Гарвард университетінің докторанты: Қазақ тілін үйренемін деушілерге мүмкіндік көп
Гарвард университетінің докторанты: Қазақ тілін үйренемін деушілерге мүмкіндік көп
Гарвард университеті антропология факультетінің докторантура бөлімінде оқитын Алекс Уорбертон өткен жылдың қараша айынан бері Қазақстанда зерттеу жүргізіп жүр. Елдегі тіл саясатына, соның ішінде Алматы секілді ірі қаладағы тұрғындардың сөйлеу стиліне басты назар аударып жүрген ол көшпенділер мұрасына да қызығушылық танытады. Жуырда Aul Inspired жобасы аясында Қазақстан ауылдарын аралап, бар білгенін балаларға үйретпек. Қазақша емін-еркін сөйлесе де, өзінің оған көңілі толмайтын Алекске хабарласып, әңгімелескен едік.
– Алдымен Қазақстанға зерттеу жүргізу үшін арнайы бір жылға келген сіздің қазақ тілін қайдан үйренгеніңізді білгім келеді.
– Негізі, өзім Сан-Диего қаласынанмын. Чикаго университетінде лингвистика факультетінде білім алған соң, Fulbright Foreign Language Teaching Assistant бағдарламасы бойынша Түркия астанасы Анкараның қасында орналасқан Қырықкале қаласындағы университетте сабақ бердім. Оған дейін университетте оқып жүргенде Түркия мен түрік тіліндегі диалекттер туралы жоба жасайтынмын. Түркияда жұмыс істеп жүріп, түрік тілін меңгердім. Бірақ тек Түркиямен шектелмей, Орта Азия аймақтарында, соның ішінде түркітілдес тілдердің бірінде сөйлейтін ортада тұруды көздедім. Неге десеңіз, уақыт өте келе адам туған соң немесе қайтыс болған соң қырық күннен кейін жасалатын салт-дәстүрлер және тағы басқа ырымдар туралы біле келе, түркі әлеміне қызықтым. Түркітілдес ұлттардың тілдерін үйренгім келді. Сосын әлем картасынан Орта Азия елдерінің орналасқан жерін қарап әрі тіл бағдарламаларының артықшылықтарын ескеріп Қазақстанға баруды ұйғардым. Оның үстіне, Қазақстан – аумағы жағынан үлкен ел. Мүмкіндік те көп. Түрік тілін білетіндіктен әрі екі тілдің құрылымы бірдей болғандықтан қазақ тілін игеру оңай әрі жылдам шығар деп ойладым. Бірақ барлығы мен ойлағандай емес екен (күліп). 2015 жылы Гарвард университеті антропология факультетінің докторантура бөліміне оқуға түстім. Антропологияның түрлі тармақтары бар екені белгілі, мен соның ішінде лингвистикалық антропологияға қызығамын. Онда тілдердің мәдени ортада қолданылуы, адамдардың өзара араласуы, өзге тілде сөйлеу стилі зерттеледі. Қазіргі менің академиялық қызығушылығым – осы. Тілде мәдениет элементтері бар. Мейлі ол өте байырғы тіл болсын, тіпті қолданыста болмасын, көп нәрседен хабар береді. Мысалы, қазақ тілін үйрену арқылы көшпенді дәстүрмен таныстым. Мені қызықтырған жайт, қай үйге барсам да, ондағылар мені төрге шығарып, ерекше құрмет көрсетеді. Табалдырыққа қарсы бетті төр санайтыны, қонақты ерекше сыйлап, оған төрден орын беретініне тәнті болдым. Одан бөлек, осындағы заманауи мәдениетке, жастардың әңгімесіне қызықтым. Бәлкім, олар мектепте оқымаған қызықты тарихи деректер білетін шығар. Сондай-ақ, олардың ру, жүз туралы не білетінінен хабардар болғым келеді. Екі жыл бұрын Fulbright-тың АҚШ аумағынан тыс зерттеу жүргізуге мүмкіндік беретін грантын жеңіп алдым. Содан соң 2020 жылдың ақпан айында Қазақстанға зерттеу жүргізу мақсатында келгенмін, бірақ әлемді жайлаған пандемия салдарынан наурыз айында Америкаға қайтып кеттім. Жалпы, мен бұған дейін Қазақстанға бес рет келдім. Алғаш рет 2016 жылдың жазында АҚШ Консулдығының арнайы бағдарламасы бойынша Алматыға келіп, КИМЕП-те ашылған курста екі ай қазақ тілін үйрендім. Келесі жылы жазда Нұр-Сұлтан қаласында Назарбаев университетінде ашылған курста тағы екі ай қазақ тілі сабақтарына қатыстым. 2018 жылы жазда тағы осында келіп, арнайы курсқа қатыспасам да, жеке сабақ алып қайттым. Одан кейінгі жылы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да ұйымдастырылған жазғы екі айлық курсқа тағы қатыстым. Бірақ тілді толық меңгеру маған қиынға соқты, себебі екі ай курс оқыған кезде қазақшамды жетілдіріп аламын, кейіннен он ай Америкада жүргенде барлық ереже ұмыт қалады да, келесі екі айлық курсқа келген кезде барлығын басынан бастауға тура келеді. Бірақ Қазақстанда бір жыл уақыт боламын, осы жыл ішінде қазақ тілін меңгеру деңгейімді жақсартып аламын деп сенемін.
– Былтыр Алматыға келген қараша айында хабарласқанымда «Қазақстанға енді келдім. Бейімделу үшін бірнеше ай керек. Мамыр айында хабарласыңыз» деп едіңіз. Бірақ «барлығы мен ойлағандай оңай емес екен» дегеніңізге қарағанда біраз қиындықтар бар секілді, солай ма?
– Өкінішке қарай, бейімделу процесі мен ойлағаннан да қиын өтіп жатыр. Зерттеуіме көмектесетін қазақ тілін меңгерудегі прогресіме көңілім толмайды. Оған қоса, қазір орыс тілін үйреніп жүрмін. Аптасына үш рет қазақ және орыс тілінен сабаққа қатысамын. Екі тілді қатар үйрену қиын екен. Бірақ мен деңгейімді көтеру үшін көп жерге, «Батыл бол» секілді спикинг клубтарға барамын. Байқағаным, қазір қалада қазақтар мен өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілін үйренуге құлшынысы мол. Олар неліктен осы қаладағы курсты таңдағанын, бұдан қандай пайда тиетінін зерттеп жүрмін. Сосын Алматыда және қала орталықтарында тұратын тұрғындардың қазақ тілінде сөйлеуіне көңіл бөліп, орыс тілінен қазақшаға ауысуы және екі тілдің элементтері бар түрлі нұсқаларды қалай құрайтыны басты назарымда. Лингвистикада екі тілдің өзара байланысуын code-switching деп атайды. Сол себепті қазір қала тұрғындарының қазақша сөйлеуіне көп мән беремін. Себебі «Қазақ тілін үйреніп жүрмін» десем, көпшілік «Олай болса, Алматыға емес, Шымкент, Ақтауға баруың керек» дейді. Алматыны орыстілді қала деп айтатынын да байқадым. Бұл – бір жағынан дұрыс пайым, бірақ екінші жағынан мұнымен келіспеуге де болады. Алматының басқа бір бұрышына барсаң, тұрғындардың қазақ тілінде көп сөйлейтінін байқайсың. Десе де кейбірі орысша білмей, тек қазақша сөйлегенді құп көрсе, енді бірі керісінше тек орысша әңгімелескенді қолайлы санайды. Содан соң олар қазақтілділер және орыстілділер деп екіге бөлінеді екен. Осыған байланысты бір қызық жайтты айтып берейін. Бір досым Оралға қарындасының тойына шақырды. Онда да айналамдағылар аталған қаланың Ресеймен шекаралас орналасқанын, ондағы қазақтар тек орысша сөйлейтінін айтқан еді. Бірақ онда барғанда досымның туыстары, жалпы айналасы тек қазақша сөйлейтінін байқадым. Елдің ана аймағында қазақша сөйлейтіндер, ал мына аймағында орыстілділер тұрады деп бөлу дұрыс емес секілді. Ел айтып жүрген сол аймақтарға барып, барлығын көзіңмен көріп, құлағыңмен тыңдап, зерттесең барлығы басқаша екенін түсінесің. Оралға барған кезде досым қонақтарға мен орысша түсінсем де, түсінбейтінімді айтып, барлығының менімен қазақша сөйлескенін қалады. Әлгі досымның Ресейде тұратын ағасы менің шетелдік екенімді білген соң, орысша сөйлескісі келді. Орыс тілін емес, қазақ тілін түсінетінімді білген соң, ол «Кешірерсің, бірақ мен Ресейде тұратындықтан қазақша сөйлей алмаймын» деді. Бірақ сәлден кейін ол кісінің сол әулеттің үлкені саналатын атамен орындықта екі сағаттай қазақша әңгімелескенін байқадым. Бірде-бір қазақша сөйлей алмаймын деген кісінің қазақ тілінде әңгімелесіп отырғанына таңғалдым. Маған мұндай жайттар қызық, әсіресе олар қолданатын тіл стилі, өзге тілден екіншіге ауысқандағы сөйлеу мәнері қызықтырады.
– Гарвард университетіне 2015 жылы оқуға түскеніңізді айттыңыз. Сіздерде докторантура бөліміндегі оқу Еуропадағыдай үш жыл емес пе? Қазір Қазақстанда зерттеу жүргізіп жүрген тілдік саясат туралы диссертация жазуға қанша уақыт беріледі?
– Әдетте біз жақта докторантура бөліміндегі оқу бес жылға жалғасады. Бірақ оқу мерзімі мамандыққа байланысты әртүрлі. Мысалы, біз – антропологтар алты, кейде тіпті жеті жыл оқимыз. Дала зерттеуін (field research) жүргізуді талап ететін мамандық болған соң оқу ұзаққа жалғасады. Оған қоса, докторантурада оқу арқылы магистр дәрежесін алып шығасың. Мысалы, менде магистрлік диплом жоқ. Бірақ осы оқуды бітіргенде әрі магистр әрі докторлық дәреже қоса берілетін болады. Алдағы қазан айында АҚШ-қа оралған соң жиған деректерімді сараптап, бір-бірімен байланыстыра отыра сипаттап, диссертация жазуға кірісемін. Бірақ кейін аз уақытқа Қазақстанға қайта оралып, сұхбат жүргізуім мүмкін. Өзіңіз білетіндей, диссертация жазу үлкен кітап жазғанмен тең. Көп уақыт алады. Бірақ қазір маған қиынға соғып жатыр, себебі мен таңдаған тақырыпта түрлі элемент пен идея бар. Олардың барлығын бір арнаға қалай топтастыратынымды білмеймін.
– Зерттеу жұмысы сіз ойлағаннан да баяу жүріп жатыр ма?
– Иә, мен жоспарлағандай емес, жұмыс барысы баяу жүріп жатыр. Қараша айында келгенде екі ай ішінде қазақ тілін дамытып аламын, орыс тіліне ден қоямын деп жоспарлаған едім. Оған қазақстандықтарды дүрліктірген қаңтар оқиғасы кедергі болды. Сосын ақпан айында ковид жұқтырып, ауырып қалдым. Десе де қолымнан келгеннің барлығын істеп жатырмын. Барлығы жақсы болады деп сенемін.