالانسىن بەكىتەتىن اۋقىمدى ناۋقان رەتىندە قاراستىرعان ءجون. جانە سوڭعى كەزدە اقوردا تاراپىنان ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن «ەكىنشى رەسپۋبليكاعا» كوشۋ دە سيمۆوليكالىق تۇردە وسى رەفەرەندۋمنان باستاۋ الۋعا ءتيىس. ءناتيجەسىندە، جاڭا ساياسي ءتارتىپتى شەگەلەپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن رەفەرەندۋمنان كەيىن توقاەۆ پەن ونىڭ كومانداسى 2024 جىلى وتەتىن پرەزيدەنت سايلاۋىنا دايىندىقتى باستاپ كەتەتىن سياقتى.
ودان بولەك، رەفەرەندۋمدى اتقارۋشى بيلىك ءوزىنىڭ جاقتاستارىن بىرىكتىرەتىن جانە پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ رەيتينگىن كۇشەيتەتىن قۇرال رەتىندە قاراستىرىپ وتىرعانىن ايتساق بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە الداعى ۋاقىتتا اقوردا مەن ۇكىمەت تاراپىنان ەكونوميكا سالاسىنداعى قيىن رەفورمالاردىڭ قارقىنىن ۇدەتۋى دە ابدەن مۇمكىن. وعان قوسا، رەفەرەندۋمدى وتكىزگەننەن كەيىن اتقارۋشى بيلىك جاڭا ساياسي «ويىن ەرەجەلەرىن» قابىلداعىسى كەلمەيتىن ءىرى كاپيتال يەلەرىنە قاتىستى دا باتىل شارالار قابىلداۋى ىقتيمال.
رەفەرەندۋمنىڭ قوعامعا قالاي اسەر ەتەتىنىنە كەلسەك، ۇسىنىلىپ وتىرعان ءوزگەرىستەر كونستيتۋتسياعا ەنگەن جاعدايدا ەلىمىزدەگى ساياسي پروتسەسس جاڭا ءبىر يمپۋلس الۋى قاجەت. ەڭ الدىمەن وتاندىق پارتيا جۇيەسىنەن قانداي دا ءبىر قوزعالىستاردى كۇتۋگە بولادى، سەبەبى زاڭنامالىق تۇردە پارتيا قۇرۋعا دەگەن تالاپتار جەڭىلدەۋى كەرەك. تيىسىنشە، ساياسي الاڭدا جاڭا پارتيالىق جوبالار مەن ءارتۇرلى ساياسي اليانستى كورۋىمىز مۇمكىن. كەيبىر قوعام قايراتكەرلەرى پارتيا قۇراتىنىن مالىمدەپ تە ۇلگەردى.
جالپى العاندا، جاڭارتىلعان كونستيتۋتسيا اياسىندا قازاقستاندىق ساياسي جۇيە ىشىندە باسەكەلەستىك دەڭگەيى ارتۋى كەرەك. بۇل رەتتە ساياساتتا جاڭا ويىنشىلار پايدا بولىپ، وسىعان دەيىن اشىق تالقىلانباعان كوپتەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنە شىعادى دەگەن بولجامدار ايتىلىپ جاتىر.
ءبىر قىزىعى، حالىق اراسىندا رەفەرەندۋمعا قاتىستى شىنىمەن دە ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىرعان جۇرتشىلىق از ەمەس. جانە ازاماتتاردىڭ تالاپ-تىلەگى تەك كونستيتۋتسياداعى وزگەرىستەرمەن شەكتەلمەيدى، ول جالپى مەملەكەتتىك جۇيەدەگى وزگەرىستەرمەن بايلانىستى. سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ورگاندار جۇمىسىنىڭ ساپاسى، جەمقورلىق، الەۋمەتتىك ادىلدىك سياقتى ماسەلەلەر.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستاندىقتار رەفەرەندۋمعا قاتىستى كوپ نارسەدەن دامەلەنىپ وتىر. تيىسىنشە، رەفەرەندۋمنان كەيىن جۇيەلى وزگەرىستەرگە دەگەن ازاماتتاردىڭ سۇرانىمى مەن تالاپتارى دا جوعارى بولماق.
