Жетісу, Абай, Ұлытау – байтақ дала тарихының жаңа беті
Жетісу, Абай, Ұлытау – байтақ дала тарихының жаңа беті
Ел мен жердің иесі – халық. Демек, қашан да ел билеушілер халықтың қоныстауының жиі не сирек болуына орай әкімшілік аумақтарды белгілеп келген. Сондай-ақ кейде саяси-экономикалық мақсаттарға сай бұрынғы аумақтар ірілендіріліп, біріктіріліп жатады.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында елімізде әкімшілік аумақтарды оңтайландыру саясаты жүріп, 1997 жылы 22 сәуірде Торғай облысы таратылып, территориясы Қостанай және Ақмола облыстарына бөлініп берілсе, Семей облысы орталығы Өскемен қаласы болып белгіленген Шығыс Қазақстан облысымен біріктірілді. Бұрын Қарағанды облысының құрамынан бөлініп шыққан Жезқазған облысы қайтадан Қарағанды облысының құрамына енді. Талдықорған облысының аумағы Алматы облысының құрамына кірді. Міне, сөйтіп бір кезде 19 облыстан тұратын Қазақстан аумағы енді 15 облыс аумағына бөлініп, жаңа әкімшілік аймақтар пайда болған еді. Дегенмен онсыз да ұлан-байтақ далада сирек қоныстанған республикамыздың халқы жаңа аумақтық бөліністерден кейін біраз қиындық көрді. Атап айтқанда, кейбір аудан, ауылдар облыс орталықтарынан тым қашықтап кетіп, қатынас қиындады. Соның себебінен шетте қалған елді мекендерден халықтың үдере көшіп, облыс орталықтарына, Алматы секілді ірі қалаларға қоныс аударып, еліміздегі үлкен шаһарларда урбанизация үдерісі қауырт байқалды. Бұл еліміздегі қала халқының санын арттырғанымен көптеген қиындық пайда болды. Бұрын ауыл шаруашылығымен айналысып келген халық басқа салалардан жұмыс іздеуге мәжбүр болды, еліміздің аграрлық саласын ақсап, елді мекендердің жойылуына, қалаларда жұмыссыздықтың күшеюіне жеткізді. Таратылған бұрынғы облыс орталықтары жүдеді. Сөйтіп бұл үдеріс тура ширек ғасырға дейін жалғасты. Бұлай кете берсе Қазақстан халқы санаулы қалаларға жиналып, әлемдегі тоғызыншы территория аталған елдің көптеген аймағында халықтың саны мүлдем азайып кету қаупі төнді. Ал бұл жағдай мемлекетімізге стратегиялық жақтан тиімсіз болары анық еді. Дегенмен мұны жіті аңғарып, еліміздің әкімшілік аумақтарын қайта реформалау қажеттігін дер кезінде аңғарып, осы өзекті мәселені шешуді батыл қолға алған Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев осы жылдың 16 наурызында жасаған «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі» атты Жолдауында былай деген еді:
– «Қуатты өңірлер – қуатты ел» деген ұстаным әрдайым өзекті. Осы орайда, еліміздегі әкімшілік-аумақтық құрылымның оңтайлы болуы өте маңызды. Бұған дейін Шымкент республикалық маңызы бар қалаға айналды. Облыс орталығы Түркістан қаласына көшірілді.
Сонымен бірге Оңтүстік Қазақстан облысы Түркістан облысы деп аталды. Бұл қай жағынан алсақ та дұрыс қадам болды. Оны халық өте жылы қабылдады. Мен «Тәуелсіздік бәрінен қымбат» атты мақаламда осы үрдіс жалғасатынын айтқан едім.
Содан бері азаматтарымыздан көптеген ұсыныс келіп түсті. Менің тапсырмам бойынша оның бәрі мұқият зерделенді. Халықтың қалауын ескеріп, мен бүгін бірқатар бастама көтергелі отырмын.
Ең алдымен, Семей аймағында Абай облысын құруды ұсынамын.
Семей қаласы жаңа облыстың орталығы болады. Осы мәселені аймақ тұрғындары көптен бері айтып жүргенін білемін. Қазір ол жақта шешімін таппаған түйткілдер аз емес. Мысалы, аймақтың ішкі инфрақұрылымы әбден тозған. Кезінде Алаш арыстарының басын қосқан Семей қаласының жағдайы да мәз емес. Біз тарихи әділдікті орнатып, ұлыларымыз дүниеге келген киелі өлкені қайта жаңғыртуға тиіспіз.
Тағы бір мәселе. Бұрынғы Жезқазған облысының аумағында Ұлытау облысын құру қажет. Жезқазған қаласы қайтадан облыс орталығы болады. Бұл аймақта дербес облыс құру – экономикалық қана емес, рухани жағынан да маңызды шешім.
Кең байтақ қазақ жерінің дәл жүрегінде орналасқан Ұлытаудың төл тарихымыздағы орны ерекше. Ел тағдыры шешілген ұлы жиындар осында өткен. Сарыарқаның төрінде орналасқан бұл аймақтың туристік әлеуеті өте зор. Оның өндірістік қуатын, логистикалық мүмкіндігін ұтымды пайдалану керек. Бір сөзбен айтқанда, біз Ұлытау аймағының дамуына жол ашамыз.
Үшінші мәселе. Алматы агломерациясына қатысты түйткілдер көп. Облыс тұрғындары негізінен қала төңірегіне шоғырланған. Ұзынағаштағы немесе Талғардағы мәселені сонау Талдықорғанда отырып шешу оңай емес. Облыс орталығына бару үшін халықтың алысқа сабылуына тура келеді. Осы және басқа да жайттарды ескере отырып, Алматы облысын екіге бөлуді ұсынамын.
Бұл өңірде Жетісу және Алматы облыстары құрылады. Алматы облысының орталығы Қапшағайда болуы керек. Ал, Жетісу облысының орталығы Талдықорғанда орналасады. Бұл қадамдар аймақтарды дамыту ісіне тың серпін береді деп санаймын.
Жалпы, жаңа облыстардың құрылуы – көпшіліктің көкейінде жүрген мәселе. Кезінде облыс мәртебесінен айырылған өңірлерде тұрғындар саны азайып, тұрмыс сапасы төмендеп кеткені жасырын емес. Осы олқылықтың орнын толтыратын кез келді.
Әкімшілік-аумақтық өзгерістер мемлекеттік басқару үдерісін жеңілдетеді. Жұрттың облыс орталығына барыс-келісін оңайлатады.
Ішкі көші-қон мәселесін реттеуге септігін тигізеді.
Жаңадан құрылатын облыстардың Абай, Ұлытау, Жетісу деп аталуында ерекше мән бар. Біз ұлан-ғайыр жеріміздің байырғы атауларын, ұлы тұлғаларымыздың есімін ұрпақ санасында жаңғырта береміз».
Мемлекет басшысының бұл сөзі шын мәнінде Жаңа Қазақстан идеясының бағытын айқындап, ел дамуының жаңа жолға түсуіне тың серпін берері хақ. Өйткені ел мен жердің иесі – халыққа өз туып-өскен мекенінде еңбек етіп, сол арқылы тұтас мемлекеттің өркендеуіне үлес қосуына мүмкіндік берудің маңызы зор.
Шынын айту керек, ел ішінде жаңадан ашылатын облыстар туралы әртүрлі пікірлер бар, біреулер «үш облыс ашу шенеуніктердің санын көбейтеді» десе, енді бір кісілер «облыстардың ашылуы еліміздің саяси-экономикалық тұрғыдан жаңа дамуына жол ашады» деген пікірде. Қалайда еліміздің әр өлкесінің өз иесі болғаны дұрыс.
Мәселен, Семей облысы – руханиятымыздың ұлы тұлғасы Абайдың, өзге де белгілі тұлғадардың дүниеге келген жері. Әйгілі Алашорда қайраткерлерінің туған, еңбек еткен өлкесі. Сондықтан оны Абай облысы қылып қайта құрудың маңызы зор. Бұл аймақ тек рухани жағынан ғана емес, еліміздің экономикалық жағынан дамуына мол үлес қосар еді. Сол себептен көпшілік Абай облысының құрылуы экономиканың барлық саласын жандандыруға ықпал етеді деген пікірде. Көптеген азамат жаңа ашылмақ облыс туралы оз ойларын айтып жатыр. Бұл жайында «Зайсан-Ертіс облысаралық бассейндік балық шаруашылығы инспекциясы» РММ Семей балық инспекция бөлімінің басшысы Нұржан Бекқожин былай дейді: «Ел Президентінің бұл тарихи шешімі – өңір тұрғындарының көптен күткен жаңалығы. Облыс орталығы Өскемен қаласына ауыстырылғаннан бері біздің қаламыздың облыстық маңызы бар басқа қалалармен салыстырғанда әлеуметтік және экономикалық дамуда артта қалып келе жатқаны баршаға аян. Абай облысының құрылуымен экономиканың барлық саласында: өнеркәсіптік, құрылыс, ауыл шаруашылығында, балық шаруашылығында жандану басталады деп үміттенеміз және сенеміз. Семей қаласында осы жылдары барлық инфрақұрылым, жылумен жабдықтау, жолдар сапалы жөндеу көрмеді. Енді осы кемшіліктердің барлығы жойылады деп ойлаймыз. Кәсіпкерлер, шаруа қожалықтарының басшылары халықтың және бюджет қаражатының ағылуына байланысты балық шаруашылығы саласын инвестициялайды және дамытуға мүдделі болады. Балық шаруашылығы субъектілеріне бөлінетін субсидия көлемі артып, балық шаруашылығымен айналысатын субъектілер санының артуына оң ықпалын тигізеді деп санаймын. Сондықтан жаңа облыстың құрылуы өнеркәсіптің, құрылыс саласының ғана емес, сонымен қатар біздің аймақтың балық шаруашылығының дамуына және келешегіне одан әрі серпін береді». Сондай-ақ «AMANAT» партиясы жастар қанатының Шығыс Қазақстан облыстық филиалының төрағасы Алмас Айтмұқаш Мемлекет басшысының сөзіне орай: «Жолдаудың мазмұны мен мәні барлық Қазақстан халқы күткендей ерекше болғаны анық. Соның ішінде, ел Президентінің Семей өңіріне Абай облысын беруді ұсынғаны дүйім жұрттың көңілінен шықты. Бұл Семей қаласының әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан дамуына серпін береді. Жастарға тиісті жағдай жасалып, жаңа жұмыс орындары көптеп ашылады деп сенеміз» дейді. Демек, Абай облысын ашу әрі рухани да, саяси-экономикалық тұрғыдан тиімді деуге болады.
Ал бұрынғы Жезқазған облысы аумағына Ұлытау облысын құрудың да ұлттық руханиятымызға әсері мол болмақ. Себебі халық «Ұлт ұясы – Ұлытау» деп әспеттейтін бұл аймақ тарихи мекен ретінде елімізден тысқары жерлерге де белгілі. Қазақстандағы тарихи-мәдени ескерткіштердің үлкен шоғыры орналасқан әрі темірлі кварциттің, темірлі марганецтің, мыстың, полиметалдардың, қоңыр көмірдің, сирек металдардың кен орындары көптеп кездесетіп Ұлытауды жеке облыс қылса, ол еліміздің рухани да, экономикалық жағына жақсы әсер етері анық. Мемлекет басшысынң өзі бұған ерекше назар аударып, «Ел тағдыры шешілген ұлы жиындар осында өткен. Сарыарқаның төрінде орналасқан бұл аймақтың туристік әлеуеті өте зор. Оның өндірістік қуатын, логистикалық мүмкіндігін ұтымды пайдалану керек. Бір сөзбен айтқанда біз Ұлытау аймағының дамуына жол ашамыз» дегенін ескерсек, Ұлытаудың төл тарихымыздағы орны айқындала түседі. Тіпті, Ұлытау облысының ашылуын еліміздің өзге аймақтарында тұратын азаматтар да Президент шешімін қызу қолдап жатыр. Мәселен, бұл жөнінде Түркістан облыстық мәслихатының хатшысы Қайрат Балабиев «Үш жүздің басын қосқан Ұлытау – қазақ халқының тарихи орталығы. Далалық өркениет көне мәдениетінің нақ кіндігі. Ұлытауда Жошы хан мен түркітілдес тайпалардың негізін қалаушылардың бірі Алаша ханға кесенелер көтеріліп, есімдері Алтай, Орал, Қырым, Солтүстік Кавказ және Өзбекстанның халық ауыз шығармашылығында мәңгілік сақталған Алтын Орданың ханы Тоқтамыс, Ордалық ұлы қолбасшы, әмір Едіге де осында жерленген. Сондықтан Ұлытау облысын құру бабалар рухына көрсетілген тағзым әрі әділ баға деп ойлаймын» деп облыстың тарихилығына баса мән береді.
Президент Жолдауында елдің назарын ерекше бұрған мәселенің бірі Алматы облысын екіге бөліп, бұрынғы Талдықорған облысын Жетісу деп атап, жаңа облыс құру туралы шешімі болды. Расында етек-жеңі далиған бүгінгі Алматы облысын бір жерден басқару оңайға соқпасы анық. Бұрынғы Талдықорған және Алматы облыстарын қосып, алып бір облыс жасап, оның орталығын облыстың көптеген ауданынан шалғайда орналасқан Талдықорған қаласы ету халықтың түрлі жағдайларға байланысты мәселелерін шешуге айтарлықтай қиындық туғызды. Демек, Жетісу облысын жеке ашып, оның орталығын Талдықорған қаласы ету мен Алматы облысын бөлек облыс қылып, облыс орталығын Қапшағай қаласына көшіру де аймақты басқаруды оңтайландыра түседі. Қазір бұл жайында ел арасындағы пікірлер де жақсы рәуіште.
Алматы облыстық мәслихатының хатшысы, депутат Жанболат Жөргенбаев «Талдықорған өңіріне жаңа жұмыс орындарын ашу мәселесін, инвесторларды тарту мәселесі сияқты бір кешенді жоспарлар дайындалып жатыр. Оның бәріне, әрине уақыт керек. «Көш жүре түзеледі» дейді. Жасалып жатқан шаралардың барлығы іске асып жатқанда, әрине болашақ Жетісу өңірі де жақсы бір үлкен облыстардың бірі болады деп есептеймін» дейді. Ол аймаққа жаңа инвестициялар тартылып, шалғай аудандарды қалпына келтіру арқылы Жетісу өңіріне тың серпін берілетініне сенеді.
Ал Қазақстанның мемлекет және қоғам қайраткері Ерсұлтан Бектұрғанов болса, Мемлекет басшысының Жолдауында көтерілген мәселеге кеңірек қарап мынадай пікір айтты: «Жолдауда айтылған бастамалардың осындай талқылаудан өткені анық. Соның ішінде отандастарымыз жаңадан үш облыс құру туралы идеяны үлкен ықыласпен қабыл алды. Осы орайда, Қасым-Жомарт Кемелұлы бұрынғы Алматы облысының орнына Жетісу және Алматы облыстары құрылып, Қапшағай қаласы соңғысының орталығы болатынын айтты. Одан әрі сөзін сабақтап: «Қапшағай қаласы халқымыздың біртуар перзенті Дінмұхамед Қонаевтың есімімен тығыз байланысты. Егер жұртшылық Қапшағайға Қонаевтың есімін беру керек деп ұсыныс айтса, мен бұл пікірге қосыламын», – деді. Мемлекет басшысының бұл бастамасы қоғамда, оның ішінде әлеуметтік желілерде қызу талқыланып жатыр. Көпшілік, оның ішінде Қапшағай қаласының тұрғындары қала атауын сол күйінде қалдыруды да қалайтынын айтуда.
Сондықтан Қапшағай қаласының атауын өзгертпей, жаңадан құрылатын облысты (Алматы облысын) «Қонаев облысы» деп атаса, тарихи шешім болар еді. Елімізде тұлғалардың атымен аталатын елді мекендер, әкімшілік-аумақтық бірліктер аз емес. Мысалы, Семей өңірі Абай облысы деп аталатын болды. Оның үстіне, адамдар, әсіресе шетелдіктер Алматы қаласы мен Алматы облысын үнемі шатастырып жүреді. Алматы қаласы – тарихы тереңге кеткен үлкен мегаполис, қаржы, бизнес және мәдениет орталығы. Сондықтан «Алматы» атауын сол қаланың атымен шектесек қате болмас. Ал жаңа өңір Қонаев облысы деп аталса, Қапшағай қаласы бойынша көп өзгеріс жасаудың қажеті жоқ әрі қаржылық шығындар да азаяды. Бұл жағын да ескергеніміз жөн. Сөз реті келгенде айта кетейін, Қапшағай қаласының төңірегі бұрыннан туристік әлеуеті мол демалыс орны ретінде белгілі. Жазғы маусымда алматылықтардың көпшілігі сол маңнан табылады. «Қайда бара жатырсың?» деген сұраққа «Қапшағайға демалуға бара жатырмыз» деп жауап береді. Ал оның атауын «Қонаев» деп өзгертсек, жөн сұраған адамға «Қонаевқа шомылуға не күнге күюге бара жатырмыз» десе, ыңғайсыз естілмей ме... Әлеуметтік желілерде осы жағы да баса айтылуда.
Жалпы, Қапшағай қаласын облыс орталығы ету дер кезінде қабылданған өте дұрыс шешім деп санаймын. Ол да Түркістан қаласы сияқты күні ертең-ақ жан-жақты өркендеп-өскен сәулетті шаһарға айналады. Бүгінде оның тұрғындары 60 мыңнан сәл асатын болса, жаңа кәсіпорындар құрылып, жаңа жұмыс орындары ашылған соң халық саны да көбейіп, жаңа экономикалық өсу орталығы болатынына сенемін. Президент «Бұл қадамдар аймақтарды дамыту ісіне тың серпін береді деп санаймын», – деді. Қалаға таяу жерде, Іле өзенінің жағасында әйгілі «Тамғалы тас» ескерткіші бар. Ендеше Қапшағай қаласы облыс орталығы ғана емес, тарихи туризмді де дамытуға жол ашатын аймақ болатыны және жаңа өндірістер, жұмыс орындары ашылып, Алматы қаласына түсіп тұрған ауырлықты көтеруге үлес қосары сөзсіз.
Міне, көріп отырғанымыздай, іс басында, билікте жүрген азаматтардың түгелге жуығы жаңадан ашылмақ Абай, Ұлытау, Жетісу облыстарын ашудың тиімділігі мен аймақ халқының өміріне әсер етуші факторлар жөнінде оң пікір білдіруде. Бұл – халықтың да, биліктің де аталған мәселе жөнінде бір пікірде екенінің көрінісі.
Тарихы терең Ұлытау өңірінде, ұлтымыздың руханиятында үлкен орны бар Абай жерінде, еліміздің экономикалық дамуына әсері зор Жетісу өлкесінде жеке дара облыстардың ашылуы еліміздің саяси, мәдени өміріне оң өзгерістер әкеліп, халықтың әл-ауқатын арттыруға пайдасы тиіп, жаңа Қазақстанның өркендеуіне жол ашары сөзсіз.
Біз Жетісу, Абай, Ұлытау аймақтарын жеке әкімшілік аймақ қылу арқылы байтақ дала тарихының жаңа бетін ашамыз, ашамыз да оны мол жетістіктер жайлы жаңа жазбалармен толтырамыз.