Асылбек ТӨЛЕШОВ: Әлия мен Мәншүктей ерлік көрсетсе де, елеусіз қалғандар бар
Асылбек ТӨЛЕШОВ: Әлия мен Мәншүктей ерлік көрсетсе де, елеусіз қалғандар бар
Сұм соғыста хат-хабарсыз кеткен қазақ майдангерлерінің сүйегі Ресей жерінен табылғаны туралы жаңалықты жиі естиміз. Онда келтірілген тың деректермен қатар, Мәскеу болат және қорытпалар институтының профессоры Асылбек Төлешовтің есімі үнемі аталады. Теміртаудағы Қарағанды металлургия комбинаты жанындағы жоғары техникалық оқу орнында он жыл бойы оқытушы қызметін атқарған ол кезінде қалалық кеңеске депутат болып сайланып, Теміртаудың экологиясын жақсартуға атсалысқан. Отыз жылға жуық Мәскеуде тұрып жатқан профессор оқытушылық қызметінен бөлек, Екінші дүниежүзілік соғыста ерлікпен қаза тапқан қазақстандықтар туралы зерттеу жүргізеді. Бірнеше жылға жалғасатын, жауынгерлердің сүйегін іздестіру жұмысына белсенді қатысып, ізінше туыстарына хабарлайды. Осы жұмысы үшін екі жыл бұрын «Жыл еріктісі» сыйлығын алған Асылбек Қуантайұлымен хабарласып, әңгімеге тартқан едік.
– Бір басылымнан Алматыдағы белді университеттердің біріне оқуға түсе алмаған соң, Теміртаудағы институттың деканы құжаттарыңызды сізге айтпай алып кеткенін, осылайша болашағыңызды инженер-құрылысшы мамандығымен байланыстырғаныңыз туралы оқыдым.
– Негізі мен Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданына қарасты Ембі стансасында туып-өстім. Сол жердегі № 457 теміржол мектебін бітірдім. Алғашында Алматыдағы Политехникалық институттың электр жүйелері мен желілері мамандығы бойынша оқуға тапсырған едім, бірақ бір ұпай жетпей, ол діттегенім іске аспады. Сосын әкем екеуіміз университетке құжаттарымызды алуға барсақ, ондағылар оны Теміртаудан келген бір декан алып кеткенін, мені кешкі оқу бөліміне қабылдағанын айтты. Содан ақырында Теміртаудағы Қарағанды металлургия комбинаты жанындағы жоғары техникалық оқу орнының күндізгі оқу бөліміне оқуға түсіп, инженер-құрылысшы мамандығын алып шықтым. Оқуды бітірген соң, жолдама бойынша Ақтөбе облыстық кәсіби білім беру басқармасына қарайтын № 107 қалалық кәсіби-техникалық училищеге оқытушы болып жұмысқа тұрдым. Кейін сол басқармада жұмыс істедім. Сосын Теміртауға оралып, өзім оқыған оқу орнында оқытушылық қызмет атқардым әрі ғылыми жұмыспен айналыстым. Ол кезде ғылымға ден қойған қазақтарды Ресейде оқуға жиі жіберетін. Сол уақытта Мәскеу болат және қорытпалар институтының (МБжҚИ) еңбек және қоршаған ортаны қорғау кафедрасында тағылымдамадан өтіп, кейіннен аспирантура бөлімінде оқыдым. Онда төрт жыл білім алған соң, Теміртауға келіп, он жылға жуық оқытушы болып жұмыс істедім. Оқытушылық қызметтен бөлек, қоғамдық жұмысқа көңіл бөлдім. Әсіресе, Теміртаудың экологиялық мәселелерін шешуге жауапты тұрақты комиссияның төрағасы болдым. Ол кезде Теміртау экологиялық жағдайы ушығып тұрған ошақ болатын. Қазір де жақсарғаны шамалы. 1989 жылы қала тұрғындарының дауыс беру нәтижесінде қалалық кеңестің депутаты болып сайландым. Әлі есімде, 80 депутаттың 5-еуі ғана қазақ, қалғаны орыстар болды. Сосын білімімді жетілдіру үшін 1994 жылы жылы МБжҚИ-дің докторантура бөліміне оқуға түстім. Оны бітірген соң, сол университетке жұмысқа тұрып, ақыры Мәскеуде қалып қойдым. Сөздің шыны керек, менде Мәскеуде қаламын деген мақсат болмады. Сәті түсіп, өзім оқыған кафедраға жұмысқа шақырды, онда доцент болып жұмыс істеген мен профессор атағын алдым. Қазақстандық студенттердің осында келіп оқуына себепкер болдым, атап айтсам, екеуара ынтымақтастық нәтижесінде Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінде оқитын 2-курс студенттерінің МБжҚИ-де білімін жалғастыруына көмектескенім бар. Бірақ қаңтар айынан бастап онда жұмыс істемеймін. Десе де Мәскеудегі оқу орталықтарында өзім оқыған мамандық бойынша қосымша сабақ беремін. Одан бөлек, Президент істері басқармасына қарасты өнімдерді жеткізу бойынша кәсіпорында жарты ставкамен жоба жетекшісі болып жұмыс істеймін. Сондай-ақ, С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университетi мен ондағы Қазақ-орыс халықаралық университетінде онлайн форматта дәріс оқимын. Бәлкім, алдағы уақытта елге қайтатын шығармын.
– Осы кезге дейін қанша жауынгердің туысы табылды?
– Жаңылыспасам, он шақты-ау деймін. Жылына 1-2 жауынгердің туыстары табылып жатады. Мен жария еткен деректер бойынша туыстарын тапқандар бірден маған хабарласады. Оларды күтіп алып, қонақүйге орналастырамыз. Кейін жерленген жеріне алып барамыз. Негізі, шын іздеген адам табады екен. Соған көзім жетті. Туыстарының арасында ерекше белсенділер соңына дейін жүгіреді. Ал кейбірі туысы екенін біле тұра, зират басына барғысы жоқ. Кейбіреуі қабір басына барып, Құран оқытады. Моласынан бір уыс топырақ алып кетеді немесе елден топырақ алып келеді. Ал кейбірі жағдайы жоқтығынан мұнда келе алмайды. Бірақ сыртта жерленген батыр туысының басына қатты барғысы келеді. Ал енді бірі пандемия салдарынан келе алмай қалып жатады. Мысалы, Қазмағамбет Жұмамұратовтың немересі атасы жерленген Ленинград облысына қарасты Синявино ауылындағы бауырластар зиратына келіп, Құран оқытпақшы. Қазір пандемияға бола енгізілген шектеулердің алынып тасталғанын күтіп отыр. Кейбіреуіне қай елде жерленгені белгілі болса да, елшіліктен басқа ешкім көмектесе алмайтынын айтамын. Мысалы, ең бірінші Ақтөбе облысы Қарабұтақ ауданынан соғысқа аттанған, мықты снайпер болған Қуанай Әбдірахмановтың туыстарын таптым. Олар ол кісіні соғыста хабар-ошарсыз кетті деп ойлап жүр екен. 2012 жылы архивтерді ақтара келе, оның Польшаның Лассен қаласында жерленгені мәлім болды. Десе де ол аймақтың нақты қай жерінде жерленгені әлі белгісіз. Туыстарына Польшадағы Қазақстан елшілігіне хат жазыңдар деген едім, әлі жазбады-ау деймін. Дегенмен туыстары табылғандардың түгелімен жақсы байланыс орнатып алдым. Тіпті мереке күндері бір-бірімізді құттықтаймыз. Сөйлескен сайын мені елге қонаққа шақырады.
– Екі жыл бұрын 1942 жылы Смоленск облысы, Темкинск ауданында жан тапсырған майдангер Медет Аманжоловтың сүйегі елге жеткізілді. Жауынгерді 78 жылдан соң туған жеріне жерлеуге мүмкіндік берген бұл игі істің басы-қасында өзіңіз жүріпсіз.
– Иә, Қарағанды облысының Шет ауданында туған Медет Аманжоловтың сүйегін іздестіру жұмысына атсалыстым. Көп адам кіріскен бұл жұмыстың нәтижесінде оның Смоленск түбінде жерленгенін білдік. Теміртауда жұмыс істегендіктен, Қарағанды облысын жақсы білемін, бір-бірімізге айта отыра, туған-туыстарын тауып, ақырында сүйегін елге алып келді. Жалғыз жерленген жауынгердің сүйегін туған еліне алып кетуге болады. Ал бірақ бауырластар зиратында көппен бірге жерленгендердің арасынан кім екенін анықтау қиын ғой. Дегенмен көпшілігі бөлек траншеяда жерленген. Бірақ олардың сүйегін алып кетуге ешкім ниет танытпады. Осы ретте айта кететін жайт, біздің елде «бұл – біздің жерлесіміз, өзіміз жерлеп, белгі қоямыз» деп, сүйегін елге алып кетуге мүмкіндік беретін заң шығарылса игі еді.
– Соғыста қаза болған боздақтардан бөлек, елге аман-есен оралған, десе де ерлігі еленбей қалған батырлардың өмірін зерттеп, марапат иесін табуға да септігін тигізген екенсіз.
– Иә, тек қаза тапқандарды емес, сонымен қатар елге оралғандардың арасында кім қандай медаль алғанын да зерттедім. Ақтөбенің перзенті Гайнедин Өтешов пулеметші болғандықтан, майданда үнемі алдыңғы шепте жүрген. 1945 жылы жараланып, Алматыдағы госпитальдердің біріне жеткізілген. Ол ем-дом алып жатқанда майданда оған «Даңқ» ордені берілген. Оны біз архивтерді ақтарғанда ғана білдік. Бірақ ол оны білмеген. Ол ауылына оралып, сонда көп жыл бойы ұстаздық етіп, 1975 жылы қайтыс болды. Осылайша, ол тірі кезінде осындай марапатқа ие болғанын біле алмай кетті. Кейін Ақтөбе жақтағы Жаңажол ауылында мектепке немесе сыныпқа оның есімі берілді-ау деймін, бірақ ескерткіш тақта орнатылғанын нақты білемін.
Олар биыл Мәншүк Мәметованың туғанына 100 жыл толуына орай пошталық ашықхат жасап шығармақшы. Бірақ алдымен Невельдегі Мәншүк Мәметованың ескерткішін орнатқан авторлардың келісімі керек екен. Қазір сол мүсіншілердің туған-туыстарын іздестіріп жатырмыз. Іздестіру демекші, қазір аты-жөні мен қай аймақтан жіберілгені белгілі солдаттардың туған-туыстарын іздеп жүрмін. Тверь облысы Зубцовский ауданының аумағында 1942 жылы 25 қараша мен 20 желтоқсан аралығында өткен шайқаста 326 атқыштар дивизиясының сапында болған мыңнан астам қазақстандық қаза тапты. Қазір қолымда сол мыңның үш жүзінің аты-жөні, қай облыстан аттанғаны туралы деректер қамтылған құжатты ұстап отырмын. Бұл тізімдегі 300 батырдың 100-і – Оңтүстік Қазақстан облысының перзенті, қалғаны басқа облыстардан аттанған. Аймақтан аттанған солдат саны көп болған соң, бұл деректерді «Южный Казахстан» газетіне бердім, олар жариялаған болуы керек, бірақ ешқандай реакция болмады. Мен сол тізімді сізге жіберейін, бәлкім сіздер арқылы батыр туыстарының сүйегі қайда жатқанын білетін болар. Менің басты мақсатым да – осы. Жанқиярлық көрсеткен батырларымыздың туған-туыстары, артынан қалған ұрпақтары оларды ұмытпасын, ерлігі туралы біліп жүрсін, есте сақтасын деймін. Ауылдың, мектептің, кем дегенде сыныптың аты берілсе де батырлар есімі ел аузында жүреді ғой.
– Әңгімеңізді тыңдап отырып, 2020 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен құрылған «Жыл еріктісі» халықаралық сыйлығының жеңімпазы атанған сіздің бұл марапатқа әбден лайық екеніңізге көзіміз жетіп отыр.
– «Еріктілер жылы» болып бекітілген сол жылы «Жыл еріктісі» халықаралық сыйлығының «Хабар-ошарсыз кеткен адамдарды іздеу жұмысына белсенді атсалысу» номинациясы бойынша жеңімпаз атандым. Көп қазақстандық маған дауыс беріп, көш басына алып шықты. Пандемиямен тұспа-тұс келгендіктен, марапаттау рәсімі онлайн форматта өтті. Кейіннен осындағы біздің елшілік мені арнайы шақырып, жеңімпаз кубогін табыстады. Одан бөлек, жоғарыда атап өткен, шайқас болған аудандардың әкімшілігінен де көп грамота алдым. Ярославль облысында Әлия Молдағұлова оқыған мектеп әкімшілігі жыл сайын оның атымен мергендер турнирін өткізеді. Ол жарысқа біз де қатысамыз, түрлі марапат қағаздарын алып қайтамыз. Айтпақшы, ол мектепте Әлия алған бағалары бар журнал әлі сақтаулы тұр. Әлия кілең бестікке оқыған екен.