Музей негізін салушы Савицкийдің өмірі мен еңбегі
Игорь Савицкий 1915 жылы 4 тамызда Киевте дүниеге келген. Ол бала кезінен сурет салғанды жақсы көретін. 1920 жылдардың басында Савицкийлер отбасы Мәскеуге көшті. Онда Игорь суретшілерден тәлім алды. 1930 жылдары алдымен полиграфиялық институтта, содан кейін өнер училищесінде оқыды. Соғысқа дейін Суриков атындағы өнер институтында оқып, белгілі суретшілер Р.Фальк, Н.Ульянов, К.Истоминдер оқып, сурет өнерінің қыр-сырын меңгерді. Денсаулығы нашар болғандықтан, майданға бара алмады. 1942 жылы институтымен бірге Самарқанға эвакуацияланады.
Оның Орталық Азиямен танысуы осылай басталып, бұл кейін оның бүкіл болашақ тағдырына әсер етті. Бұл жерге деген қызығушылығы оны соғыстан кейін Қарақалпақстанға алып келді. Еңбек жолын Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясында, кейін Өзбекстан Ғылым академиясының Қарақалпақстан бөлімшесінде бастаған. Көп ұзамай ол өзі қызыққан қарақалпақ халқының қолданбалы өнерінің жойылу алдында тұрғанын түсінді. Сондықтан Савицкий бұл өнердің мүмкіндігінше көп үлгілерін сақтау және сақтау үшін көп жұмыс істеді. Бүкіл Қарақалпақстанды аралап, халық қолданбалы өнері үлгілерінің маңызды жинағын (зергерлік бұйымдар, ұлттық киімдер, үй әшекейлері және басқа заттар) жинады.
Савицкий де белсенді суретші болды. Қарақалпақстанның қайталанбас табиғаты оны ерекше бояуларымен қызықтырды. Ол өзіндік ерекшелігі мол пейзаждарды салды. Оларда Қарақалпақстанның керемет пейзаждары ғана емес, сонымен бірге «Қойқырылған қала», «Топыраққала», «Аязқала» сияқты ежелгі және орта ғасырлардағы даңқты ескерткіштер де бейнеленген. Олардың арасында қарқынды дамып келе жатқан Нөкіс қаласының көріністері бар («Министрлер кеңесі алдындағы алаң», «Қарағаш»). Олар шағын көлемді болғанына қарамастан, ерекше монументалды, жарқын күн сәулесіне қаныққан, өмірдің қуанышын сезіндіреді. Олардың қатарында Савицкийдің «Венера мен натюрморт» және «Мандолин мен натюрморт» атты алғашқы туындыларын да көруге болады. Бұл шығармалар түстің жұмсақ реңктерімен, қаныққан күміс-қара, қызғылт-сары түрімен ерекшеленеді.
1966 жылы ақпанда музей ашылған соң Савицкий өзінің ендігі өмірін толығымен музей қорын толықтыруға арнады. Содан бастап ол басқа суретшілердің картиналарын жинай бастады, бірақ белгілі суретшілердің ғана емес, сол кезде мүлдем танылмаған суретшілердің де картиналарын жинай бастады. Ол аз уақыт ішінде есімін бүкіл әлемге әйгілі еткен бірегей топтама жинап үлгерді. Бүгінде ол Санкт-Петербургтегі Ресей музейінен кейінгі екінші ірі ресейлік авангард ретінде танылды. Савицкий өмірінің соңына қарай өз музейі үшін жаңа шедеврлерді іздеді. Өлерінен аз уақыт бұрын Мәскеуде коллекция жинап, Нөкіске екі вагон өнер туындысын жіберген еді. 1984 жылдан бастап музей оның негізін қалаушының атымен аталады.
И.Савицкийдің жанқиярлық еңбегі Өзбекстан үкіметі тарапынан жоғары бағаланды. 2002 жылы қайтыс болғаннан кейін Өзбекстан Республикасының «Буюк хизматлари учун» («Үлкен қызметтері үшін») орденімен марапатталған.
Савицкий музейді тек жергілікті тұрғындар ғана емес, сонымен қатар әлемнің түкпір-түкпірінен өнерсүйер қауым тамашалай алады деп армандайтын. Бүгінде оның арманы орындалды. Өзбекстанның тәуелсіздігін жариялаған соң ол негізін қалаған музей дүниежүзі елдерінің, Еуропа мен ТМД, АҚШ, Аустралия және басқа да елдердің жиі келетін орнына айналды. Музей қорындағы үздік жұмыстардың көрмелері Ресей, Германия, Франция, Италия, Нидерланд, АҚШ, Аустралия сияқты көптеген елде өтті.
Экспонаттар ерекшелігі
Жалпы, Нөкіс музейі коллекцияның қалыптасуы, ол ресми құрылғанға дейін де (1950 жылдардың аяғы – 1960 жылдардың басында) басталды. Игорь Савицкий Өзбекстан Ғылым академиясының Қарақалпақ бөлімшесінде қарақалпақ халық қолданбалы өнерінің бұйымдарын жинаумен айналысты, сондай-ақ археологиялық отряд құрып, ежелгі Хорезмнің өнер бұйымдарын жинау да оның мақсаты болды. Осылайша, бүгінде Қарақалпақстан территориясында орналасқан Арал өңірінің ежелгі және халықтық қолданбалы өнері музейі қорының өзегіне айналды.
1966 жылы музей құрылғаннан кейін коллекциялық бұйымдардың ауқымы күрт кеңейді. Сатып алу мерзімі музейдің екі көлемді каталогінде («Авангард қозғалысы жүріп келе жатып тоқтады», 1989 жылы және «И.Савицский атындағы Қарақалпақ АССР Мемлекеттік өнер музейінің коллекциясынан «1920-1930 жылдардағы Кеңес өнері». Савицкий», 1991 ж. берілген) музей коллекционері мен директорының музей эволюциясын қалай жасағанын байқауға мүмкіндік береді. Оның алғашқы сатып алулары алдыңғы онжылдықтарда жұмыстары «формализм», тағы басқа туындылар үшін сынға ұшыраған Орта Азия суретшілерінің есімдерімен байланысты болды. Александр Волков, Михаил Курзин, Александр Николаев (Усто-Мумин), Виктор Уфимцев, Елена Коровай, Николай Карахан, Оганнес Татевосян, Надежда Кашина, Орал Таңсықбаев, Илья Мазель және басқа суретшілердің туындыларын И.Савицкий отбасылық кездесулерде немесе суретшілердің өздерінен алынған. Кейбір жағдайда, мысалы И.Мазельдің, У.Таңсықбаевтың немесе Н.Қараханның ертедегі картиналары Нөкіс коллекциясы басқа коллекцияларға қарағанда орасан зор артықшылықтарға ие. Оның айрықша ерекшелігі – коллекционер суретшілердің шығармашылық жолының барлық қабаттарын, соның ішінде эскиздерді қамтып, «монографиялық принцип» бойынша жинауға ұмтылуы болды.
1970-1980 жылдары Савицкий бір мезгілде Орталық Азия өнерін алға шығара отырып, кеңестік суретшілердің кең топтамасын жинауға көшті. Оны негізінен 1910-1950 жылдардағы жаңа өнердің ресми тілін дамытуға атсалысқан суретшілер қызықтырды. Оның назарын ұмтылған, тыйым салынған, қуғын-сүргінге ұшыраған, өнерден, қоғамдық өмірден шеттетілген суретшілерге де ауды. Сондықтан оның жинағындағы Д.Бурлюк, М.Ле Данту,
П.Кузнецов, А.Куприн, А.Осмеркин,
Л.Попова, Р.Фальк, А.Шевченко, тағы да басқа атақты есімдермен бірге, сол тұста өзгелер аз назар аударған Н.Боровая, Д.Гриневич, В.Комаровский, Е.Лысенко, Н.Тарасов, А.Ставровский, Д.Лопатников, А.Поманский, В.Шухаев, К.Редько,
С.Никритин, А.Рыбников, И.Кудряшов өнер иелерінің туындылары да болды.
Музей коллекциясының салыстырмалы түрде шағын бөлімін 60-жылдардағы шығармалар мен 70-жылдардағы бейресми мәдениет өкілдері М.Шемякин, С.Рубашкин және тағы басқаларының шығармалары құрайды. Сонымен бірге Нөкіс музейінде Г.Абдурахманова, А.Атабаев,
Е.Жолдасов, Ж.Изентаев, Ж.Құттымұратов, А.Өтегенов, А.Шпаде және басқа да қарақалпақ суретшілерінің еңбектері бар.
И.Савицкий қайтыс болғаннан кейін де музей қызметкерлері қорды толықтыруды жалғастырды. Коллекция бұрын Савицкий таңдаған немесе музейдің жаңа басшылығы сатып алған туындыларды алды.
Қазір оның коллекцияларында, ресми дереккөздердегі соңғы мәліметтер бойынша, 90 000-ға жуық экспонатбар. Кейбір суретшілердің бұл музейде ондаған туынды бар. Мәселен, өзбек жерінде туып, сонда еңбек етіп, өмірден өткен әйгілі қазақ суретшісі Орал Таңсықбаевтың 43 туындысы сақтаулы.
Қолды болған Жәдігерлер
Жақсыға көз салатындар қай кезде де көп, сол сияқты музейдегі сирек кездесетін аса құнды экспонаттар да әлем коллекционерлерінің көз құрты. Мәселен, Нөкістегі Савицкий атындағы Мемлекеттік өнер музейіндегі кейбір заттар, атап айтқанда өткен ғасырдың бас кезіндегі орыс авангардтық бағыттағы суретшілер картиналарының түпнұсқалары дүниежүзін қызықтыратыны сөзсіз.
Игорь Савицкий ұзақ өмірінің ақырына дейін Нөкіс қаласындағы музейге авангардтық бағыттағы жасалған суреттер жинап келгені белгілі. Савицкий жинаған 40 000-нан астам картина Кеңес Одағы кезінде кеңестік аумақтан жоғалып кеткен заманауи кескіндеменің тұтас бір кезеңінің куәсіндей. Көп жылдар бойы бұл коллекция Савицкийдің жетекшілігімен Нөкіс мемлекеттік музейінде сақталды. Ал Өзбекстан тәуелсіздік алған жылдардан бері Батыс өнертанушылары мен музейтанушылары арасында үлкен қызығушылық тудырған бұл жинақ жаңа ғасырдың басында Өзбекстан билігінің де назарын аударды. Атап айтқанда, 2000 жылдарда біраз уақыт бойы өзбек елінің бұрынғы президенті Ислам Каримовтың үлкен қызы қоры Гүлнара Каримова басқаратын «Өзбекстан мәдениеті және өнер форумы» Савицкий жинаған коллекцияны өз демеушілігіне алып, ол туралы 2010 жылы өздері түсірген «Өзбекстан маржаны» атты деректі фильмді пайдаланып, коллекцияны шетелде де көрсетті. Бұл жайында сол тұста шетел басылымдары жарыса жазып жатты. Олардың айтуынша, Савицкийдің 2 мыңнан астам сирек кездесетін және ең құнды авангард үлгілері фильмге түсіріліп, жарыққа шыққаннан кейін жоғалып кеткен. Кейін Өзбекстан Мәдениет министрлігі авангардтық коллекцияға және оны экспорттауға тыйым салды. Түрлі басылымдардың жазуынша, 2011 жылы қараша айында Нөкіс мемлекеттік музейін 48 сағат ішінде асығыс эвакуациялауға бұйрық берген жауапты тұлғалар 2 000 өнер туындысын асығыс жүк көліктеріне тиеп, белгісіз жаққа алып кеткен. Савицкийдің 1984 жылдан бері жинап келген коллекциясын сақтауға тырысқан мұражай басшылығы да, музей директоры Мариника Бабаназарова да бірнеше ай бойы мыңдаған туындының тағдыры туралы мәлімет ала алмады. Кейін Өзбекстан шенеуніктері музейде бірқатар тексеріс жүргізген, бірақ «ешқандай заңсыздықты анықтамаған». Тіпті, сол кезде Нөкіс музейін тексеру үшін Ташкенттен 15 арнайы комиссия келіп, «ештеңе таппай» қайтып кеткен. Бұл туралы АҚШ-та шыққан «Тыйым салынған шөлдегі өнер» деректі фильмінде Савицкийдің жинағы туралы музейдің сол кездегі директоры Мариника Бабаназарованың алаңдаушылық білдіріп сөйлеген сөзі де бар.
Жалпы, Савицкий негізін қалаған Нөкіс музейінде сақталған орыс авангардистері картиналарының түпнұсқа құны 700 доллардан кем емес екенін айтады мамандар. Және олар «әлемде бұл картиналарды суретке түсіргісі келетін жанкүйерлер көп екенін, мүмкіндік болса сатып алуға тырысатынын» айтады. Бірақ сол тұстағы музей директоры Бабаназарованың күш-жігерінің арқасында бұл коллекциядан бірде-бір картина сатылымға шығарылмаған. Көп ақша жүрген жерде музей басшыларына әрдайым қысым болуы мүмкін, сондықтан Савицкий коллекциясының сақталып қалуына күмәнданатындар көп.
Міне, осы жағдайдан соң республикадағы бірқатар музейге қатысты Өзбекстанның әртүрлі БАҚ-тары жазып, музейдегі 6 жұмыстың қолдан жасалғаны, 32 картинаның ұрланғаны, 172-сінің түпнұсқасы сатылып, оның орнына жалған көшірмелері қойылғанын анықтады. Бұл жағдайдың Нөкіс музейіне де қатысы бар.
Не десе де, И.Савицкий атындағы Қарақалпақ Мемлекеттік өнер музейі – өз коллекцияларының құндылығымен әлем көрермендерін қызықтыра беретін ерекше музей. Ол аз халықтың да әлемдік мәдениетке үлкен қоса алатынын көрсетті. Тек соны сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа аман жеткізіп отыру – музей иесі болып отырған елдің парызы.
Ахмет ӨМІРЗАҚ