– Біз білетіндей, Еуропа елдеріндегі қазақтар қауымдастығының көбін орта жастағы қандастар басқарады. Бірақ жуырда Австриядағы қазақтар қауымдастығының жаңа басшысы етіп сізді, жас мұғалімді сайлағанын естігенде таңғалғанымыз бар. Демалыс күндері де қолыңыз босамай жүргеніне қарағанда, қызу жұмыс басталып кеткен секілді...
– Иә, жоспар құрып, жұмысты бастап кеттік. Алдымен, Қазақстанда мені танымайтын қалың жұртқа өзімді таныстыра кетейін. Аты-жөнім – Мелике Дурмаз. Австрияның астанасы Вена қаласында туып-өстім. Алтайдан үдере көшкен қазақтың ұрпағымын. Көпшілігі, қазақтардың ол жақтан Үндістан, Пәкістанға неліктен көшкенінен хабардар болар. Ата-әжем сол жақтан Түркияға қоныс аударған соң, 1964 жылы Австрияға көшіп келген. Ұлттық тәрбиенің ұйытқысы болған атам ертеректе, ал әжем былтыр дүние салды. Ата-анам және екі бауырыммен бірге Венада тұрып жатырмын. Тұрмыс құрмағанмын. Өзім орта мектепте мұғалім болып жұмыс істеймін. Неміс тілі мен биология пәндерінен сабақ беремін. «Неге екі түрлі пәннен сабақ бересіз?» деп сұрағыңыз келсе, Австриядағы орта мектептерде мұғалімге қосымша пәнді таңдатқызады. Сонымен қатар апта сайын оқушыларға кәсіби бағыт-бағдар беру және болашақ мамандығын анықтауға септігін тигізетін сынып сағатын жүргіземін. Негізі, мен бастапқыда лингвистика факультетінде жоғары білім алғанмын. Университет бітірген соң, мектепте әкімшілік қызмет атқарып жүрген кезде кейбір балалардың сөйлеу кезінде қиналатынын, әріптерді дұрыс айта алмайтынын байқап, оларға көмектесіп жүрдім. Сол кезде маған балалармен жұмыс істеу ұнайтынын түсіндім. Сөйтіп, университетке мұғалімнің оқуына тапсырып, екінші жоғары білім алып шықтым. Ал қазақтар қауымдастығының жаңа басшысы ретінде сайлануымды сөз етсек, бұл – үш апта бұрын қабылданған шешім. Негізі, қауымдастық басшысы екі жыл бұрын ауысуы керек еді. Бірақ пандемия салдарынан бас қосу мүмкін болмады, оның үстіне ешқандай іс-шара да өткізілмеді. Жуырда маған дейін басшы болған кісі осында тұратын қазақтардың басын біріктіруге күш салатын жаңа басшы керек екенін айтқан болатын. Содан соң жастар маған «бұл қызметті сіз атқарсаңыз қалай болады?» деп ұсыныс айтты. Бастапқыда бұл ұсынысты естіген кезде таңғалдым. Бірақ бүгінге дейін қауымдастықта атқарылған барлық жұмыстың басы-қасында жүрген соң, бұл игі істі атқаруға қуана-қуана келістім. Білуімше, Еуропаның көп жерінде жұмыс істейтін қазақтар қауымдастығы басшыларының ішінде ең жасы менмін. Жуырда ол қауымдастықтарға да жастар жетекшілік етеді деп ойлаймын. Жұмыс істеп жүрген жастардың тәжірибесі толысады, таным көкжиегі кеңейеді, білігі артады. Біз үлкендерден жақсы жұмыс істей аламыз деуден аулақпын, бірақ қазіргідей жаһандану кезеңінде, электрониканың заманында жастарға берілген мүмкіндік көп, идеялар да жетерлік. Сол себепті біз «жарқырайтын» сәт туған сияқты. Халқымыз ежелден әрбір ісін батасыз бастамаған ғой. Сол себепті кеше осында тұратын ақсақалымызға барып «Біз осындай игі істі бастағалы отырмыз. Батасыз ештеңе өнбейді. Арамыздағы үлкеніміз ретінде бізге қолдау көрсетіңіз» деп қол жайып, бата сұрадық. Арнайы іздеп келіп, бата сұрағанымызға таңғалған ақсақал алғысын айтып, көл-көсір етіп батасын берді.
– Бір қызығы, сіз басшылық ететін қауымдастықтан гөрі, Австриядағы жас қандастардан құралған ViennaKazakh1991 футбол командасының жұмысы жиі аталады. Еуропада кіл қазақ доп тебетін жалғыз команда сол болса керек. Пандемияға дейін өзге елдердегі қазақтармен кездесулер ұйымдастырып, жастардың рухын көтеруде көп шаруа атқарған олардың жұмысын да сіз бақылайсыз ба?
– Иә. Осы ретте айта кететін жайт – қауымдастықта менен өзге қазақ мәдениетін танытқысы келетін сегіз энтузиаст қандас бар. Олардың біреуі қаражат мәселесіне, екіншісі сіз айтқан футбол командасының жұмысына, үшіншісі жастар ісіне жауапты. Ал ViennaKazakh1991 футбол командасының Еуропа қазақтарының арасында танымалдығы неліктен жоғары екенін сөз етсек, ең алдымен бұл команданың құрылу тарихы тереңде жатыр. Аталған команда 1991 жылы құрылған. Онда бір атаның балалары доп тебеді. Бүгінде команда сапында қазақтармен қатар, бізге ең жақын туыс халық ноғай ұлтының өкілі саналатын екі ағайынды бала ойнайды. Содан соң танымал болуына тағы бір себеп – құрамында кілең жастар доп тебетіндіктен, олар команданың жеткен жетістіктері мен нәтижелерін әлеуметтік желілердегі парақшаларға дереу жүктеп отырады. Осылайша, олар үлкен аудитория қалыптастыра білді. Ал қауымдастықта қызмет атқарған, әлеуметтік желіні дұрыс қолдана білмейтін орта жастағы кісілер жарнама жасаудың жолын білмейтіні айтпаса да түсінікті. Сондықтан қазір жүйелі жұмыс істеп, оның нәтижесін бізден зор үміт күтіп отырған көпшілікке көрсетсек дейміз.
–Австриядағы қазақтар қауымдастығының бірінші жетекшісі Қызырхан Шолпан осыдан жеті жыл бұрын берген бір сұхбатында ондағы қазақ жастарының ана тілін үйренуге мүмкіндігі жоқ екенін айтқан еді. Қазір «Отандастар қоры» және Дүниежүзілік қазақтар қауымдастығының көмегімен әлемнің көп елінде қазақ тілін оқытатын сыныптар ашылып жатқан уақытта бұл мәселе шешімін тапқан болар?
– Басқа елдерді білмеймін, бірақ бізде әлі ондай мүмкіндік жоқ. Өкініштісі сол, біздегілердің көбі қазақ тілін білмейді.
– Бірақ сіз ара-тұра қазақша сөйлеп, сұрақтарды түсініп отырсыз.
– Үйде әке-шешем бір-бірімен қазақша сөйлеседі. Осылайша олар мұны біздің бойымызға дарытты. Десе те ана тілімде еркін сөйлей алмаймын. Бірақ кириллица әліпбиін оқи аламын. Әкем бірде Қазақстанға барған кезде маған қазақ тіліндегі бір кітапты әкеп берді. Сол кітап арқылы қазақ әліпбиін танып, кейіннен күніне тұтас сөйлем құрастырып жазып, ақырында оқуды өз бетімше үйреніп алдым. Тағы бір айта кететін жайт, мен әдеби шығармаларды оқығанды жақсы көремін. Алдағы уақытта қазақ тілінде жазылған керемет туындыларды оқығым келеді. Бірде бір кітапты оқып бастаған едім, бірақ күрделі сөйлемдерді түсіне алмай, дал болдым. Егер маған біреу сыныпта қазақ тілін бетпе-бет отырып үйретсе, қазіргідей қиналмай, тез сөйлеп кетер едім. Венада университетте оқитын, Қазақстаннан келген бір досым бар. Әдепкіде ол маған қазақ тілін үйретсе, мен оған неміс тілінен сабақ беремін деп келіскен едік, алайда оның сабақ кестесінің тығыз болу себебінен бұл іс әзірше жүзеге аспай тұр. Дегенмен осында тұратын отызға жуық отбасы ата-бабамыздан қалған салт-дәстүрімізді берік ұстанады. Сіздерде үйлену той қалай өтсе, бізде де солай өтеді. Айта кетерлік маңызды бір жайт, осында тұратындар тек қазақтан қыз алып, қыз беріседі. Арасында тек біреуі немесе екеуі ғана неміс және аустриялықпен отау көтерген шығар. Былайынша, бұл мәселеге келгенде барлығы бір ғана ұстанымды ұстанады. Сосын қазақ халқының қанына сіңген қонақжайлылық дәстүрі бізде де бар. Қонақ келеді десе, қазақтың ұлттық тағамдарын, әсіресе, қазақша ет әзірлеп, бауырсақ пісіріп, үйде тайлы-тұяғымызбен күтіп отырамыз. Ол кезде бізге ешқайда баруға болмайды (күліп). Десе де бізге демалыс күндері қазақ тілін үйрететін мұғалім расымен керек. Жоғарыда сіз атап өткен қорлар туралы енді естіп отырмын. Олармен еш байланыс орнатпағанбыз. Жалпы, елден жырақта өсіп-өнсек те, ана тіліміз бен ән-күйіміздің біз үшін маңызы зор. 2010 жылы осында Дүниежүзі қазақтарының кіші құрылтайын өткіздік. Сол кезде 6-10 жас аралығындағы балаларды жинап, арнайы зал жалдап, «Қара жорға» биін үйреттік. Сол кезде олардың сезінген эмоциясын сөзбен айтып жеткізе алмаймын. Ал бірақ осындағы жастардың мерейін көтеріп тастайтын осындай іс-шаралар өткізетін арнайы бір орын болса дейсің. Апта сайын кездескенде менің үйімде немесе кофеханада бас қосамыз. Қазақ тілін меңгергеннен бөлек, бойжеткендерімізге қазақша тағамдарды әзірлеуді үйретсек дейміз. Бірақ тағы сол біз бас қосатын орын жоқ. Тіпті, үлкендеріміз қайтыс болған кезде құдайы тамақ беру үшін басқа ұйымдардың кеңсесін төрт-бес сағатқа жалдап аламыз.
– Ал Австриядағы Қазақстан елшілігі тарапынан қандай да бір көмек көрсетіле ме?
– Негізі, біз олармен байланыс орнатқан едік, бірақ ондағы елші әр екі жыл сайын ауысып отыратындықтан, жұмыс өнбей жатыр. Елшілікке кім келгенін білу, елшімен жақын танысу үшін электронды пошталарына хат жазған едім, қазір елшінің басқа қалада жүргенін жазып, жауап қатты. Содан соң олар бізге хабарласқан жоқ.
– Жоғарыда үш апта ішінде жоспар құрып үлгергеніңізді айтып қалдыңыз. Қазір жұмысты неден бастамақ ойыңыз бар?
– Өткенде жастармен бірге түрлі идеяны ортаға салып, брэйнсторминг жасадық. Лондон, Мюнхендегі қазақ диаспоралары секілді біз де жыл сайын құрылтай өткізбек ойымыз бар. Сосын күн тәртібінде тұрған өзекті бір мәселе – 12-16 жас аралығындағы жеткіншектерді бір-бірімен таныстыру. Олар қазақ екенін, бір-біріне бауырмал болу керек екенін білуі қажет. Жалпы, күні-түні жұмыс істейтіндіктен, Еуропадағы көп қазақ бас қосуды кейінге шегеріп, онша көп жиналмайды. Біз мұны жақсы білеміз, біз сол ортада өсіп-өндік. Дегенмен бір-бірімізді әлеуметтік желіде тауып алып, араласуға тырысатынбыз. Ал қазіргі өскелең ұрпақ ешкіммен араласқысы жоқ. Мысалы, көшеден өзіммен жасты қазақтың ұл-қыздарын көріп қалсам, амандасып, хал сұрасамыз. Бір-біріміздің қай жерде оқып, қайда жұмыс істеп жүргенімізге дейін білеміз. Ал жас балалар өйтпейді, қалың қазақ тұрса да, бір-бірін танымай өтіп кетеді. Біз Австрияда онсыз да азбыз. Азымыз бір-бірімізді танымасақ, бауырдай жақын көрмесек, ішіміз жылымаса 5-10 жылдан соң жағдайымыз не болмақ? Сондықтан осы олқылықтың орнын толтыру үшін екі аптадан соң жеткіншектермен тауға шығуды жоспарлап отырмыз. Сосын осы жазда тау етегіндегі ағысы күшті, иірімі көп өзенді қайықпен жүзіп өтіп, рафтинг жасағымыз келеді. Ең өкініштісі, екі айдан соң тойланатын ұлық мереке – Наурыз мейрамын атап өтуіміз екіталай. Қазір Австрияда коронавирустың омикрон штамының тарау қарқыны үдей түсті. Біз жақта іс-шара өткізу оңай емес, бір кеңістікте кемі 25 адам ғана болуға тиіс. Бірақ індеттің беті қайтқан соң, Австрия қазақтарының қызығушылығын арттыра түсіретін түрлі-түрлі ивенттер өткізгім келеді.
– Қауымдастық атқарған жұмыстың басы-қасында бұрыннан жүрген болсаңыз, Қазақстанға келіп қайтқан боларсыз. Қандай әсер алдыңыз?
– 2011 жылы елордада өткен құрылтайға шақырылдым. Құрылтай демекші, сол үлкен құрылтайға Австриядан барған алтауымыз басқа қазақтармен сөйлесе алмай, әлекке түскеніміз есімнен кетпейді. Бертін келе Алматыда тұратын тәтемнің үйіне қыдырып бардым. Алматының сұлу табиғаты, тауы, ауа райы ерекше әсер қалдырды. Нұр-Сұлтан қаласы заманауи стильде салынғандықтан оны біз көп көріп жүрген еуропалық қалалардың бірі ретінде қабылдадым. Ал Алматыдағы Көктөбе, Медеу, тіпті халық құжынаған Көкбазардың маңында жүре бергің келеді. Көп қызық нәрсені көріп, таң-тамаша болдым. Венаға келген соң, аустриялық достарыма Қазақстанда түсірген суреттерді көрсеткен едім, олар да барғысы келіп, бірге саяхаттау туралы ұсыныс айтты. Олар әсіресе иен даланы, ауылды жерлерге барып, ондағылардың тұрмыс-тіршілігімен танысқысы келеді. Бұйыртса, 2023 жылдың жазында Қазақстанға бірге саяхаттаймыз деп жоспарлап отырмыз.
Әңгімелескен Әлия ТІЛЕУЖАНҚЫЗЫ