Айбергеновтің жары

Айбергеновтің жары

Танысу 1986 жыл. Мектеп бітіріп, оқуға тапсыру үшін Алматыға баратын болып, жолға жиналып жатырмын. Көңілім алып-ұшып, бір орында тұра алмаймын. Уақыт өтпейтін секілді. –Ассалаумағалейкум. Кітаптан басымды көтеріп жалт қарасам, үйге Далдыбай ағам мен Әрепбай ағам кіріп келе жатыр екен. Далдыбай – әкемнің жақын інісі, ал Әрепбай – Далдыбайдың туған қайын ағасы, біздің Қоңырат ауданынан шығатын «Жеңіс байрағы» газетінің тілшісі. Төлеген Айбергеновтің ең жақын досы болған Әрепбай ағам келгенде біздің үйдің іші толып кететін. – Уай, құда, қош келдің! Мақтап жүреді екен­сіңдер, қазір тамақ та пісіп қалды-ау дей­­­мін. Шай алыңдар. Әкем кілт көңілденді. – Мына Бауыржанға жол болсын айта кел­­дік,– деді Әрепбай ағам кеңкілдей күліп. Мен кәдімгідей қомпаңдап қалдым. Дал­дыбай ағам қулана көз қысып қойды. Ендігі әңгіме Алматы, Төлеген ағама ауысты. Ақын­ның елге келген сапарында сұлу шаһар тура­лы досына айтқан әңгімелерін ықыластана тың­дап отырмын. Арасында: «Шіркін, мен де Алматыдан келіп, Сыдық, Болаттарға әң­гіме айтып отырсам ғой...» деп армандап қоя­мын. – Баукен, – деді Әрепбай ағам кетер кез­де ма­ған бұрылып, – мына хатты Үрниса жеңе­шеңе берерсің. Сыртына адресін, теле­фо­нын жазып қойдым. Ұялма, хабарлас, ол – өте жақсы адам! Үрниса! Аты ерекше екен. Басыма бірінші келген ой – осы. Ертеңіне Ілия, Ұлбосын, Клара есімді үш кластасыммен бірге жолға шықтық. Жол­бас­шымыз – мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен са­бақ берген, Ұлбосын мен Ілияның ағасы Сәр­сенбай ағай. Ұшаққа билет болмай, Нө­кістен Ташкентке, Ташкенттен Алматыға пойыз­бен келдік. Сол пойыздың ішінде келе жатып, әлгі хат есіме түсті. Әрепбай ағам айт­паса да, хаттың мен туралы екенін түй­сігім­мен сездім. Ашып, оқығым келді. «Қой, ұят болады...» дейді бір ойым. «Онда тұрған не бар, қайта желімдеп қоя салмайсың ба?» – дейді тағы бір ой кимелеп. Ақыры сол иығымдағы періштем жеңіп, аштым. — «Үрниса! – депті ағам амандық-сау­лық­тан кейін. – Мынау Төлеген ағасы секілді шайыр боламын деп талаптанып жүрген бала. Оқуға түсуіне көмектесерсің». Біздің ауыл ақынды шайыр дейді. Хатты оқып бо­лып, екіұдай сезімде болдым. Бір жағынан ішім жылып тұр. Екінші жағынан сәбет оқу­шысы, республикалық олимпиаданың жеңім­пазы үшін біреуге «оқуға түсір» деп өті­ніш айтқан ыңғайсыз емес пе?! Оның үсті­не, жеңгей қалай қарайды? «А, мен сені сәлем беруге келген екен десем...» десе, өлім ғой... Жоқ, болмайды. «Бұл хатты оқуға түскеннен кейін апарып беремін». Осы ойға бекідім. Сол жылы оқуға түсе алмадым. Сәрсенбай ағай мен қыздар ертерек кетіп қалған болатын. «Құлап қалғасын» Төлеген ағамның үйіне баруға мүлдем құлқым болған жоқ. Хат өзіммен бірге ауылға «қайтты». Ол туралы Әрепбай ағам келіп сұраған сәтте бір-ақ білген әкем аузын толтырып бір-ақ боқтады: «Өй, жатырына тартып кеткен әкеңнің аузын... жасық неме...». 1989 жылы әскерден келіп, тағы Алматы астым. Сол КазГУ-ге келіп тұрмын. Әрине, бұл кезде хат жоқ, бірақ үйдің адресі мен телефон нөмірін жатқа білемін. Бірақ қоңыраулатуға ішімдегі бірдеңе жібермейді. Бұл жолы да тоңқалаң астым. Алматы станок жасаушылар зауытында жұмыс істеп жүрмін. Төлеген ағамның өлеңдерін жатқа соғамын. Кейде тіпті өзі секілді жоғарыдан төменге, төменнен жоғарыға қарап оқимын. Бірақ оқуға түспей тұрып, ақынның үйіне бару ұят секілді. Келесі жылы оқуға түскеннен кейін де звондауға батылым бармай жүрді. Бір күні өзімді жеңіп, автоматқа жеттім-ау, әйтеуір. – Алло. Әйел адамның дауысы. Үрниса жеңешем болуы керек. –Алло, Төлеген ағамның үйі ме екен? Сұра­ғымның түрін қара. Иегіме ие бола алмай қалдым. Сартылдап тұр. – Иә, Төлеген ағаңның үйі. Трубканың ар жағындағы дауыс жып-жылы екен. – Мен Қоңыраттан келіп ем... Сту­дент­пін... Сізге сәлем берейін деп... Тура біреу қуып келе жатқандай сартылдатып жатырмын. Жеңе­шем күліп жіберді: – Ой, айналайын, үйге келе ғой. Адрес... –Білемін. Жеңешем есікті ашып қойып, күтіп отыр екен. – Ой, гүл алып не істейін деп ең, өзің сту­­­­­дентсің. Ал төрлет. Қоңыраттанмын дедің бе? – Иә. «Ленинизм» кеңшарынанмын. Бұрынғы «Авангард», жолдың мына жағы. Нақтылап жатқаным, біздің кеңшар кейін, 70-жылдары құрылған. – Онда кімнің баласысың? – Бабажанның. Жеңешем иығын көтерді. Танымаймын дегені. Онысы рас. Менің ата­ларымды өкімет балық шаруашылығын да­мыту керек деген сылтаумен Мойнақ ауда­ны­на «жер аударып» жіберген. Ағайын ара­сы­на 70-жылдарда ғана келдік. Әңгімеміз шай үстінде жалғасты. Әреп­бай ағамды айтқанда жеңешемнің көзі жарқ ете қалды. Оның қарындасы Сұлудың менің жеңгем екенін естігенде тіпті мәз болды. – Келін боп түсіп жатқан кезім ғой. Шы­мыл­дық ішінде отырмын, – деді сосын ра­хат­тана күліп алып. – Қасымда сол кезде 9-сыныпта оқитын Сұлу бар. Салт бойынша жаңа түскен келін шымылдықтың ішінде де орамал жамылып отырады. Ылдым-жылдым қозғалып қалған адаммын ғой, отырып-оты­рып ішім пысты. Бір жағынан ұйқы қысып барады. Сосын Сұлуға: «Сен менің орныма отыра тұр, сәл мызғып алайын...» дедім. Көзім ілініп кетіпті. Бір кезде бетіме бірдеңе тарс ете қалды. Көзімді ашып қарасам, тақия. «Е, біреудің тақиясы түсіп кеткен екен ғой...» деп шымылдықтан асыра лақтырып жібердім де, қайта көзімді жұмдым. Бір кезде сыртта у-шу болып, бір топ келіншек шымылдық ішіне кіріп келді. Сөйтсем, тақия лақтыру елдің сал­ты екен. Жас келіннің қасында отыр­ған­дар мұндайда тақияны толтырып, сырттағы адамға ұсынады екен. Жұғысты болсын де­ген ниет. Ал мен кері лақтырып жіберіппін. Ішке кіріп келгендер келіннің орнында отырған Сұлуды, қасында жантайып жатқан ме­ні көріп, тіпті шошып кетті. Сол Сұлу ғой. Ба­ласы нешеу дейсің? Құдай берген екен. Тағы біраз әңгіме айттық. Ананы-мы­наны сұрайды. Тіпті, ауылдың арасындағы жол­дарға дейін жатқа біледі. Мен кейде жауап бере алмай дағдарып қаламын. Кейін ойласам, арада өткен ширек ғасырда жер бедері біраз өзгерген екен ғой. Ал жеңешем өз көкірегінде сақталған жобамен сұрайды. Ме­нің білмей қалатыным содан екен. Түсте барғаннан қас қарая бір-ақ шық­тым. Жеңешем есіктің алдына дейін шы­ғарып салды. Өзі де біраз жайтты еске алып, желпініп қалған секілді: «Айналайын, жиі ке­ліп тұр. Біздің ауылдың баласысың ғой сен...». Төбем көкке сәл жетпей тұрды. Мәңгілік тарқамайтын той «Мен марттағы найзағай күркірімін» деп жыр­лаған Төлеген Айбергеновтің туған күні – 8 наурыз. Жеңешем жыл сайын сол күнді асыға күтетін. Таңертеңнен бастап қонақ ағы­ла бастайды. Зәкір Асабаев, Мұхтар Ша­ха­нов, Смағұл Елубайлар міндетті түрде ке­ле­тін. Бір қызығы, мүлде шақырылмаған қо­нақтар да болатын арасында. Кешке қарай жас­тар қаптайтын. Ақынның туған күніне де­ген құрметі ғой. Төлеген ағамның ұлы Дәу­рен мен қыздары Салтанат, Махаббат, Хұс­ни, Айнар, күйеу баласы Бауыржан Жа­қып тік аяқтан тұрып күтетін келгендердің бәрін. Өтежан Нұрғалиевті бірінші рет сол шаңырақтан көрдім. Қызықты естеліктер ай­тылып, Төлеген ағамның өлеңдері оқы­лады. «Омырауынан бір сәуір шайқап ескен» жеңешемнің жүзі бұл күні бал-бұл жай­най­тын. Жалпы, 8 наурызда ақынның үйін бетке ала­тын «дәстүр» бұрыннан бар екен. «Біз сту­дент кезімізде ен Алматыда өзімсініп бара­тын жалғыз үй – Айбергеновтің шаңы­ра­ғы еді...» дейді белгілі ақын Қасымхан Бегманов. ...Төлеген ағам қайтыс болғаннан кейін «Лениншіл жастың» сол кездегі бас редак­торы Шерхан Мұртаза мұны хат бөліміне жұмысқа алған. «Жұмысқа тұрғаным бар бол­сын, аңыраймын да отырамын. Өйткені кел­ген хаттың 70-80 пайызы Төлеген туралы бо­латын. «Жап-жас жігіт еді ғой, қалай аяқас­тынан кетіп қалды?» деген әрбір хат жүре­гім­ді тіліп түсетін...» дейтін. Төлегенге деген ел­дің шексіз махаббатына қатты риза бола­тын. Ақынның тойын бүкіл халық болып тойлаған сәтті көруді қатты армандайтын. Түбі солай болатынына сенетін. Белгілі жур­налист Қалбай Әділдің құрастыруымен «Бір­гемін мен сендермен» атты естеліктер кі­табы шыққанда қатты қуанып еді. Көптеген ақын-жазушының ұрпағы әке­сінің шығармасын оқи алмайтыны рас. Ал бұл кісінің Алматы әбден орыстанып кеткен жыл­дарда да балаларына қазақ тілінде білім бе­ріп, әкесінің өлеңдерін бойларына сіңдіруі – ­үлкен ерлік. Әр перзенті әкесінің кез кел­ген өлеңін жатқа оқиды. 2017 жылы туған жері Қарақалпақстанда, Алма­тыда, Астанада, Ақтөбеде, Ақтауда, Шым­кентте һәм Мәскеуде ақынның туған күні кеңінен атап өтілді. Қазір Ақтөбе об­лы­сы әкімдігі тарапынан жыл сайын ең үздік қа­­­ламгерлерге берілетін, әрқайсысы 1 мил­лион теңге тұратын сыйлықтың біреуі Айбер­геновтің атында. Облыс әкімі Оңдасын Ора­залиннің бастамасымен былтыр Ақтө­бенің орталық көшелерінің біріне Төлеген Айбергенов пен Шәмші Қалдаяқовтың ескерткіші қойылды. 2019 жылы Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңір­лік университетінің сол тұстағы рек­торы Бауыржан Ердембековтің мұрындық болуымен ақын атындағы конференц-зал ашыл­ғанда Салтанат апам баяғы мен жиі па­рақтаған альбом мен Төлеген ағам киген көйлекті сыйға тартты. Қазір университеттегі құнды мұралар санатында. Биыл Айбергеновтің туғанына 85 жыл толды. Туған ауылындағы мектеп директоры, Тө­легеннің өлеңдерін жатқа оқитын жалын­ды жас Жеткізген Сәрсенбаев ақынның жыр­ларын оқудан керемет жарыс өткізді. Оған Қарақалпақстанның барлық өңірінен оқушылар қатысты. Telegram канал арқылы әрбір талапкердің оқыған өлеңін тыңдаған сайын өзім қатысып жатқандай күйде толқып отырдым. «Шіркін, – деймін кейде, – осының бәрін Үрниса жеңешем көргенде ғой». Бірақ рухы сезіп жатқаны хақ. Жақында ғана әкесі Төлегенге туралы кітап жазып бітірген Салтанат Ай­бер­генова енді Үрниса жеңешем туралы кі­тап құрастырып жатыр екен. Өте құптарлық іс. 30 жасында жесір қалып, қазақтың ұлы ақы­нының бар мұрасын бүгінге жет­кіз­ген, салиқалы ұрпақ тәрбиелеген инсан қан­дай құрметке де лайық!

Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ