بيلىكتىڭ وكىلدى تارماعىنىڭ وكىلەتى ارتادى
كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋ ەنگىزۋگە قاتىستى ۇسىنىستىڭ ەكىنشى تاراۋىندا پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتتىق كورپۋسىن قالىپتاستىرۋ ءتارتىبى قايتا قارالعان.
وزگەرىستى كوپشىلىك قولداپ، ماقۇلدانار بولسا، پارلامەنت پالاتالارىنىڭ وكىلەتى ارتادى دەپ سەندىرەدى جاۋاپتىلار. ناتيجەسىندە پارلامەنتتىڭ جوعارعى جانە تومەنگى پالاتالارىنىڭ مىندەتى مەن فۋنكتسيالارى نەعۇرلىم ناقتىلانا تۇسپەك.
سەنات وڭىرلەرگە باسا
نازار اۋدارماق
گازەتىمىزدىڭ الدىڭعى سانىندا پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىنە قاتىستى وزگەرىستەردىڭ جوباسىن قاراستىرعان ەدىك. سول كەزدە پرەزيدەنتتىڭ سەناتقا جۇرەتىن ىقپالى تومەندەيتىنى ايتىلعان بولاتىن.
رەفەرەندۋمعا ۇسىنىلىپ وتىرعان جوبالاردىڭ ناتيجەسىندە سەناتورلاردى تاعايىندايتىن پرەزيدەنتتىك كۆوتا 15-تەن 10 ادامعا دەيىن ازايادى. ونىڭ ىشىندە بەس ادامنىڭ كانديداتۋراسىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنادى، ياعني قازىرگىدەي سايلانبايدى.
سونىمەن قاتار، سەنات وزدەرى سايلانعان وڭىرلەردىڭ مۇددەلەرىن بىلدىرۋگە جانە قورعاۋعا باسا كۇش سالماق. ياعني، سەناتتا ايماقتىق وكىلدىك فۋنكتسياسى كۇشەيتىلمەك. وسىلايشا، سەناتورلاردىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ارتىپ وتىر.
رەفورمالار پاكەتىنە ءماسليحاتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، سونداي-اق ولاردىڭ ەل ازاماتتارى الدىنداعى ەسەپتىلىگىن كۇشەيتۋ جونىندەگى شارالار دا كىرەدى. بۇل سەناتورلاردى سايلاۋ پروتسەسىنە باسەكەلەستىكتى قوسادى جانە ولاردىڭ وزدەرى وكىلدىك ەتەتىن ايماقتار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتەدى دەگەن سەنىم بار.
سونىمەن قاتار سەناتتا پرەزيدەنت تاعايىندايتىن بىرقاتار لاۋازىمدار، ماسەلەن ۇقك توراعاسى، ۇلتتىق بانك باسشىسى جانە تاعى دا باسقا قىزمەتتەر ءۇشىن ەرەكشە قۇقىقتىق مارتەبە بەرۋ، ياعني دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى ماڭىزدى فۋنكتسيا ساقتالىپ وتىر. ۇسىنىلعان رەفورمالار وسىنداي لاۋازىمداردىڭ ءتىزىمىن كەڭەيتەدى.
كانديداتتى تاعايىنداۋ نەمەسە قىزمەتتەن شىعارۋ الدىندا سەناتتىڭ كەلىسىمىن تالاپ ەتەتىن لاۋازىم قاتارىنا كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ توراعاسى جانە جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ توراعاسى قوسىلدى (55-باپتىڭ 2-تارماقشاسى).
كونستيتۋتسيانىڭ جاڭا رەداكتسياسىنداعى سەناتتىڭ وكىلەتىنە رەسپۋبليكانىڭ باس پروكۋرورىن، جوعارى سوتىنىڭ توراعاسى مەن سۋديالارىن عانا ەمەس، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ دە قول سۇعىلماۋشىلىعىنان ايىرۋ جاتادى (55-باپتىڭ 3-تارماقشاسى).
بۇل رەتتە ماسەلە سەناتتىڭ قۇزىرەتىن كەڭەيتۋ ەمەس، ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ مارتەبەسىن ارتتىرۋ تۋرالى بولىپ وتىر.
ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ
سانى ازايادى
ءماجىلىس قۇزىرەتى نەعۇرلىم ىقشام بولا تۇسپەك. ماجىلىسكە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سايلايتىن كانديداتتار ەنگىزىلمەيدى (بۇرىن قحا ىشىندە 9 دەپۋتات سايلانعان). دەپۋتاتتاردىڭ جالپى سانى 107-دەن 98-گە دەيىن ازايادى.
وسىلايشا، ءماجىلىس پروپورتسيونالدى جۇيە بويىنشا 70 پايىز، ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا 30 پايىز اراقاتىناسىندا پارتيا تىزىمدەرى نەگى-زىندە ارالاس سايلاۋ جۇيەسى قالىپتاستىرىلاتىن بولادى.
بۇعان دەيىن ادىلەت ۆيتسە-ءمينيسترى الما مۇقانوۆا ءماجىلىستىڭ جاساقتالۋىنا قاتىستى پىكىر ءبىلدىرىپ، زاڭناماداعى وزگەرىستەردى تۇسىندىرگەن ەدى.
– قازىر سەناتتى ءماسليحاتتار سايلاعان دەپۋتاتتار ء(ار وڭىردەن ەكىدەن) جانە پرەزيدەنت تاعايىنداعان 15 دەپۋتات (34+15=49) قۇرايدى. جوبا پرەزيدەنت كۆوتاسىن 15-تەن 10 دەپۋتاتقا دەيىن قىسقارتۋدى ۇسىنادى، ونىڭ بەسەۋىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنادى (40+10=50)، ال ءماجىلىس دەپۋتاتتارى (بارلىعى 107 دەپۋتات) قازىر تەك ساياسي پارتيالار ارقىلى جانە اسسامبلەيادان سايلانادى. اسسامبلەيانىڭ كۆوتاسىن – 9 دەپۋتاتتىق مانداتتى الىپ تاستاۋ ۇسىنىلادى، ياعني ماجىلىستە 98 دەپۋتات بولادى. بۇل 98 دەپۋتات ارالاس جۇيە بويىنشا سايلانادى: دەپۋتاتتاردىڭ ءبىر بولىگى پارتيالىق تىزىمدەر ارقىلى، ەكىنشى بولىگى كانديداتتى حالىقتىڭ تىكەلەي سايلاۋى ارقىلى سايلانادى، – دەگەن ەدى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى.
سونداي-اق زاڭداردى قابىلداۋ جۇيەسى دە وزگەرەدى. ءماجىلىس زاڭداردى قابىلداۋ جۇيەسىندەگى نەگىزگى ينستيتۋتقا اينالادى: «زاڭداردى ءماجىلىس قابىلدايدى، سەنات ماقۇلدايدى» (62- ب.5-ت.). ولاردىڭ ساپاسىن باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جانە بۇل رەتتە زاڭ شىعارۋ پروتسەسىن وڭتايلاندىراتىن، سونداي-اق ءماجىلىستىڭ زاڭنامالىق جانە باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن كۇشەيتەتىن جاڭا ءراسىم ەنگىزىلەدى.
– قازىر زاڭدار زاڭ جوبالارىن الدىمەن ءماجىلىستە، كەيىن سەناتتا دايەكتى قاراۋ ارقىلى قابىلدانادى. ەندى زاڭداردى قابىلداۋ ماجىلىسكە بەرۋ ۇسىنىلادى، ال سەنات قابىلدانعان زاڭداردى ماقۇلداۋ نەمەسە ماقۇلداماۋ قۇقىعىنا يە بولادى. بۇل رەتتە كونستيتۋتسيالىق زاڭداردى ءماجىلىس پەن سەنات ءبىرلەسىپ قابىلدايدى. مۇنداي مودەل زاڭداردى قابىلداۋ ءتارتىبىن ەداۋىر جەڭىلدەتەدى جانە دەپۋتاتتاردى سايلاۋدىڭ جوعارىدا اتالعان ارالاس مودەلىن ەسكەرە وتىرىپ، زاڭداردى قابىلداۋ كەزىندە كوزقاراستار ءباسەكەلەستىگىن ارتتىرادى، – دەدى الما مۇقانوۆا.
ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن حالىق
«كەرى قايتارا» الادى
ۇسىنىلىپ وتىرعان وزگەرىستەردە ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا، ياعني ءبىرىنشى تۋردا ابسوليۋت باسىمدىقپەن نەمەسە ەكىنشى تۋردا سالىستىرمالى باسىمدىقپەن سايلانعان بارلىق دەپۋتاتتىڭ جۇمىسىنا حالىقتىڭ، ياعني سايلاۋشىلاردىڭ كوڭىلى تولماسا، دەپۋتاتتى قىزمەتىنەن شەتتەتە الادى. بۇل ماسەلە جوبادا «دەپۋتاتتى كەرى قايتارىپ الۋ» دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ شارتتارى مەن ءراسىمى جەكە زاڭدا ايقىندالاتىن بولادى.
جاۋاپتىلار بۇل تەتىك رەفەرەندۋم سياقتى، تىكەلەي دەموكراتيانىڭ قۇرالى ەكەنىن ايتادى. ياعني، وسى ارقىلى سايلاۋشىلار مەن دەپۋتاتتار اراسىندا بايلانىس نىعايادى، سونىمەن قاتار حالىق قالاۋلىلارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى.
زاڭداردى قابىلداۋدىڭ، ونىڭ ىشىندە داعدارىس كەزىندە قابىلداۋدىڭ جاڭا ءراسىمى تۋرالى زاڭ جوباسى قارالعاننان كەيىن ءماجىلىس زاڭ جوباسىن قابىلدايدى نەمەسە قابىلدامايدى. سەنات ءماجىلىس قابىلداعان زاڭدى نە ماقۇلدايدى جانە پرەزيدەنتتىڭ قول قويۋىنا جىبەرەدى، نە ماقۇلدامايدى جانە ماجىلىسكە قايتارادى. بۇل جاعدايدا كەلىسۋ ءراسىمى وتكىزىلەدى. سونىمەن قاتار ءماجىلىستىڭ ءوزى بۇرىن قابىلداعان رەداكتسيادا زاڭعا قايتا داۋىس بەرۋگە قۇقىعى بار. بۇل جاعدايدا زاڭ سەناتسىز بىردەن پرەزيدەنتكە قول قويۋعا جىبەرىلەدى (61-ب. 4، 5 جانە 5-1-ت.).
بۇل وزگەرىستەر زاڭ شىعارۋ پروتسەسىن وڭتايلاندىرۋ، زاڭ قابىلداۋ مەرزىمىن قىسقارتۋ ءۇشىن ۇسىنىلعان. پارلامەنت پەن ونىڭ پالاتالارىنىڭ قاۋلىلارى پالاتالار دەپۋتاتتارى جالپى سانىنىڭ كوپشىلىك داۋسىن ەسەپكە الۋ ارقىلى قابىلدانادى. سونىمەن قاتار زاڭ جوبالارى پالاتالاردىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا قارالاتىن بولادى (قازىر ولار قاراپايىم زاڭدار سياقتى الدىمەن ماجىلىستە، سودان كەيىن سەناتتا قارالادى).
بۇل رەتتە نەگىزگى زاڭنىڭ جاڭا رەداكتسياسى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ قارسىلىعىن تۋعىزعان كونستيتۋتسيالىق زاڭدار نەمەسە كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ باپتارى بويىنشا قايتادان تالقىلاۋ مەن داۋىس بەرۋدى وتكىزۋدى كوزدەيدى. مۇنداي جاعدايدا كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانبادى دەپ نەمەسە پرەزيدەنت ۇسىنعان رەداكتسيادا قابىلداندى دەپ ەسەپتەلەدى (53-ب. جاڭا 1-2) تارماقشاسى، 54-ب. 2-تارماعىنىڭ 2) تارماقشاسى).
حالىقتىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسقا، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا، ەلدىڭ ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر تونگەن جاعدايلاردا پارلامەنت ءوز پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا ۇكىمەت ەنگىزگەن زاڭ جوباسىن دەرەۋ قاراۋعا مىندەتتى بولادى. ۇكىمەت پارلامەنتتىڭ زاڭ جوباسىن قاراۋى كەزەڭىندە زاڭ كۇشى بار اكتىنى ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە الا الادى (61-ب. 2 جانە 3-ت.).
پارلامەنت ىقپالى قالاي كۇشەيەدى؟
پارلامەنتتىڭ ىقپالى بۇرىنعىسىنشا، پالاتالاردىڭ ارقايسىسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ 2 ءمۇشەسىن ەمەس، كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ 3 سۋدياسىن قىزمەتكە تاعايىنداۋ ەسەبىنەن كۇشەيتىلەتىن بولادى (57- ب. 1) تارماقشاسى).
كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ وكىلەتى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە قاراعاندا كەڭىرەك بولماق، سونداي-اق پارلامەنتتىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار جۇيەسىندەگى ۇستانىمىن كۇشەيتۋگە قىزمەت ەتەدى. تيىسىنشە، پارلامەنتتىڭ ءار پالاتاسى ءۇشىن ەسەپ كوميتەتىنىڭ ورنىنا كەلەتىن جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ ءۇش مۇشەسىن سايلاۋ قۇقىعىن ساقتاۋ دا بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى تارماعىن كۇشەيتۋگە قىزمەت ەتەدى. بۇل رەتتە جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ توراعاسى ءماجىلىستە جىلىنا ەكى رەت ەسەپ بەرەدى (56-ب. 3-1- تارماقشاسى).
جالپىلاي ايتقاندا، پارلامەنت پالاتالارىنىڭ فۋنكتسيونالدىق مىندەتتەرى مەن وكىلدىك فۋنكتسيالارى ناقتى ءبولىنىپ، پالاتالاردىڭ بىرلەسكەن جۇمىس ءتارتىبى بەلگىلەنەتىن بولادى. پارلامەنتتىڭ زاڭ شىعارۋ جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، بيلىكتىڭ ءارتۇرلى تارماقتارى اراسىندا تەكسەرۋ مەن تەپە-تەڭ جۇيە قۇرۋ كوزدەلىپ وتىر.
ەسەپ كوميتەتى جوعارى اۋديتورلىق پالاتاعا اينالادى
رەفورمادا ۇسىنىلعان جوبالار ماقۇلدانار بولسا، ەسەپ كوميتەتى جوعارى اۋديتورلىق پالاتاعا اينالادى.
مەملەكەت باسشىسى مۇنداي ۇسىنىسىن قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋى كەزىندە ايتقان بولاتىن.
– پارلامەنت رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ساپالى ورىندالۋىنا باقىلاۋدى كۇشەيتۋى قاجەت. وسى ورايدا، ەسەپ كوميتەتىنىڭ ورنىنا جوعارى اۋديتورلىق پالاتا قۇرۋدى ۇسىنامىن، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
جاۋاپتىلار «رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى» دەگەن انىقتاۋىش ءتىركەستەن باس تارتۋ پالاتانىڭ وكىلەتى كەڭەيتىپ، وعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن عانا ەمەس، سونداي-اق جاو، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور مەن باسقا دا قۇرىلىمداردىڭ بيۋدجەتتەرىن باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن بەرۋدى بىلدىرەتىنىن ايتادى.
ۇسىنىلعان جوباعا سايكەس، پالاتا توراعاسى ءماجىلىستە ءوز جۇمىسى تۋرالى جىلىنا ەكى رەت ەسەپ بەرەدى (56-ب. 3-1-تارماقشاسى). بۇل رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋ ساپاسىنا پارلامەنتتىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
پارلامەنتتىڭ جوعارى اۋديتورلىق پالاتانىڭ ەسەبىن پالاتالاردىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا ۇكىمەتتىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەبىمەن بىرگە بەكىتۋ تۋرالى كونستيتۋتسيانىڭ ەرەجەلەرى ساقتالدى.
44-باپتىڭ 7-تارماقشاسىنداعى، 53-باپتىڭ 2-تارماقشاسىنداعى، 57-باپتىڭ 1-تارماقشاسىنداعى، 58-باپتىڭ 3- تارماعىنىڭ 7-تارماقشاسىنداعى وزگەرىستەر ەسەپ كوميتەتىنىڭ اتاۋىن جوعارى اۋديتورلىق پالاتاعا وزگەرتۋمەن بايلانىستى جانە بۇدان نورمانىڭ ءمانى وزگەرمەيدى.
«مەملەكەتتىك حاتشى»
لاۋازىمىن «مەملەكەتتىك كەڭەسشى»
دەپ اۋىستىرۋ ۇسىنىلىپ وتىر
مەملەكەتتىك حاتشى لاۋازىمى قازاقستاندا ۆيتسە-پرەزيدەنتتىڭ لاۋازىمى جويىلعاننان كەيىن پايدا بولعان ەدى. ول پرەزيدەنت قىزمەتكە تاعايىندايتىن جانە قىزمەتتەن بوساتاتىن ساياسي لاۋازىمدى تۇلعا.
وسى جىلدىڭ قاڭتارىندا مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ وكىلەتى كەڭەيتىلدى. سونداي-اق، مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ قاراۋىنا ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت جانە سپورت سالالارى، پرەزيدەنت جانىنداعى كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگاندار مەن قسزي قوسىلدى.
جالپى قازاقستان تاريحىندا بارلىعى ون التى مەملەكەتتىك حاتشى، ونىڭ ىشىندە ۋاقىتشا مىندەتىن اتقارۋشىلار دا بولدى. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ءمارتەبەسى مەن وكىلەتتىگى پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن رەتتەلەدى ء(بىرىنشى جارلىققا 2003 جىلى قول قويىلدى، بىراق 2007 جىلى ول جاڭا جارلىقپەن اۋىستىرىلدى).
كونستيتۋتسيالىق رەفورما اياسىندا «مەملەكەتتىك حاتشى» لاۋازىمىن «مەملەكەتتىك كەڭەسشى» دەپ اۋىستىرۋ ۇسىنىلىپ وتىر. (44-ب. 19-تارماقشاسى).
مەملەكەتتىك كەڭەسشى لاۋازىمى ۇلىبريتانيا، نورۆەگيا، فينليانديا، فرانتسيا، شۆەيتساريا، رەسەي، بەلارۋس جانە تاعى دا باسقا بىرقاتار ەلدىڭ ساياسي قۇرىلىمىندا بار.
بيلىكتىڭ وكىلدى تارماعىن قايتا جاساقتاۋ، قايتا قۇرىلىمداۋعا بايلانىستى رەفەرەندۋمعا شىعارىلاتىن ۇسىنىستار لەگى – وسى. بۇل تاراۋداعى ۇسىنىستار مۇنىڭ الدىندا تالداپ وتكەن قۇزىرەت پەن ارتىقشىلىقتىڭ تەك ءبىر عانا بيلىك وكىلىنىڭ اينالاسىندا شوعىرلانۋىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قابىلدانباق شارالاردىڭ جالعاسى دەسەك تە بولادى.
