Қазақ руханиятына Ахмет Байтұрсынұлының қосқан үлесі
Түркі әлемі бірлігінің бір жолы – ортақ тарихи тұлғалар арқылы бірігу. Бүгін біз Манасымызды, Орхан жазуымызды, Деде Қорқытымызды, Жүніс Эмремізді, Несимиді, Алишир Науайымызды, Физулиімізді, Абайымызды, Махтумқұлымызды және Байтұрсынұлымызды және басқа да зиялыларымызды мақтанышпен әрі қуанышпен айтамыз...
Біз әрдайым түркі әлемінің ортақ ұлы тұлғаларына қарыздармыз... Қазақ ғылымы мен ұлттық ой-пікірінің алдыңғы қатарлы тұлғаларының бірі Ахмет Байтұрсынұлы – XX ғасырдың басындағы қазақтар арасында ең маңызды зиялылардың бірі. Байтұрсынұлы қазақтың тәуелсіз болуын, мәдениеті мен өркениеті арқылы заманауи елдердің қатарынан орын алуын армандаған зиялылардың көш басында болды. Мақсатына жетудің бірінші шарты білім екенін түсініп, саналы ғұмырының елеулі бөлігін білім саласына арнады. Ұзақ жыл ұстаздық етті, мектепке қажетті кітаптарды өзі жазды. Сонымен бірге қазақ фольклорын жинақтап, басып шығару арқылы қазақ мәдениетін сақтап, ұрпаққа жеткізуге күш салды. Ол қазақ тілі мен әдебиет ғылымының көшбасшысы болды. Оның осы саладағы маңызды еңбектерінің бірі – араб әліпбиі негізінде жасаған қазақ әліпбиі. Сөйтіп, қазақ диалектісінің өз алдына жазба тілге айналуына жол салды. Оның тағы бір маңызды жұмысы – шет тілдерінен енген терминдердің қазақша баламасын табу. Қазақтың қоғамдық-саяси өмірінде өзіндік ізін қалдырған «Қазақ газетінің» ұзақ жылдар редакторы болды. Ол – қазақтың тұңғыш тәуелсіз партиясы «Алаш» партиясы мен Алаш Орда үкіметінің маңызды тұлғаларының бірі. Қазақ әдеби ортасының қалыптасуына, ұлттық-әдеби ойдың өркендеуіне қазақ ғылыми-қоғамдық ой-өрісі тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі Ахмет Байтұрсынұлының еңбегі зор. Ахмет Байтұрсынұлы – қазіргі қазақ тілі мен әдебиетінің негізін қалаған адам. Байтұрсынұлының еңбектері өте көп зерттеуді қажет етеді. Қазақтың қоғамдық өмірін дамытуға бағытталған зерттеулер, әліпби терминдерін, тіл үйрету әдістемесін, фольклортануды, қазақ грамматикасы мен әдебиетін қамтиды. Қазақ грамматикасы мен әдебиеті терминдері жөніндегі зерттеулер де А.Байтұрсынұлына тиесілі. Ахмет Байтұрсынұлының тіл ғылымы жөніндегі еңбектерін профессор Вахит Түрік былайша жіктеді: 1. Әліпбиге байланысты зерттеулер 2. Мектептерге арналған оқулықтар 3. Жазу, емле терминологиясын зерттеу 4. Халық тәрбиесі мен мәдениеті туралы зерттеулер. Бұл аталғандардың әрқайсысы жеке тақырып болғандықтан, біз бұл мақалада тек бөлімдер туралы ақпарат бердік. Ахмет Байтұрсынұлының ең көп ізденістері мен қызметі білім беру саласында болды. Бірақ сол кезде бүкіл түркі әлемінде басталған әліпби ауыстыру, әліпби реформасы мәселесінің маңыздылығы сонша, Байтұрсынұлы да бұл талқылауға өте жақын араласып, өз ұсыныстарын айтты. Ахмет Байтұрсынұлы араб жазуын 1910 жылдары қазақ тіліне бейімдеп, әліпби жасады. Осы мақсатта ол мектептерге арнап жазған тұңғыш кітабы «Оқу ережесін» шығарды. Байтұрсынұлы әліпбиі – қазақ тілін түркі тілінен тікелей бөлек жазған алғашқы әліпби. Патшалық дәуірдегі XIX ғасырдың ортасында қазақ түрік тілін жазба тілге айналдыруға көп күш жұмсалғанын айта кеткен жөн. Бұл кезеңде орыс түркологтары қырғыз немесе қазақ-қырғыз деп атаған қазақ мәтіндерін алғаш рет орыс әліпбиінде (кириллица) жариялаған ғылыми еңбектерінде жазды. Ахмет Байтұрсынұлы дайындаған әліпби қазақ ауызекі тілінің дыбыстары мен дыбыстық құрылымына негізделген. Ғалым 24 әріптен тұратын түркі жазуынан 16 таңба алып, араб жазуы негізінде 8 таңба ойлап тауып, 24 әріптен тұратын әліпби жасайды. Бұл әліпбидегі дыбыстардың 5-еуі – дауысты, 17-сі дауыссыз, 2-еуі жартылай дауысты дыбыс. Байтұрсынұлының бұл әліпбиі алғаш рет 1912 жылы Орынборда басылған. Бұған дейін Қазақстандағы татар тілінің ықпалынан құтылып, жаңалық енгізу мақсатында бірі 1906 жылы «Үлгі» баспасында (баспаханада) «Қазақ әліпбиі», екіншісі Байтұрсынұлы әліпбиімен басылған. Уфадағы «Шарик» басылымында екі бөлек, Жаңа әліпби тәжірибесі де жасалды. 1924 жылы шілдеде Орынборда қазақ-қырғыз зиялыларының бірінші съезі өтті. Ахмет Байтұрсынұлы жиналыстың әліпби сессиясында баяндамасын ұсынады. Әуелі латын әліпбиіне көшеміз деп асықпау керек екенін, бұл бағытта әлі жұмыс атқарылған жоқ деп есептейтінін айтады. Оның орнына ол бұрыннан қолданылып жүрген араб әліпбиінің кейбір кемшіліктерін түзету оңай әрі ыңғайлы болатынын түсіндіреді. Байтұрсынұлы жақсы әліпбидің ең маңызды қасиетіне тілдегі төл дыбыстардың болуы, үйренуге және қолдануға оңай, тез жазылатын, әріптері бөлек көрінетін, баспа жұмыстарына қолайлы болуын ескертеді. Көрнекті түркітанушы А.Кононов А.Байтұрсынұлы жазған грамматикалық кітаптарды жоғары бағалаған, ол атақты түркітанушы ғалымдардың бірі болған. 1924 жылы Орынборда өткен қазақ-қырғыз ғалымдары мен мәдениет қайраткерлерінің съезінде араб әліпбиі негізінде А.Байтұрсынұлы әзірлеген жаңа әліпби қазақ-қырғыздың ресми әліпбиі болып қабылданып, 1928 жылға дейін қолданылды. 1926 жылы Бакуде өткен Бірінші Баку түркологиялық құрылтайының VI мәжілісінде А.Байтұрсынұлы «Емленің негізгі қағидалары мен социологиялық мәні» тақырыбында баяндама жасады. Ол өзінің түркі халықтарына арналған әліпби жобасын съезд талқылауына ұсынғанымен, оны қабылдата алмады. Съезге Ф.Көпрулузаде, Әли бей Хусейнзаде және тағы басқа адамдар келеді. Олар арқылы айдауда жүрген бұрынғы әріптестерімен байланыс орнатып үлгереді. Сонымен қатар Қазақстанда Ахмад Байтурсуноглудан басқа Лидес Омаров, Азиз Байсейдуллин, Біләл Сүлеев сынды ғалымдар да қатысты. Ахмет Байтұрсынұлының Бакудегі түркологиялық конгресте «Қазақ терминологиясының негіздері туралы» баяндамасы қызығушылықпен тыңдалды. Сөз алған А. Байтұрсынұлы менің тезистеріммен барлық өкілдер таныс болғандықтан, мәселенің егжей-тегжейіне тоқталмаймын деді. Мәдениеті төмен елдің өнімділігі де төмен, өнеркәсіп пен сауда дамымайды, ауру мен індетке күресте әлсіз екендігін тілге тиек етті. А.Байтұрсынұлы қазақ тіліндегі терминология тәжірибесі туралы айта келіп, қазіргі мәдениет бір ұлттың немесе нәсілдің жемісі емес, бүкіл адамзаттың күш-жігері мен әдет-ғұрпының жемісі деді. Баяндамашы әр халықтың мәдениетінде өзіндік мәдениетін қалыптастырғанын айтты. Мәдениеттен бөлек, меңгеру мәдениеті де бар. Сатып алу мәдениеттері басқыншылықта да, бейбіт жағдайда да болады. Ғалым патшалық Ресей жүргізген саясаттың салдарынан қазақ халқының мәдениеті дами алмай отырғанын атап өтті. 1905 жылдан кейін ғана қазақ мәдениетіне қатысты кітапшалар, журналдар, газеттер, оқулықтар шыға бастады. Ол терминология жағынан қазақ сөздеріне басымдық бердік деді. Қазақ тіліне туыс тілдерден қазақша емес сөздерді алдық. Өйткені туыстас тілдердің сөздерін түсіну оңайырақ. Әлемдік терминдерді қабылдағанда қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктерін ескеру қажет. Бір қызығы, тек Байтұрсынұлы ғана емес, басқа да спикерлер, пікірталасқа қатысқан ғалымдар да терминологияда ең алдымен халық тіліне басымдық беріп, қажет болған жағдайда басқа тілдерді де қолдану қажет деген пікірде. Талқылаудан кейін терминология бойынша қарар дайындауға Чобанзаде (төраға), Зифельд, Зейналли, Одабаш, Байтұрсынұлы, Гелдиев, Мақсудов, Шакиржан Рахими, Махмуд Надим, Айюбов, Сади бастаған комиссия құрылды. Съезде әліпби мәселесін талқылауға қатысқан Ахмет Байтұрсынұлы бұл талқылауларда «кириллица» әліпбиін қолдаушы ретінде әрекет етеді. Ахмет Байтұрсынұлы – «Қазір біз дайындаған қазақ әліпбиінен артық ештеңе жоқ. Латынға көшсек те бұдан артық болмайды. Сондықтан латынға көшудің не қажеті бар?», – деп түйіндеді сөзін. Сол жиында қазақтардағы әліпби ауыстыруға қатысты; «...арабша жетіспейтін әріп; әр әріптің үш-төрт емлесі бар. Әліпбиді ауыстырғаннан гөрі бұл кемшіліктерді жою оңайырақ. Осы әліпбиді біраз реформалар арқылы қолдануға ыңғайлы етейік. Біз де осы әліпбимен басып шығара аламыз және бұл үшін көп ақша жұмсадық. Латынға көшетін болсақ, біз оларды жаңартуымыз керек, сондықтан латынға көшу бізге экономикалық тұрғыдан қиын болады» – деген пікір білдірді. Жиында әліпбиге қатысты қызу талқылау болады. Ахметті қолдайтындар түрлі себептер айтып, жаңа әліпбиге қарсы екенін түсіндіреді. Ахмет Байтұрсынұлының мектептерге арналған оқулықтары Ахмет Байтұрсынұлы шығармалары – қазақ тілі туралы алғашқы еңбектердің бірі. Оның зерттеулері қазақ тіл ғылымы тарихының негізін қалады. Байтұрсынұлының талай рет басылып шыққан оқулықтары; Оның «Тіл Құрал», «Тіл танытқыш», «Оқу құралы», «Әліп би», «Әдебиет танытқыш» және қазақ дауысты дыбыстары, оқу жүйесі, оқу түрлері туралы көптеген ғылыми-әдістемелік мақалалары, түркологияға қатысты зерттеулері бар. Оның жұмысы негізінен тіл ғылымына арналды. Ахмет Байтұрсынұлының мектеп оқушыларына көбіне жаңа әліпбиді үйрету мақсатында жазған «Оқу ережесі» атты еңбегі және оның алғашқы кітабы 1912 жылы Орынборда басылған. Бұл жұмыс мәтіндердің үлгілерімен және тақырыптардың орналасуымен таңғалдырады. Бұл жұмыста ол оңайдан қиынға қарай ауысып отыратын жүйені қолданды. Оқулықтың ең бір қызық тұсы – мақал-мәтелдермен мысал келтіре отырып, түрлі дүниелер мен оқытудың өзіндік жүйесін түзеді. Осылайша оқу мен жазуды үйретумен қатар білім беруді де мақсат еткен. Тағы бір айта кететін жайт, балалардың намаз оқуын ынталандыру үшін халық поэзиясын қолдануы. Тарихта өз ұлтын оқытып, оны ағарту жолында ауыр зардап шеккен тұлғалар көп емес. Ахмет Байтұрсынұлы жоғарыда айтқанымыздай, білім саласын ұлттың жарқын болашағының негізі деп есептеп, осы жолда аянбай еңбек етті. Еңбектері мен шығармаларына үңілгенде оның қандай ұлы тұлға екеніне тағы бір мәрте көз жеткіземіз. Ахмет Байтұрсынұлы ұлтын сүйген, оның жолында небір қиыншылықтарға төзе білген, қазақтың ұлттық ой-өрісін, салауатты әдеби ортасын қалыптастыру жолында аянбай тер төккен, осы жолда бар қауіп-қатерлерді ескерген нағыз зиялы болды. Жазушы, аудармашы, баспагер, тіл жанашыры, жазушы ретінде А.Байтұрсынұлы қазақ халқының әлеуметтік және мәдени оянуына қызмет еткен, өмірі мен шығармашылығы арқылы түрік зиялыларына бағыт-бағдар берген көрнекті қазақ ғалымы ретінде әлі күнге дейін ұрпақ есінде.
Эльчин ИБРАҺИМОВ, Әзербайжан Ұлттық ғылым академиясы Насими атындағы Тіл білімі институты түрік тілдері бөлімінің меңгерушісі, филология ғылымдарының докторы, доцент