Байбота ҚОШЫМ-НОҒАЙ: Біздің құмыққан үнімізді кім құлағына іледі?

Балалар әдебиеті – ұлттың болашағын тәрбиелейтін әдебиет. Бірақ бүгінде оның жасалуы да, насихатталуы да кемшін. Де­генмен соңғы кезде бұл салада біраз қоз­ғалыс бар деуге болады. Мәселен, өткен 2021 жыл­ды мемлекетіміз «Балалар әдебиеті» жы­лы деп белгіледі. Сондай-ақ соңғы жылдарда ба­лаларға арналған кітаптардың саны кө­бейіп келеді. Солай да болса әдебиеттің бұл са­ласында әлі күнге шешімін таппаған мәсе­лелер бар. Халықаралық «Алаш» әдеби сый­лығының лауреаты, белгілі ақын Байбота Серік­байұлы Қошым-Ноғаймен әңгімеміз балалар әдебиетінің бүгінгі жағдайы мен болашағы жайында өрбіді.

– Байбота Серікбайұлы, сіздің қазақ балалар әдебиетінде үлкен орныңыз бар, бұрын балалар әдебиеті үшін тер төгіп, түрлі жастағы бүлдіршіндерге арнап көптеген кітап жазып жарияласаңыз, соң­ғы жылдары республикалық «Бал­дырған» журналында қызмет еттіңіз, яғни журналдың жас оқырмандар көңі­лінен шығатын басылым болуына сіңір­ген еңбегіңіз зор.
Бүгінде балаларға арнап жазатын ав­торлар азайып кетті деп жатады, жур­нал шығару барысында сол проблеманы қа­лай шешесіздер?
– Қазақ балалар әдебиетінің өсіп-өркен­деуі «Балдырған» журналының дүниеге келуі­мен тікелей байланысты. Әрине, әдебиет үздік­сіз жүретін үдеріс қой, балалар әдебиеті оған дейін де жасалып жатты. ХХ ғасырда ба­лаларға арналған санаулы ғана мерзімді ба­сылымдар бар еді. «Пионер» (қазіргі «Ақ жел­кен»), «Білім және еңбек» (кейіннен «Зерде» аталды) журналдары, «Қазақстан пио­нері» (қазіргі «Ұлан») газеті тәрізді ба­сылым беттерінде көркемдігі жоғары дең­гейдегі жап-жақсы туындылар жарияланып жа­татын-ды. 70-жылдардың екінші жар­ты­сында «Жалын» баспасы құрылып, бала­лар­дың жас ерекшелігін ескеріп кітаптар шы­ғара­тын «Жауқазын», «Жеткіншек», «Көк­жиек», «Өркен» редакциялары пайда болды. Әлем ақын-жазушыларының балаларға ар­нал­ған тұшымды дүниелері қазақ тіліне ау­дарылып, әдебиетіміздің көкжиегі кеңейе түс­ті.
Дегенмен балабақша балалары мен бастауыш сынып оқушыларына ар­нал­ған шығармалар ол тұста да кемшін еді. «Балдырған» журналының алғашқы бас ре­дак­торы Мұзағаң – Мұзафар Әлімбай жиыр­ма бес жыл тапжылмай отырып қазақ бала­лар әдебиетін өркендетуге, оны әлемдік дең­­­гейге көтеруге айрықша еңбек сіңірген қа­­ламгер-тін. Ақынның өзі сол жылдары ба­ла­ларға арнап өндіріп жазды. Балалар әде­бие­­тінде жемісті еңбек еткен ақын-жазу­шы­лар­дың талантты шоғырын дайындап, олар­­дың шығармашылығына кең жол ашты. Қазақ балалар әдебиетінің Жақан Смақов, Әнуарбек Дүйсенбиев, Бердібек Соқпақбаев, Қа­дыр Мырза Әли, Ермек Өтетілеуов, Сұлтан Қа­лиев, Ескен Елубаев секілді көптеген өкіл­дері «Балдырған» журналы арқылы елге та­ны­мал болды.
Мұзағаң балаларға арнап жазуға бейі­мі бар барлық қаламгерді журнал­дың авторлығына тартып, ынталандырып отыр­­ды. Балаларға арналған алғашқы туын­ды­­ларым­ды оқыған соң менің өзіме де ар­найы тапсырыс беріп өлеңдер мен тақпақтар жаздырған кездері бар-тын. Кейде көкейкесті та­қырыпты да өзі ұсынатын еді марқұм. Мұ­за­ғаңның орнын басқан келесі бас редак­тор­лар сол дәстүрді лайықты жалғастырып келді де­сек те ақиқаттан алыс емес. Біз де Мұза­ғаң­ның жолын жалғастырдық деп ойлаймын. Әл­бетте алдыңғы толқын – ағалардың орнын кейін­гі толқын – інілер басты. «Балдыр­ған­ның» авторлар құрамы көп өзгерді. Бірақ жур­­налға тұрақты түрде атсалысып оты­ра­тын белсенді авторлар шоғырын қалып­тас­тыр­дық. Қандай мерзімді басылым болса да, оны жеке тұлға ғана емес, ұйымшыл редакция ұжы­мы мен тұрақты авторлардың ынтымағы ілгері бастыратыны ақиқат. Балалар әдебие­ті­нің жанры сан алуан. «Балдырғанның» бет­терінен соның бәрі де көрініс тапты.
– Өзіңіз айтып отырғандай, бала­лар­ға арнап жазатын ақын-жазушылар аз да болса бар. Солардың жазғандары сіз­­­­дерден алдыңғы буын мен сіздердің қа­тарластарыңызбен салыстырғанда қан­дай айырмашылығы бар, қандай жас дәрежесіндегі балаларға арнап жазу кем­шін?
– Әдебиет ұдайы өсу үстіндегі үдеріс деп отыр­мын ғой. Қазақ балалар әдебиетінің ал­ғаш­қы өкілдері ұлттық фольклорымыздың уы­зын еміп өскенін аңғаруға болады. Өткен ға­сырдың екінші жартысынан бастап қазақ әде­биетінің қай-қай саласында болса да, орыс әд­е­биеті арқылы әлем әдебиетінің озық үл­гілерінен тәлім алған оқымысты ақын-жазушылар бой көрсетті. Олардың өздерінен кейінгі буынға қандай ықпалы мен игі әсері бол­ғанын поэзия, проза жанрларында дү­ние­ге келген туындылардан айқын аңғаруға бо­лады. Мұндай үдеріс пен үрдіс балалар әде­биетінен де байқалады. Бір ғана Бердібек Соқ­пақбаевтың әйгілі «Менің атым – Қожа» хи­каятын еске түсіріп көрелік. Хикаяттағы оқи­ға қиян шеттегі қазақ ауылында өткен­мен, оның сюжетінен, кейіпкерлерінің іс-әре­кетінен, тұлғаларды сомдауынан Марк Твен­нің «Том Сойердің таңғажайып істері», «Гекклбери Финнің басынан кешкендері» атты шығармаларымен үндесетін тұстарын аңғаруға болады ғой. Яғни, қазақ жазушылары орыс әдебиеті ғана емес, әлем әдебиетінің озық үлгілерінен үйреніп отырғанын осын­дай мысалдармен көрсете аламыз. Әрине, әр туынды жайында осылай мысал келтіріп отырсақ, әңгімеміз ұзарып кетеді.
Тек қана балаларға арнап жазатын жазу­шылар қай кезде де, қай халықта да бол­сын аз екені рас. Бірақ қазақ қалам­гер­лерінің арасында балаларға арнап жазатын ақын-жазушылар аз дей беруге болмайды. Елдің болашағын ойлайтын, ұрпақ жалғас­ты­ғына мән беретін ақын-жазушыларымыз­дың дені балалар әдебиетіне атсалысуға мүм­кіндік тауып жатады. Балалар әдебиеті – сырт көзге қарапайым ғана көрінгенімен, өз ерекшелігі бар күрделі сала. Ал балалар жазушысы тек қана көркем сөздің шебері емес, белгілі бір мөлшерде психолог, педагог, тәрбиеші болуы керек. Шығармаларыңнан балажандық қасиет байқалмайтын болса, біздің алғашқы оқырмандарымыздың көңілі қалады. Көркем шығармаға қызығушылығы оянбай, бір рет көңілі қалған бала ондай туындыларға да, оның авторларына да мойын бұрмай кетуі мүм­кін. Сондықтан кішкентай оқырман­дары­мызды арзанқол халтурамен алдарқа­ту­ға да, балалар әдебиетіне немқұрайлы қарау­ға да болмайды.
– Кітап дүкендерін аралап көргенде «Аруна» секілді баспалардан шыққан кітаптар көзімізге түседі, бірақ олардың кітаптары қатты мұқабамен жасалған, сапалы десек те, сатып алуға қымбатқа түседі. Балалар кітаптары қолжетімді болуы үшін не істеу керек деп ойлайсыз?
– Жалғыз «Аруна» ғана емес, басқа да бір­қатар баспалардың балаларға арналған кі­таптар шығарып жатқанын білеміз. Бірақ ба­лалар әдебиеті, баспаларды қайдам, ақын-жазу­шылар үшін табыс көзі болып табыл­май­ды. Сондықтан еліміздің ертеңі бар деп біл­сек, балаларға арналған кітаптарды шығаруға негізінен мемлекет мүдделі болуға тиіс. Ал нарықтың өз заңы бар. Шыққан шығынның орнын толтырып, үстінен пайда көрмесе, мұндай шаруамен кім айналысады?
Балаларға арналған кітаптар оқыр­ман­дарының жас ерекшелігі ескеріліп шығарылады. Балабақша бүлдіршіндерінің өзі бірнеше топқа бөлінеді. Тілі шығып келе жат­қан балалар ата-анасы мен тәрбиеші­лер­дің көмегі арқылы суретті кітапшаларды (книж­ка-картинка), ойыншық-кітаптарды (книжки-игрушки), жапсырмалы кітап­ша­ларды (книжки с наклейками), боямақтарды (книжки-раскраски) пайдалана алады. Дайын­дық тобына жеткенше бірер шумақ өлең­дер мен тақпақтарды, санамақтарды, жұм­бақтар мен жаңылтпаштарды жаттауға үйрене­ді. Бірте-бірте шағын әңгімелер мен ерте­гілерді тыңдап өседі. Ал бүлдіршіндерге арналған кітаптар өз оқырмандарының сұра­нысын өтеу үшін түрлі түсті бояумен салын­ған иллюстрациялармен безендіріліп шы­ғарылуға тиіс. Баспалар ересектерге арналған кітаптарға қарағанда бұған едәуір шығын­да­натыны ақиқат. Мектеп жасындағы ба­ла­лар­дың да жас ерекшеліктерін ескеруімізге тура ке­леді. Бастауыш сынып оқушыларына ар­нал­ған кітаптардың да сапалы қағазға басы­лып, көркем безендірілгені жөн. Әрине, ба­ла­лар есейген сайын суретсіз-ақ мәтіндерді оқуға бейімделіп кетеді.
Оның үстіне қазір қаламгерлерге де, су­рет­шілерге де жарытымды қалама­қы төленбейді. Әсіресе, суретшілердің орнын дизайнерлер басты, ал график суретшілердің барлығы дерлік басқа салаларға ауысып кетті. Бұл кітап безендіру ісінде үлкен олқылық­тар­дың болуына әкеліп соқты.
– Сіздің 5-7 жастағы балаларға ар­нал­ған «Әліппе» кітабыңыз бірнеше рет қай­та басылып шықты, былайша айт­қан­да, қазіргідей мектеп оқулық­тары­ның сапасына сын жиі айтылатын за­манда балаларының білімді болуын мақ­сат тұтатын ата-аналар тарапынан жақ­сы сұранысқа ие.
Қазіргі бастауыш сыныпта ә дегеннен оқытыла бастайтын, бірақ балалар ұғы­мына ауырлау тиетін мәтіндерге толы қа­зіргі «Әліппе» оқулығының келесі басы­лым­дарына автор болуға қызықпайсыз ба?
– Енді қызыға қоймайтын шы­ғар­мын… «Әліппе» авторларының бірі ма­ған қосалқы автор болуға қалай қарай­сыз деп ұсыныс айтқан. Мен келісім бер­генмен, ұсыныс сол ұсыныс күйінде ға­на қалды… Негізі оқулықтың қосалқы ав­торларының бірі педагог не әдіскер бол­са, бірі қаламгер болғанын дұрыс деп есеп­теймін. Кез келген педагог не әдіс­кер оқулыққа енгізілген шығарманың көркемдігіне жауап бере алмайды.
Кезінде Ресейде, Беларусьте, Украинада, Қазақстанда жарық көрген көптеген әліп­пелерді салыстырып зерттеген едім. Өзге ел­дерде балабақшаларға арналған оқулықтар мен хрестоматиялардың түрлі нұсқалары жа­салып жатқанына да көз жеткіздім. 8&8 ЖШС-мен келісіп, тәрбиешілердің көмегімен ба­лабақша бүлдіршіндерінің сауатын ашуға кө­мектесетін «Сауат ашу, оқу және жазу» атты оқу құралын жазып жарияладым. Кітаптың дизайнын баспа қызметкері Светлана Тро­фимова жасаған. «Сауат ашу, оқу және жазу» сол кісі екеуіміздің қосалқы авторлығымызбен жарық көрді. Екі бөлімнен тұратын оқу құра­лының балабақша тәрбиешілеріне де, бас­тауыш сынып мұғалімдеріне де, бала­қай­лардың өздеріне де көп көмек көрсете ала­тын тиімді дүние болғанына көз жеткіздім. Бұл оқу құралы 2007 жылдан бері жыл сайын жарық көріп келеді.
Ал педагогика ғылымдарының кандидаты Надежда Жукованың әдістемесін негізге алып жазылған «Әліппем» мектеп жасына дейінгі бүлдіршіндерді дұрыс оқуға үйрететін оқу құралы болатын. Бұл кітап та бірнеше басы­лым көрді. Әлбетте, балабақша тәрбиелену­ші­леріне арналған оқу құралдары бұлармен шек­теліп қалмайды. Болашақта осындай игі­лік­ті жұмыспен айналысқысы келетін жас­тарға жол көрсетіп, ізашар жасап отыр­мын деп түсінемін.
– Жақында сіздің құрастыруыңызбен 10 томдық «Қазақ балалар әдебиетінің антологиясы» жарық көрді. Мұндай аса құнды кітаптар топтамасын шығарудың көп уақыт пен орасан еңбекті талап ететіні белгілі. Осы кітап жайында ай­тып берсеңіз, бұл істі қолға алуды қашан бастадыңыз және кітаптарды құрастыру барысында қандай ұстанымды басшы­лыққа алдыңыз?
– Антологияны құрастыруға өте көп уа­қыт кетті… Күндіз күлкіден, түнде ұйқыдан қа­лып, елдің кәдесіне жарар бірдеңе істегің ке­леді ғой. «Жығылсаң нардан жығыл» деп, екі­нің бірінің қолынан келмейтін ауыр мін­детті мойынға аласың. Оның үстіне жасаған жұмысыңа әлдекім кедергі жасап, қадамыңды аштырмай, ісіңді ілгері бастырмай, жүйкеңді тоздырып, сан соқтырады. Дегенмен еңбе­гіңнің жанғанына не жетсін!
Қазақ та елінің ертеңін, балаларының болашағын ойлайтын халық. Бірақ «Қазақ балалар әдебиеті жоқ» деген «кесімді» пікірді талай жерде естідім. Мұндай әңгіме тіпті 2018 жылы астанамызда өткен «Балалар әлемі: Кітаптан мәңгілік мұратқа» атты халықара­лық балалар жазушыларының форумында да айтылды. Ұлттық академиялық кітапхана ұйымдастырған бұл форумға балалар әде­биетіне атсалысып жүрген белгілі ақын-жазу­шылар, республикамыздың көптеген кітап­ханаларының қызметкерлері, Ұлыбритания, Ресей, Қырғызстан, Беларусьте, Аустрия сияқ­ты шет елдерден келген қонақтар, бас­пасөз өкілдері қатысқан-ды. Сол жылы қыр­күйек айының 20-сы – 21-і күндері астанада өткен «Қазіргі заманғы сөз энергиясы» атты үлкен Еуразиялық әдеби форумда аузы дуалы орыстілді бір ақынымыз тіпті «қазақ әдебиеті нөл» деген сөзді де айтқан-ды. Сондай негізсіз әңгімелерді жоққа шығару үшін «Қазақ ба­лалар әдебиетінің антологиясын» құрас­тыру­ды көптен қолға алып жүр едім.
Мұндай кітаптар Ресейде «Антология русской детской литературы», «Ан­то­­логия мировой детской литературы» деген ат­пен әлденеше рет басылып шықты. Қазақ ба­лалар әдебиеті де өзге елдердің ба­лалар әдебиетінен сорлы емес. Оған оқырман на­зарына ұсынылып отырған осы он томдық «Қазақ балалар әдебиетінің антологиясы» дәлел бола алады. Бұл антологияны қазақ әде­­биетінің балалар әдебиеті деген саласы­ның бір дәмді бөлігі деп қарастырса қате емес.
Он томдық «Қазақ балалар әдебиетінің антологиясына» бай ауыз әдебиеті­міз­дегі балаларға арналған шығармалар, Ыбырай Алтынсарин, Ахмет Байтұрсынұлы­нан бастап Әдина Жүсіп, Елдос Тоқтарбай, Еділ­бек Дүйсеновке дейінгі балалар әдебие­тіне үлкенді-кішілі олжа салған ақын-жазу­шылардың өлеңдері, тақпақтары, санамақ­тары, мазақтамалары, жұмбақтары, жаңылт­паш­тары, әңгімелері, мысалдары, ертегілері, хи­каяттары тәрізді әр алуан жанрдағы туын­дылары енген. Антологияда авторлардың шы­ғармаларымен қатар фотосуреттері, қыс­қаша өмірбаяны қоса берілген. Кітапты «Әде­биет» баспа үйі жарыққа шығарды. Қазақ кі­­тап өндірісінде тұңғыш рет жарық көріп отыр­ған бұл антология балаларға ғана емес, әр­бір ата-ана, балабақша тәрбиешілері, мек­теп мұғалімдері жалпы бала тәрбиесіне бей­жай қарай алмайтын исі қазаққа өте қажет деп есептеймін.
– Мемлекетіміз осы жылды «Балалар жылы» деп белгіледі. Әрине, мұндай нау­қан арасында балалардың денсау­лы­ғына, оларды заманауи талапқа сай да­мыту бойынша көп жұмыстар атқары­латыны белгілі. Соның ішінде балаларды әдебиетке қызықтыру ісі де шет қалмай­тын шығар. Айтыңызшы, өз салаңыз – ба­лалар әдебиетіне байланысты қандай жо­балардың жүзеге асқанын қалар едіңіз?
– Кеңес үкіметінің кезінде де талай нау­қан­шылықты бастан өткергенбіз. Осындай нау­қаншылыққа ешқашан да сенген емеспін. Был­тыр да «Балалар әдебиеті жылы», «Балалар мен жасөспірімдер әдебиетін қолдау жылы», «Қа­зақстандағы балалар мен жасөс­пірім­дер­дің кітап оқуын қолдау жылы»… деп неше алуан ат қойып бір науқан өткізілген. Мем­ле­кеттің балалар мен жасөспірімдерге арнал­ған әдебиетті бір жылдық науқанға айнал­дырмай, үздіксіз қолдауға тиіс екенін сол кезде де айтқанмын. Қазақ «Балапанды күзде сана» дейді. Істелген істің нәтижесін жылдың соңында бір-ақ көрерміз. Негізі науқаншылық емес, ұзақ жылдарға арналған бағдарлама жа­­сау керек. Десек те, Абай: «Адамның адам­шы­лығы істі бастағандығынан білінеді, қа­лай­ша бітіргендігінен емес» дейді.
Ал «балалар әдебиетіне байланысты қан­дай жобалардың жүзеге асқанын қалар едіңіз?» деген сұраққа байланысты айтсам, елі­мізде әлеуметтік жағдайы төмен отбасылар кітап сатып алмақ тұрғай, мерзімді басылым­дар­ға да жазыла алмайтынын алдымен ай­туы­мыз керек. Билік тарапында газет-жур­нал, кітап оқитын жас ұрпақты қалай қалып­тас­тырамыз деп бас қатыратын кім бар? Неге ми­нистрліктер әлеуметтік жағдайы төмен от­басылардан шыққан балаларға нақты кө­мек көрсетіп, мектеп кітапханалары арқылы «Балдырған» журналын, «Ұлан» газетін оқыту ісін ұйымдастырмасқа?! Қазақстандағы әр мектептің кітапханасына «Балдырған» мен «Ұланның» бір-бір данасы барса да, балалар басылымдарының таралымы қаншаға өсеті­нін санау үшін калькулятор түгіл есепшоттың да керегі жоқ қой. Алматы мен астанамызда жарық көріп жатқан кітаптардың таралымы мүл­дем көңіл көншітерлік емес. Жарық көр­ген кітаптар ауыл балаларының қолына жет­пейді. Тіпті, сенатордың аузымен айтыл­ған сөз де желге ұшып кетіп жатқанда, біздің құмыққан үнімізді кім құлағына іледі?..

Сұхбаттасқан
Ахмет ӨМІРЗАҚ